Κεφαλαιο.4 Ηλεκτρονικες-Ψηφιακές Βιβλιοθήκες

Κεφαλαιο.4 Ηλεκτρονικες-Ψηφιακές Βιβλιοθήκες εδοµένου ότι στη σηµερινή εποχή, την «εποχή της πληροφορίας», η πληροφορία διαδραµατίζει πρωταρχικό ρόλο, γίνεται άµεσα αντιληπτό το γεγονός ότι τα µµέσα που την παρέχουν αποκτούν ιδιαίτερη σηµασία. Εδώ και αρκετούς αιώνες ο παραδοσιακός τρόπος οργάνωσης, αποθήκευσης και διάδοσης της πληροφορίας περιελάµβανε ως βασικό συστατικό του τις βιβλιοθήκες. Οι τελευταίες αποτέλεσαν τον ακρογωνιαίο λίθο για την ανάπτυξη των επιστηµών, τη διατήρηση της µνήµης των λαών και γενικότερα για την προαγωγή του ανθρώπινου πολιτισµού. Με την ραγδαία εξέλιξη της τεχνολογίας όµως ήταν αναµενόµενο οι κλασσικές βιβλιοθήκες να αλλάξουν µορφή και να δώσουν µε ταχύς ρυθµούς τη θέση τους στις Ψηφιακές Βιβλιοθήκες (Ψ.Β). Έτσι, οι Ψ.Β προήλθαν από την συνένωση του κλασσικού µε το σύγχρονο, εκµεταλλεύονται στο έπακρο τις νέες δυνατότητες που παρέχει η ψηφιακή τεχνολογία και υπόσχονται πολλά για το µµέλλον. Παρότι προήλθαν από τις κλασσικές βιβλιοθήκες, οι Ψ.Β διαφοροποιούνται αρκετά από αυτές και δεν θα πρέπει να τις συγχέουµε. Αποτελούν ένα διεπιστηµονικό πεδίο έρευνας αφού συνδυάζουν αρχές από την επιστήµη της Βιβλιοθηκονοµίας αλλά και της Πληροφορικής. Ιδιαίτερα, από την επιστήµη της Πληροφορικής χρησιµοποιούνται αρκετοί τοµείς ή τεχνολογίες (π.χ XML, Βάσεις εδοµένων, Information Retrieval, Υπηρεσίες και τεχνολογίες Ιστού, Πνευµατικά ικαιώµατα κ.α) και για τον λόγο αυτό η µελέτη των Ψ.Β απαιτεί µεγάλη εξοικείωση µε καθέναν από αυτούς. Κατά καιρούς έχουν δοθεί αρκετοί ορισµοί για τις Ψ.Β ενώ έχουν χρησιµοποιηθεί και διαφορετικά ονόµατα για αυτές µε αποτέλεσµα να επικρατεί σύγχυση. Για παράδειγµα, οι όροι «Ηλεκτρονικές Βιβλιοθήκες» (Η.Β) και «Εικονικές Βιβλιοθήκες» (Ε.Β) χρησιµοποιούνται εναλλακτικά, αλλά έχουν παρόλα αυτά διαφορετική σηµασία. Οι Η.Β είναι όρος που Μπαµπουκλής Κων/νος Σελίδα 29

χρησιµοποιήθηκε παλαιότερα για να υποδηλώσει το γεγονός ότι µέσα στη συλλογή της βιβλιοθήκης υπάρχει υλικό (πχ αναλογικό βίντεο) για την επισκόπηση του οποίου απαιτείται ηλεκτρονικός εξοπλισµός. Αντίθετα, ο όρος Ε.Β είναι κατά πολύ νεότερος και υποδηλώνει το γεγονός ότι η βιβλιοθήκη δεν υφίσταται τοπικά σε ένα ορισµένο σηµείο ή εξυπηρετητή αλλά λειτουργεί κατανεµηµένα µε την χρήση πρωτοκόλλων που διασυνδέουν Ψ.Β. 4.1 Ορισµοί Οι Ψ.Β αναπτύχθηκαν άναρχα και από µεµονωµένες προσπάθειες χωρίς την απαιτούµενη προτυποποίηση, η οποία υπάρχει σήµερα. Επιπλέον, καθεµία από αυτές δηµιουργήθηκε για να καλύψει συγκεκριµένες και εν γένει διαφορετικές ανάγκες. Για το λόγο αυτό στο ερώτηµα "τι είναι µια Ψ.Β;", η ορθότερη απάντηση είναι ότι δεν υπάρχει ακριβής και κοινά αποδεκτός ορισµός. Ένας άρτιος ορισµός θα µπορούσε να προκύψει από τον συνδυασµό των παρακάτω τους οποίους παραθέτουµε και θεωρούµε ως τους πιο αντιπροσωπευτικούς: Οι Ψ.Β είναι οργανωµένες συλλογές από ψηφιακό περιεχόµενο που διατίθεται δηµοσίως. Μπορεί να αποτελούνται από υλικό που έχει ψηφιοποιηθεί ή από υλικό που έχει παραχθεί απευθείας ως ψηφιακό.(digital Libraries Initiative) Μια Ψ.Β είναι µια βιβλιοθήκη στην οποία ένα σηµαντικό µέρος των πόρων της είναι διαθέσιµο σε µορφή αναγνώσιµη από υπολογιστές και µπορεί να υπάρξει πρόσβαση σε αυτούς µέσω ενός υπολογιστή. Το περιεχόµενο µπορεί να αποθηκεύεται τοπικά ή να προσπελαύνετε αποµακρυσµένα µέσω δικτύων υπολογιστών.(wikipedia) Οι Ψ.Β είναι ένα σύνολο από πόρους και τεχνικές δυνατότητες για την δηµιουργία, αναζήτηση και χρήση αυτών. Υπό αυτή την Μπαµπουκλής Κων/νος Σελίδα 30

έννοια είναι µια βελτίωση και επέκταση για τα συστήµατα αποθήκευσης και ανάκτησης πληροφοριών τα οποία διαχειρίζονται ψηφιακά δεδοµένα οποιασδήποτε µορφής (κείµενο, εικόνα, ήχο). Το περιεχόµενο των Ψ.Β περιλαµβάνει δεδοµένα, µεταδεδοµένα που περιγράφουν τα δεδοµένα και µεταδεδοµένα που αποτελούνται από συνδέσµους ή σχέσεις σε άλλα δεδοµένα ή µεταδεδοµένα.(borgman) Οι Ψ.Β είναι συστήµατα που παρέχουν σε µια κοινότητα χρηστών πρόσβαση σε ένα µεγάλο οργανωµένο Repository πληροφοριών και γνώσης. Η ικανότητα των χρηστών να έχουν πρόσβαση, να οργανώνουν και να χρησιµοποιούν το repository εµπλουτίζεται από τις δυνατότητες της ψηφιακής τεχνολογίας.(lynch) Ψ.Β είναι µια συλλογή ψηφιακών αντικειµένων, συµπεριλαµβανοµένων κειµένου, βίντεο και ήχου, µαζί µε µεθόδους για πρόσβαση και ανάκτηση της πληροφορίας, καθώς και για επιλογή, οργάνωση και συντήρηση της συλλογής.(ian Witten) Οι ψηφιακές βιβλιοθήκες είναι οργανισµοί που παρέχουν τους πόρους, συµπεριλαµβανοµένου του εξειδικευµένου προσωπικού, για τη συλλογή, οργάνωση και προσφορά πνευµατικής πρόσβασης, την ερµηνεία, διανοµή, διατήρηση και εξασφάλιση της διατήρησης µε την πάροδο του χρόνου του συνόλου συλλογών ψηφιακών εργασιών, έτσι ώστε να είναι άµεσες και οικονοµικώς διαθέσιµες για χρήση από µια ορισµένη κοινότητα χρηστών ή οµάδες κοινοτήτων.(οµοσπονδία Ψηφιακών Βιβλιοθηκών - DLF) Ένας ανεπίσηµος ορισµός µιας ψηφιακής βιβλιοθήκης είναι µια διοικούµενη συλλογή πληροφοριών, µε σχετικές υπηρεσίες, όπου οι πληροφορίες αποθηκεύονται σε ψηφιακές µορφές και είναι Μπαµπουκλής Κων/νος Σελίδα 31

προσβάσιµες µέσω ενός δικτύου. Ένα βασικό µέρος αυτού του ορισµού είναι ότι οι πληροφορίες είναι διαχειριζόµενες. Μια ροή δεδοµένων που στέλνεται στη γη από ένα δορυφόρο δεν είναι βιβλιοθήκη. Τα ίδια δεδοµένα, όταν οργανώνονται συστηµατικά, γίνονται µια συλλογή ψηφιακής βιβλιοθήκης.(william Arms) Μια ψηφιακή βιβλιοθήκη είναι ένα κατανεµηµένο τεχνολογικό περιβάλλον που ελαττώνει δυναµικά τα εµπόδια της δηµιουργίας, διανοµής, διαχείρισης, αποθήκευσης, ολοκλήρωσης και επαναχρησιµοποίησης των πληροφοριών από ιδιώτες ή οµάδες ερευνητών.(edward A. Fox) Άρα, γίνεται άµεσα αντιληπτό ότι µια Ψ.Β είναι ένα πληροφοριακό σύστηµα που αποτελείται βασικά από δύο πράγµατα: µια ή περισσότερες συλλογές από ψηφιακά αντικείµενα και πληροφορίες οργανωµένες για πρόσβαση, και υπηρεσίες προσανατολισµένες στην δηµιουργία, την συντήρηση των συλλογών και στην ευέλικτη διατήρηση της πρόσβασης σε αυτές. Πρόκειται για µια ευµετάβλητη και ανερχόµενη περιοχή δραστηριοποίησης που τα αποτελέσµατά της θα αποβούν ιδιαίτερα αποτελεσµατικά στην προσπάθεια για την οργάνωση, την παροχή και την ανάκτηση της γνώσης. 4.2 Η εξέλιξη των Ψ.Β Οι πρώτες προσπάθειες για την αποθήκευση πληροφοριών βιβλιοθηκών σε υπολογιστές ξεκίνησαν στα τέλη της δεκαετίας του 1960. Τότε δηµιουργήθηκε το διαδεδοµένο πρότυπο Machine Readable Cataloguing (MARC) από την Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου σε µια προσπάθεια να καταλογογραφήσει το υλικό της. Μπαµπουκλής Κων/νος Σελίδα 30

4.3 Αρχιτεκτονική Ψ.Β Στο σηµείο αυτό θα πρέπει να αναφέρουµε λεπτοµερέστερα τις οντότητες ή καλύτερα τα συστατικά που απαρτίζουν µια Ψ.Β. Επίσης, είναι σκόπιµο να αναφέρουµε και τις συνήθεις «καλές πρακτικές» που εφαρµόζονται κατά την δόµηση µιας Ψ.Β από αυτά τα συστατικά. Με τον τρόπο αυτό ο αναγνώστης θα αποκτήσει µια σαφέστερη εικόνα των προαναφερθέντων ορισµών, θα κατανοήσει βαθύτερα την ουσία των Ψ.Β και θα είναι σε θέση να εκτιµήσει ποιοτικά ένα τέτοιο σύστηµα. Έτσι, για την οικοδόµηση µιας Ψ.Β απαιτούνται τρία βασικά συστατικά. Το Υλικό, το Λογισµικό και το Περιεχόµενο. Τα συστατικά αυτά πρέπει να είναι ανεξάρτητα µεταξύ τους ώστε να είναι δυνατή η µεταφορά (migration) ή η αναβάθµιση σε περίπτωση που κάποιο συστατικό χρειαστεί τροποποίηση αλλά και η εύκολη διασύνδεση (integration) και η διαλειτουργικότητα (interoperability) µεταξύ των διαφορετικών συστηµάτων. Υπό τον όρο Περιεχόµενο εννοούµε τα Αντικείµενα και τα Μεταδεδοµένα τους που µαζί συγκροτούν τις Ψηφιακές Συλλογές. 4.4 Ψηφιακές Συλλογές Όπως αναφέρθηκε στους ορισµούς, τα βασικά συστατικά µιας Ψ.Β είναι οι συλλογές της και οι υπηρεσίες που «χτίζονται» πάνω από αυτές. Ως Ψηφιακή Συλλογή (Ψ.Σ) ορίζουµε ένα σύνολο Αντικειµένων που επιλέγονται και οργανώνονται µε τέτοιο τρόπο ώστε να είναι εύκολη η πρόσβαση σε αυτά και η χρησιµοποίησή τους. Οι Ψ.Σ περιλαµβάνουν µεταδεδοµένα που περιγράφουν τόσο αυτές όσο και τα Αντικείµενα που τις αποτελούν αλλά και τουλάχιστον µια διεπαφή που δίνει πρόσβαση σε αυτές. Η διεπαφή παρέχει συνήθως την δυνατότητα αναζήτησης των Αντικειµένων αλλά και πλοήγησης σε αυτά µε βάση κάποια κατηγοριοποίηση που έχει νόηµα ανάλογα µε την εκάστοτε Ψ.Σ. Οι διεθνείς «Καλές Πρακτικές» όσον αφορά στη δηµιουργία Ψ.Σ θέτουν Μπαµπουκλής Κων/νος Σελίδα 31

κάποιες απαιτήσεις που πρέπει να λαµβάνονται υπόψη. Συγκεκριµένα, µια άρτια Ψ.Σ πρέπει να έχει τα εξής: Η πολιτική ανάπτυξής της πρέπει να έχει αποφασιστεί πριν την έναρξη της ψηφιοποίησης. Πρέπει να περιγράφεται µε τέτοιο τρόπο ώστε να έχει διάρκεια στον χρόνο και ένας χρήστης να µπορεί εύκολα να βρει κάποια βασικά χαρακτηριστικά της όπως ο σκοπός της, θέµατα ιδιοκτησίας, πνευµατικά δικαιώµατα κτλ. εν πρέπει να υπάρχουν εµπόδια στη χρήση της ενώ πρέπει να υπάρχει ειδική πρόβλεψη για τα άτοµα µε ειδικές ανάγκες. Να διατηρεί στατιστικά χρήσης ώστε να εξαχθούν συµπεράσµατα για το υλικό της. Να αποτελεί τµήµα µιας ευρύτερης συλλογής ανάλογου περιεχοµένου σε εθνικό ή διεθνές επίπεδο και να κάνει το περιεχόµενο της διαθέσιµο σε αυτήν µε χρήση συγκεκριµένων πρωτοκόλλων. Να µπορεί να επεκταθεί µε επιπλέον Αντικείµενα µµελλοντικά. 4.5 Αντικείµενα (Resources) Λέγοντας Αντικείµενα ή πόρους (που αναφέρθηκαν προηγουµένως ως συστατικά µιας Ψ.Σ) εννοούµε τα Ψηφιακά Υποκατάστατα των οντοτήτων που υπάρχουν σε µια βιβλιοθήκη. Ένα Αντικείµενο µπορεί να αποτελείται από ένα ή περισσότερα αρχεία. Για παράδειγµα, ένα βιβλίο µπορεί να υπάρχει σε ένα και µόνο αρχείο pdf ή να αποτελείται από ένα σύνολο φωτογραφιών µαζί µε τα µεταδεδοµένα που απαιτούνται για να έχει σαφή δοµή, ή ακόµα να αποτελείται από αρχεία οποιασδήποτε άλλης µορφής (πχ html, mht, txt, ps, συνδυασµούς εικόνων jpeg, gif κλπ). Τα Αντικείµενα µπορούν να είναι δύο ειδών: αυτά που δηµιουργούνται απευθείας ως ψηφιακά (born digital) που είναι και η πλειονότητα του σηµερινού όγκου δεδοµένων των Ψ.Β (σύµφωνα µε κάποιες εκτιµήσεις Μπαµπουκλής Κων/νος Σελίδα 32

περίπου 93%) και αυτά που υπάρχουν σε αναλογική µορφή και ψηφιοποιούνται. Η δεύτερη κατηγορία αν και πολύ πιο µικρή από άποψη όγκου έχει ιδιαίτερη σηµασία για έθνη µε πλούσια ιστορική και πολιτιστική παράδοση όπως η χώρα µας. Το µεγάλο πλήθος των µουσείων και των πολιτιστικών οργανισµών της χώρα µας κάνει ακόµα πιο επιτακτική την ανάγκη για χρήση Ψ.Β. Τα Αντικείµενα των Ψ.Σ συνήθως είναι αποθηκευµένα σε δύο ή περισσότερες µορφές. Η µία είναι η µορφή διατήρησης και αποτελείται από αρχεία µεγάλου µεγέθους, όσο γίνεται πιο πιστή απεικόνιση του πρωτοτύπου. Οι υπόλοιπες είναι µορφές πρόσβασης ή χρήσης και αποτελούνται από µικρότερα αρχεία κατάλληλα για το ιαδίκτυο και για άλλες εφαρµογές. Προφανώς, τα πλεονεκτήµατα των Ψ.Β είναι πολύ περισσότερα από τα µειονεκτήµατά τους και αυτός είναι και ο λόγος της µεγάλης έρευνας γύρω από αυτές αλλά και της αναµενόµενης εξάπλωσής τους. Έτσι µια Ψ.Β: εν έχει φυσικούς περιορισµούς. Οποιοσδήποτε µπορεί να την επισκεφτεί από οποιαδήποτε γωνιά του κόσµου. εν είναι πλέον ο χρήστης που πηγαίνει στην βιβλιοθήκη αλλά η βιβλιοθήκη στον χρήστη. εν έχει χρονικούς περιορισµούς. Οποιαδήποτε χρονική στιγµή η Ψ.Β είναι έτοιµη να εξυπηρετήσει τους χρήστες. εν έχει περιορισµό πρόσβασης στους πόρους. Ο ίδιος πόρος µπορεί να χρησιµοποιείται από πολλούς χρήστες ταυτόχρονα και δεν απαιτείται αναµονή στην ουρά µέχρι να επιστραφεί ο πόρος αυτός. ιαθέτει άπειρο χώρο. Σε αντίθεση µε την παραδοσιακή βιβλιοθήκη µια Ψ.Β µπορεί να αποθηκεύει οσοδήποτε µεγάλο Μπαµπουκλής Κων/νος Σελίδα 33

όγκο περιεχοµένου απλώς µε την απόκτηση και προσάρτηση ενός ακόµη σκληρού δίσκου. Έχει µειωµένο κόστος. Το συνολικό κόστος δηµιουργίας αλλά και συντήρησης είναι κατά πολύ µικρότερο για µια Ψ.Β. Οι παραδοσιακές βιβλιοθήκες επιβαρύνονται µε το κόστος των κτιρίων, της συντήρησής τους και του προσωπικού τους. Αντίθετα, και µε την ωρίµανση της τεχνολογίας, το κόστος των Ψ.Β µειώνεται διαρκώς. Προστατεύει τα πρωτότυπα. Σε περίπτωση µουσείων και αντικειµένων ιστορικής αξίας οι Ψ.Β συµβάλλουν στην µακροπρόθεσµη διατήρηση του φυσικού περιεχοµένου σε καλή κατάσταση. Ένα ψηφιακό αντικείµενο µπορεί να αντιγράφεται και να χρησιµοποιείται πολλές φορές χωρίς το πρωτότυπο να διατρέχει κινδύνους. Προσφέρει Υπηρεσίες που δεν παρέχονται από τις παραδοσιακές βιβλιοθήκες. Για παράδειγµα ένας χρήστης µπορεί να εκτελέσει πιο πολύπλοκες µορφές αναζήτησης όπως είδαµε προηγουµένως, να πλοηγηθεί άµεσα από ένα Αντικείµενο σε ένα άλλο και γενικότερα να προσπελάσει την συλλογή µε πολύ πιο ευέλικτο τρόπο. Οι Ψ.Σ µπορούν να ενηµερώνονται άµεσα σε αντίθεση µε το εκτυπωµένο υλικό που περιλαµβάνει µια ολόκληρη διαδικασία µέχρι να ανανεωθεί και να φτάσει στο ράφι της βιβλιοθήκης. ιαθέτει πολυµεσικό περιεχόµενο και στοιχεία διάδρασης µε τον χρήστη. Ηχητικά ντοκουµέντα, βίντεο και εικόνα είναι συνήθως στο περιθώριο µιας κλασσικής βιβλιοθήκης λόγω του εξοπλισµού Μπαµπουκλής Κων/νος Σελίδα 34

που απαιτούν. Αντίθετα, στις Ψ.Β αποτελούν σηµαντικό τµήµα των Ψ.Σ. Μπορεί να υποστηρίζει πολυγλωσσία. Όλες οι σύγχρονες Ψ.Β υποστηρίζουν τουλάχιστον τρεις διαφορετικές γλώσσες για τις διεπαφές µε τους χρήστες αλλά συχνά και για το περιεχόµενό τους (τουλάχιστον για τα µεταδεδοµένα). Καµία παραδοσιακή βιβλιοθήκη δεν διαθέτει κάτι παρόµοιο. ιαθέτει ειδικές υπηρεσίες µε διεπαφές ιστού µέσω των οποίων οι χρήστες µπορούν να ανταλλάζουν απόψεις σχετικά µε το περιεχόµενο στο οποίο πλοηγούνται, να το σχολιάζουν και σε µερικές περιπτώσεις να υποβάλλουν και οι ίδιοι περιεχόµενο. Μπορεί να εξάγει άµεσα και αυτοµατοποιηµένα στατιστικά στοιχεία για την επισκεψιµότητα των συλλογών και το είδος των επισκεπτών. Είναι φιλική προς το περιβάλλον και αποτελεί ένα αποφασιστικό βήµα προς µια οικολογική, paperless, κοινωνία. Με τόσα πλεονεκτήµατα εύλογα διερωτάται κανείς γιατί οι Ψ.Β δεν έχουν εξαπλωθεί σε µεγαλύτερο βαθµό. Η απάντηση δεν είναι προφανής και έχει να κάνει µε πολλούς και ακαθόριστους πολλές φορές παράγοντες. Οι βασικοί είναι οι εξής: Τα πνευµατικά δικαιώµατα. Κανένας εκδοτικός οίκος δεν επιθυµεί το υλικό του πχ βιβλία, να είναι διαθέσιµο ελεύθερα µέσω µιας Ψ.Β. Ο ψηφιακός αναλφαβητισµός και η έλλειψη υποδοµών. Η χρήση Η/Υ δεν είναι τόσο διαδεδοµένη στις αναπτυσσόµενες και υποανάπτυκτες χώρες. Παρόµοια ισχύουν και για τις δικτυακές υποδοµές τους. Μπαµπουκλής Κων/νος Σελίδα 35

Η έλλειψη διαλειτουργικότητας µεταξύ των Ψ.Β. Σήµερα, είναι πλέον εφικτή η διαλειτουργικότητα µεταξύ των ψηφιακών αποθεµάτων αλλά κάτι τέτοιο προϋποθέτει την αναβάθµιση παλαιότερων συστηµάτων και την ενηµέρωση των Ψ.Σ τους. Μπαµπουκλής Κων/νος Σελίδα 36

Μπαµπουκλής Κων/νος Σελίδα 37