Κεφάλαιο 9 Μετρική Βασικές έννοιες Γενικοί κανόνες λατινικής προσωδίας

Κεφάλαιο 9 Μετρική Σύνοψη Λατινική Μετρική Δακτυλικός εξάμετρος. Θεωρία και πρακτική εξάσκηση. Προαπαιτούμενη γνώση Δεν χρειάζεται. 9.1. Βασικές έννοιες Πους είναι η μικρότερη ενότητα προσωδιακών στοιχείων, η οποία επαναλαμβάνεται και δημιουργεί τον ρυθμό. Θέση του ποδός αποτελούν το μακρό ή τα μακρά στοιχεία. Άρση του ποδός αποτελούν το βραχύ ή τα βραχέα στοιχεία. Μέτρο είναι η μικρότερη ενότητα ποδών ή προσωδιακών στοιχείων, η οποία επαναλαμβανόμενη μπορεί να αποτελέσει στίχο ή ευδιάκριτο μέρος στίχου (κώλον). Τομή (caesura) ονομάζεται το φαινόμενο, κατά το οποίο το τέλος λέξης πέφτει σε στοιχείο που ανήκει μέσα σε μέτρο ή πόδα. Αρσενική τομή είναι αυτή που πέφτει σε μία από τις θέσεις του στίχου (δηλαδή σε μακρόχρονο στοιχείο) και θηλυκή είναι η τομή που πέφτει σε άρση του στίχου (δηλαδή σε βραχύχρονο στοιχείο). Διαίρεση (diaeresis) ονομάζεται το φαινόμενο, κατά το οποίο το τέλος της λέξης πέφτει σε στοιχείο που αποτελεί και τέλος μέτρου ή ποδός. Ζεύγμα ονομάζεται το φαινόμενο (αντίθετο με την τομή και τη διαίρεση), κατά το οποίο σε ορισμένα στοιχεία του στίχου αποφεύγεται να υπάρχει τέλος λέξης. Αν τα δύο αυτά στοιχεία συμβαίνει να καλύπτονται με συλλαβές που δεν ανήκουν στην ίδια λέξη, τότε υπάρχει παράβαση του ζεύγματος. Χασμωδία. Όταν μία λέξη λήγει σε φωνήεν ή δίφθογγο ή φωνήεν και m, και η επόμενη αρχίζει με φωνήεν ή με δίφθογγο, τότε έχουμε χασμωδία ( hiatus), δηλαδή το στόμα χάσκει ( hiat), παραμένει ανοικτό. Στη Λατινική μετρική υπάρχουν δύο τρόποι θεραπείας της χασμωδίας, η έκθλιψη ( elisio) και η αφαίρεση (aphaeresis): Έκθλιψη. Στην έκθλιψη αποβάλλεται το τελικό φωνήεν ή η δίφθογγος ή το φωνήεν και το m της προηγούμενης λέξης, όταν η επόμενη αρχίζει με φωνήεν ή δίφθογγο (ακόμη και αν προηγείται το h). Αφαίρεση. Στην αφαίρεση αποβάλλεται το e των τύπων es και est του ρήματος esse, όταν η προηγούμενη λέξη λήγει σε φωνήεν ή δίφθογγο ή σε φωνήεν και m. Άλογο στοιχείο ή συλλαβή είναι το στοιχείο που μπορεί να καλυφθεί ή από μία βραχύχρονη ή από μία μακρόχρονη ή από δύο βραχύχρονες συλλαβές. 9.2. Γενικοί κανόνες λατινικής προσωδίας Όλα τα φωνήεντα είναι δίχρονα και όλες οι δίφθογγοι (ae, oe, au, eu, ei, ui) είναι μακρόχρονες. Τα σύμφωνα που προηγούνται του φωνήεντος ή της διφθόγγου δεν επηρεάζουν την ποσότητα της συλλαβής. Την ποσότητα μιας συλλαβής επηρεάζουν τα σύμφωνα που ακολουθούν. Είδη συλλαβών

Α) Μακρόχρονη φύσει. Είναι η συλλαβή με δίφθογγο (ae, au, ei, eu, oe, ui) ή μακρόχρονο φωνήεν, που δεν ακολουθείται από φωνήεν ή δίφθογγο. π.χ. caelum, causā (αφαιρ.) Β) Μακρόχρονη θέσει. Είναι η συλλαβή με βραχύχρονο φωνήεν που ακολουθείται (είτε στην ίδια λέξη είτε στην επόμενη): - από δύο σύμφωνα, από τα οποία όμως το πρώτο δεν είναι άφωνο (c, p, t, b, d, g) και το δεύτερο υγρό (l, r) [με αυτή τη σειρά], π.χ. ārcis, cōllum - από τρία ή περισσότερα σύμφωνα, π.χ. cāstrum, mūlctrum - από ένα διπλό σύμφωνο (x, z), π.χ. āxis, gāza - κάποτε από το ημίφωνο j, π.χ. στις λέξεις māior, pēior. Δεν πρέπει να συγχέεται ο φθόγγος j (ημίφωνο) με το φωνήεν i, έστω και αν στα έντυπα κείμενα το ημίφωνο j απεικονίζεται κατά κανόνα ως i. Το ημίφωνο j ακολουθείται πάντα από φωνήεν (π.χ. Iuno = Juno), ενώ το φωνήεν i ακολουθείται κατά κανόνα (αλλά όχι αποκλειστικά) από σύμφωνο ή σύμφωνα (π.χ. sistrum). Γ) Βραχύχρονη φύσει. Είναι η συλλαβή με βραχύχρονο φωνήεν που ακολουθείται (αν πρόκειται για αρχικές ή εσωτερικές συλλαβές): από ένα απλό σύμφωνο (εκτός από το ημίφωνο j), π.χ. lĕgo ή από το δίψηφο σύμφωνο qu, π.χ. ăqua, ĕquus Αν πρόκειται για τελική συλλαβή, βραχύχρονη φύσει είναι η συλλαβή με βραχύχρονο φωνήεν, την οποία δεν ακολουθεί τίποτα, π.χ. regină (ονομ.) Δ) Βραχύχρονη θέσει. Είναι η συλλαβή με δίφθογγο ή μακρόχρονο φωνήεν που ακολουθείται από άλλο φωνήεν με h ή χωρίς h μπροστά (vocalis ante vocalem corripitur), π.χ. praeambulum, prŏhibent, conscĭus Εξαίρεση αποτελεί: - το e της γενικής και δοτικής ενικού των ονομάτων της 5ης κλίσης μπροστά από το i της κατάληξης, όταν προηγείται άλλο φωνήεν (diēi, faciēi) - το i της γενικής ενικού των αντωνυμιών και επιθέτων εκείνων που κάνουν σε ius (π.χ. illīus, ipsīus, nullīus) - το a και e μπροστά από το i της κατάληξης της γενικής ενικού των κύριων εκείνων ονομάτων που κάνουν στην ονομαστική ενικού σε ius (Gā-i, Pompēi) - το i σε όλους τους τύπους του ρ. fio, εκτός μόνο από την περίπτωση που το ακολουθεί er (fīo, fīes, fīemus αλλά fĭ-e-ri, fĭ-e-rem). Ε) Κοινή (αδιάφορη). Είναι η συλλαβή με βραχύχρονο φωνήεν, που ακολουθείται από δύο σύμφωνα, από τα οποία το πρώτο είναι άφωνο (c, p, t, b, d, g) και το δεύτερο υγρό (ή σπάνια ένρινο), π.χ. tenĕbrae και tenēbrae ΩΣΤΟΣΟ: Στις σύνθετες λέξεις με πρώτο συνθετικό που λήγει σε άφωνο και με δεύτερο συνθετικό που αρχίζει με υγρό, η κοινή συλλαβή λαμβάνεται ως μακρόχρονη: π.χ. āb-ripio, ōb-ruo, sūb-limis ΠΡΟΣΟΧΗ: Οι λέξεις που αποτελούν δάνεια από την ελληνική διατηρούν την ελληνική τους προσωδία, π.χ. Μήδεια = Medēa, ἀήρ = aēr, Αἰνείας Aenēas, Brisēis. 9.3. Δακτυλικός εξάμετρος 9.3.1. Γενικό σχήμα O δακτυλικός εξάμετρος στίχος έχει συνηθέστατα την εξής μορφή: 1 / 2 / 3 / 4 / 5 / 6 Χ Aποτελείται από έξι πόδες, καθένας από τους οποίους περιέχει έναν δάκτυλο ( UU) ή έναν σπονδείο ( ).

Oι δύο βραχείες συλλαβές του δακτύλου (UU) συχνά αντικαθίστανται από μία μακρά ( ) δίνοντας έναν σπονδείο ( ). Αντίθετα, η πρώτη μακρά συλλαβή κάθε πόδα δεν μπορεί να αντικατασταθεί από δύο βραχείες. Ο πέμπτος πους είναι κατά κανόνα δακτυλικός: UU Ο έκτος πους είναι πάντοτε δισύλλαβος με το τελευταίο στοιχείο αδιάφορο (δηλαδή είτε μακρό είτε βραχύ). Ένας εξάμετρος στίχος που περιλαμβάνει μόνο δακτυλικούς πόδες λέγεται ολοδάκτυλος. Ένας εξάμετρος στίχος που περιλαμβάνει μόνο σπονδείους λέγεται ολοσπόνδειος. Ένας εξάμετρος στίχος του οποίου ο πέμπτος πους είναι σπονδείος ονομάζεται σπονδειάζων. 9.3.2. Τομές του λατινικού δακτυλικού εξαμέτρου Κατά σειρά συχνότητας: 1. Πενθημιμερής (ύστερα από το πρώτο μακρό του 3 ου πόδα) 1 2 3 4 5 6 2. Τριημιμερής (ύστερα από το πρώτο μακρό του 2 ου πόδα) 1 2 3 4 5 6 3. Κατά τρίτον τροχαίον (μετά το πρώτο βραχύ του 3 ου δακτύλου) 1 2 3 4 5 6 4. Εφθημιμερής (ύστερα από το πρώτο μακρό του 4 ου πόδα) 1 2 3 4 5 6 9.3.3. Διαιρέσεις του λατινικού δακτυλικού εξαμέτρου 1. Βουκολική διαίρεση έχουμε, όταν το τέλος λέξης συμπίπτει με το τέλος του 4 ου ποδός. Η διαίρεση αυτή είναι συχνή, όταν ο 4 ος πους είναι δάκτυλος, ενώ είναι πολύ σπάνια, όταν ο 4 ος πους είναι σπονδείος. 1 / 2 / 3 / 4 5 / 6 Χ 2. Διαίρεση στον 2ο πόδα έχουμε, όταν το τέλος λέξης συμπίπτει με το τέλος του 2ου ποδός. 1 / 2 3 / 4 / 5 / 6 Χ ΣΥΜΠΤΩΣΗ ΛΕΚΤΙΚΟΥ ΚΑΙ ΜΕΤΡΙΚΟΥ ΤΟΝΟΥ Στον λατινικό δακτυλικό εξάμετρο παρατηρείται σύμπτωση του λεκτικού και μετρικού τόνου στους δύο τελευταίους πόδες, τον 5 ο και τον 6 ο.

9.3.4. Στίχοι για εξάσκηση Arma virumque cano, Troiae qui primus ab oris Italiam, fato profugus, Lavinaque venit litora, multum ille et terris iactatus et alto vi superum saevae memorem Iunonis ob iram; multa quoque et bello passus, dum conderet urbem, 5 inferretque deos Latio, genus unde Latinum, Albanique patres, atque altae moenia Romae. Musa, mihi causas memora, quo numine laeso, quidve dolens, regina deum tot volvere casus insignem pietate virum, tot adire labores 10 impulerit. Tantaene animis caelestibus irae? urbs antiqua fuit, Tyrii tenuere coloni, Karthago, Italiam contra Tiberinaque longe ostia, dives opum studiisque asperrima belli, quam Iuno fertur terris magis omnibus unam 15 posthabita coluisse Samo; hic illius arma, hic currus fuit; hoc regnum dea gentibus esse, si qua fata sinant, iam tum tenditque fovetque. progeniem sed enim Troiano a sanguine duci audierat, Tyrias olim quae verteret arces; 20 hinc populum late regem belloque superbum venturum excidio Libyae: sic volvere Parcas. id metuens, veterisque memor Saturnia belli, prima quod ad Troiam pro caris gesserat Argis necdum etiam causae irarum saevique dolores 25 exciderant animo: manet alta mente repostum iudicium Paridis spretaeque iniuria formae, et genus invisum, et rapti Ganymedis honores. his accensa super, iactatos aequore toto Troas, reliquias Danaum atque immitis Achilli, 30 arcebat longe Latio, multosque per annos errabant, acti fatis, maria omnia circum. tantae molis erat Romanam condere gentem! [στους παρακάτω στίχους έχουν σημειωθεί όλες οι πιθανές τομές και διαιρέσεις] Ārmă vĭrūmquĕ cănō, Trōjaē quī prīmŭs ăb ōris Ītălĭām, fātō prŏfŭgūs, Lāvīnăquĕ vēnit lītŏră, mūlt(um) īll(e) ēt tērrīs jāctātŭs ĕt ālto vī sŭpĕrūm saēvaē mĕmŏrēm Jūnōnĭs ŏb īram; mūltă quŏqu(e) ēt bēllō pāssūs, dūm cōndĕrĕt ūrbem, 5 īnfērrētquĕ dĕōs Lătĭō, gĕnŭs ūndĕ Lătīnum, Ālbānīquĕ pătrēs, ātqu(e) āltaē moēnĭă Rōmae. Mūsă, mĭhī caūsās mĕm ŏrā, quō nūmĭnĕ laēso,

quīdvĕ dŏlēns, rēgīnă dĕūm tōt vōlvĕrĕ cāsus īnsīgnēm pĭĕtātĕ vĭrūm, tŏt ădīrĕ lăbōres 10 īmpŭlĕrīt. Tāntaēn(e) ănĭ mīs caēlēstĭbŭs īrae? ūrbs āntīquă fŭīt, Tўrĭī tĕnŭērĕ cŏlōni Kārthāg(o), Ītălĭām cōntrā Tĭbĕrīnăquĕ lōnge ōstĭă, dīvĕs ŏpūm stŭdĭīsqu(e) āspērrĭmă bēlli, quām Jūnō fērtūr tērrīs măgĭs ōmnĭbŭs ūnam 15 pōsthăbĭtā cŏlŭīss ĕ Sămō; hīc īllĭŭs ārma, hīc cūrrūs fŭĭt; hōc rēgnūm dĕă gēntĭbŭs ēsse, sī quā fātă sĭnānt, jām tūm tēndītquĕ fŏvētque. prōgĕnĭēm sĕd ĕnīm Trōjān(o) ā sānguĭnĕ dūci aūdĭĕrāt, Tўrĭās ōlīm quaē vērtĕrĕt ārces; 20 hīnc pŏpŭlūm lātē rēgēm bēllōquĕ sŭpērbum vēntūr(um) ēxcĭdĭō Lĭbyaē: sīc vōlvĕrĕ Pārcas. īd mĕtŭēns, vĕtĕrīsquĕ mĕmōr Sātūrnĭă bēll i, prīmă quŏd ād Trōjām prō cārīs gēssĕrăt Ārgis nēcd(um) ĕtĭām cas(ae) īrārūm saēvīquĕ dŏlōres 25 ēxcĭdĕrānt ănĭmō: mănĕt āltā mēntĕ rĕ pōstum jūdĭcĭūm Părĭdīs sprētaēqu(e) īnjūrĭă fōrmae, ēt gĕnŭs īnvīs(um), ēt rāptī Gănўmēdĭs hŏnōres. hīs āccēnsă sŭpēr, jāctātōs aēquŏrĕ tōto Trōās, rēlĭquĭās Dănă(um) ātqu(e) īmmītĭs Ăchīlli, 30 ārcēbāt lōngē Lătĭō, mūltōsquĕ pĕr ānnos ērrābānt āctī fātīs mărĭ(a) ōmnĭă cīrcum. tāntae mōlĭs ĕrāt Rōmānām cōndĕrĕ gēntem! Βιβλιογραφία/Αναφορές

Boldrini, S. (1992), La prosodia e la metrica dei Romani, Rome. Drexler, H. (1967), Einführung in die römische Metrik, Darmstadt. Hardie, W.R. (1920), Res metrica: an introduction to the study of Greek and Roman versification, Oxford. Raven, D.S. (1965), Latin Metre: An Introduction, London. Μέγας, Α.Χ. (1993), Λατινική μετρική, Θεσσαλονίκη.