ΙΟΝΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΤΜΗΜΑ ΜΟΥΣΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΜΑΘΗΜΑ: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΟΠΕΡΑΣ Ι ΔΙΔΑΣΚΟΥΣΑ: ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΣΙΩΨΗ Ακαδημαϊκό έτος 2014-2015 1
2
Ο ΜΟΤΣΑΡΤ ΚΑΙ Η ΟΠΕΡΑ Ο Βόλφγκανγκ Αμαντέους Μότσαρτ (Wolfgang Amadeus Mozart, 1756-1791) Ο Βόλφγκανγκ Αμαντέους Μότσαρτ ήταν γιος του Γιόχαν Γκέοργκ Λέοπολντ Μότσαρτ (Johann Georg Leopold Mozart) και της Άννα Μαρία Βαλμπούργκα Περτλ (Anna Maria Walburga Pertl), γεννημένος στο Σάλτσμπουργκ, την πρωτεύουσα της Αρχιεπισκοπής του Σάλτσμπουργκ στη σημερινή Αυστρία, τότε Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Το μόνο από τα αδέλφια του που επέζησε της παιδικής του ηλικίας ήταν η μεγαλύτερη αδελφή του, Μαρία Άννα (1751-1829), η οποία είχε το ψευδώνυμο "Ναννερλ". Υπήρξε και εκείνη μουσικός, ενώ βέβαιη θεωρείται η συμβολή της στο να εμπνεύσει στον αδελφό της το ενδιαφέρον για τη μουσική. Οι πρώτες περιοδείες (1762-1770) Παρουσιάστηκε στο κοινό, μαζί με την αδελφή του Μαρία Άννα, σαν ένα «παιδί θαύμα», για πρώτη φορά το Σεπτέμβριο του 1761 στο πανεπιστήμιο του Σάλτσμπουργκ. Το πρώτο ταξίδι για συναυλίες του νεαρού Μότσαρτ τον οδήγησε τον Ιανουάριο του 1762 στο Μόναχο, όπου εμφανίστηκαν ενώπιον του Εκλέκτορα της Βαυαρίας και, στη συνέχεια, μπροστά στην καταγοητευμένη αυτοκράτειρα Μαρία Θηρεσία. Ταξιδεύοντας για το Παρίσι, επισκέφτηκε για συναυλίες τη Φρανκφούρτη, το Μάιντζ, το Άαχεν και άλλες πόλεις ως προσκεκλημένος Γερμανών ηγεμόνων, φθάνοντας τελικά στη γαλλική πρωτεύουσα στις 18 Νοεμβρίου 1763. Επόμενος σταθμός υπήρξε το Λονδίνο, όπου έφτασε στις 23 Απριλίου 1764 και παρέμεινε για δεκαπέντε μήνες. Εκεί, υποδέχτηκε τα δύο «παιδιά θαύματα» ο Γεώργιος Γ. Αυτά τα ταξίδια έδωσαν την ευκαιρία να συναντηθεί ο Μότσαρτ με σημαντικούς μουσικούς της εποχής του. Το 1767 η οικογένεια επέστρεψε στη Βιέννη και το Σεπτέμβριο του 1769 μέχρι το Μάρτιο του 1771 ο Λεοπόλντ με το γιό του ταξίδεψαν στην Ιταλία. Βαθμιαία, κατά τη διάρκεια αυτής της πολύχρονης περιήγησής του, ο Μότσαρτ μετατράπηκε σε έναν ολοκληρωμένο οργανίστα και βιολονίστα. Τα πρώτα του μενουέτα ο Μότσαρτ τα έγραψε σε ηλικία πέντε, την πρώτη του Συμφωνία εννέα και το πρώτο του ορατόριο σε ηλικία δώδεκα ετών. Οι 600 περίπου συνθέσεις καταλογογραφήθηκαν από 3
τον Λούντβιχ φον Κέχελ (Ludwigh von Kӧchel), γι αυτό και η αρίθμηση φέρει το αρχικό του επώνυμού του. Β περίοδος: Ζάλτσμπουργκ (1774-1781) Από το 1774 μέχρι το 1781 ο Μότσαρτ έζησε στην Αυλή του Ζάλτσμπουργκ. Ύστερα από κάποια νέα ταξίδια με προορισμό το Μόναχο, το Άουγκσμπουργκ, το Μάνχαϊμ και το Παρίσι, σε μια προσπάθεια να αναλάβει ο νεαρός συνθέτης μια προνομιούχα θέση εργασίας, καθώς και μετά το θάνατο της μητέρας του το 1778 στο Παρίσι, επέστρεψε απογοητευμένος και θλιμμένος όσο ποτέ άλλοτε στο Ζάλτσμπουργκ. Στα ενδιάμεσα, ένα ταξίδι του Μότσαρτ στο Παρίσι (Σεπτ. 1777 μέχρι Ιαν. 1779), το τελευταίο μεγάλο ταξίδι συναυλιών του συνθέτη, δεν απετέλεσε μία καλλιτεχνική επιτυχία, η οποία θα συνοδευόταν από τον περιπόθητο διορισμό σε κάποια Αυλή. Αντίθετα, έχασε και τη θέση του στο Σάλτσμπουργκ, μετά από αντιδικία με τον αρχιεπίσκοπο. Ο συνθέτης επαναπροσλήφθηκε μετά από παρέμβαση του πατέρα του, αλλά η επόμενη σύγκρουση ήταν θέμα χρόνου. O Μότσαρτ δεν είχε σκοπό να υποταγεί στο πρωτόκολλο της Αυλής, το οποίο βέβαια δεν προέβλεπε ρυθμίσεις για μία μουσική ιδιοφυΐα. Λίγο πριν από την αναχώρηση για τη Βιέννη ολοκληρώθηκε η όπερα "Idomeneo" (1780-81) που προοριζόταν για το Μόναχο. Από τον Μάρτιο 1781 βρισκόταν ο Μότσαρτ στη Βιέννη, όπου κορυφώθηκε η σύγκρουσή του με τον αρχιεπίσκοπο, κατάληξη της οποίας ήταν στις αρχές Ιουνίου η παραίτηση/απόλυσή του. Γ περίοδος: Βιέννη (1781-1791) Το ξεκίνημα του Μότσαρτ στη Βιέννη ήταν ελπιδοφόρο. Ο Μότσαρτ άρχισε να συνθέτει μανιωδώς - περίπου τα μισά από τα έργα του γράφτηκαν στα 10 χρόνια της παραμονής του στη Βιέννη. Σύντομα παρουσιάστηκε σαν διοργανωτής συναυλιών, σαν βιρτουόζος πιανίστας αλλά και σαν μέλος ορχήστρας σε ιδιωτικές συναυλίες (ακαδημίες) σαν μαέστρος σαν σημαντικός συνθέτης. Ένα σημαντικό βήμα του Μότσαρτ για την αποδοχή του από την αυτοκρατορική Αυλή απoτέλεσε η επιτυχία του με την όπερα "Η απαγωγή από το σεράι" τον Ιούλιο του 1782. Το ίδιο έτος παντρεύτηκε με την Konstanze Weber, νεώτερη αδελφή της νεανικής αγάπης του Αλοΰσια. Αυτός ο γάμος δεν βελτίωσε 4
τη σχέση με τον πατέρα του, ο οποίος ήταν πικραμένος από την εποχή της σύγκρουσης του γιου του με τον αρχιεπίσκοπο. Μέχρι το 1785 ο Μότσαρτ συνέθετε κυρίως έργα για πιάνο και μουσική δωματίου (μεταξύ άλλων τα 6 κουαρτέτα εγχόρδων που αφιέρωσε στον Ιωσήφ Χάυδν). Ιδιαίτερα τα κοντσέρτα για πιάνο του Μότσαρτ βρήκαν σημαντική ανταπόκριση στο βιεννέζικο κοινό και αποτελούν μέχρι σήμερα κορυφαίες δημιουργίες, τόσο του ίδιου του συνθέτη, όσο και του μουσικού αυτού είδους γενικότερα. Η συνεργασία του Μότσαρτ με τον Λορέντσο ντα Πόντε, περίπου από το 1784-85, μετατοπίζει το κέντρο βάρους των συνθετικών δραστηριοτήτων του μεγάλου συνθέτη προς όφελος του δραματικού μουσικού είδους. Αυτή η μεταστροφή ήταν πολύ παρακινδυνευμένη για την καριέρα του Μότσαρτ, δεδομένου ότι ο ντα Πόντε, όταν ρωτήθηκε πόσα σενάρια για όπερες είχε γράψει μέχρι τότε, απάντησε αποστομωτικά στον αυτοκράτορα Ιωσήφ: "Κανένα, Μεγαλειότατε!" Το 1785/86 ανέβηκε η όπερα "Οι γάμοι του Φίγκαρο", το 1787 ο "Ντον Τζιοβάννι". Το 1787 διορίστηκε επιτέλους ο Μότσαρτ ως αυλικός συνθέτης από τον Ιωσήφ, αλλά οι εποχές είχαν αλλάξει λόγω του πολέμου με τους Τούρκους και η μουσική ζωή της Βιέννης βρισκόταν σε παρακμή. Την ίδια περίπου εποχή με τις όπερες του da Ponte δημιουργήθηκαν μερικές από τις γνωστές συμφωνίες, διάφορα έργα για πιάνο (κοντσέρτα και σονάτες), καθώς και έργα για μουσική δωματίου. Και τα τρία τελευταία χρόνια της ζωής του Μότσαρτ (1789-91) ήταν καλλιτεχνικά και οικονομικά επιτυχημένα. Το γεγονός ότι συσσωρεύονταν χρέη οφείλονται κατά κάποιο μέρος στην κακή διαχείριση του συνθέτη, στις συνεχείς ασθένειες της γυναίκας του, αλλά και σε κάποια ροπή για συμμετοχή του σε τυχερά παιχνίδια Μετά από ένα ταξίδι του Μότσαρτ ως συνοδός του πρίγκιπα Lichnowsky, παρουσιάστηκε η τελευταία από τις 3 όπερες του ντα Πόντε, Cosi fan tutte (Έτσι κάνουν όλες). Με την τιμητική ανάθεση της πανηγυρικής όπερας, λόγω της στέψης στην Πράγα του Λεοπόλδου του Β', βρήκε ευκαιρία να συνδέσει ο Μότσαρτ την παραδοσιακή όπερα του μπαρόκ με τα σύγχρονα ρεύματα - μία προσπάθεια που δεν αναγνωρίστηκε από την αυτοκρατορική Αυλή. Αντίθετα, η όπερα «Ο Μαγικός Αυλός» (Die Zauberflöte), που ανέβηκε περίπου παράλληλα, υπήρξε μεγάλη επιτυχία. 5
Ο Μότσαρτ ήταν ασθενής ήδη από το τέλος του καλοκαιριού του 1791, αλλά στις αρχές Δεκεμβρίου προέκυψε μία δραματική επιδείνωση, η οποία και τον οδήγησε στο θάνατο. Το Ρέκβιεμ (Requiem), μία παραγγελία του κόμητα Φ. Βάλζεγκ-Στούπαχ, έμεινε ημιτελές. Με εντολή της χήρας Κονστάντσε ανέλαβαν να το ολοκληρώσουν αρχικά ο J. Eybler και στη συνέχεια ο Φ. Συσμάιερ (F. X. Suessmayer). Αυτή η μορφή του έργου εκτελείται, συνήθως, μέχρι σήμερα. Ο Μότσαρτ και η όπερα μπούφα Ο Μότσαρτ θεωρείται ο σπουδαιότερος συνθέτης όπερας του 18ου αιώνα. Τουλάχιστον πέντε από τα έργα του αυτού του είδους κυριαρχούν μέχρι σήμερα στα προγράμματα όπερας όλου του κόσμου. Πρόκειται για τα έργα: 1. "H Απαγωγή απ' το σεράι" (Die Entfuehrung aus dem Serail), 2. "Οι γάμοι του Φίγκαρο" (Le Nozze di Figaro), 3. Δον Τζιοβάννι (Don Giovanni), 4. 'Ετσι κάνουν όλες (Cosi fan tutte) και 5. "Ο μαγικός αυλός" (Die Zauberfloete). To έργο "Ιδομενέας" (Idomeneo) παρουσιάζεται όλο και συχνότερα στα θέατρα, αν και όχι τόσο συχνά όσο τα προαναφερθέντα. 'Ολα τα έργα όπερας του Mozart υπάγονται σύμφωνα με τη θεματική και τη δομή τους σε μία από τις τρεις παραδοσιακές κατηγορίες: Τη σοβαρή όπερα (opera seria), την κωμική όπερα (opera buffa) ή το γερμανικό ζίνγκσπιλ (Deutsches Singspiel). «Οι γάμοι του Φίγκαρο» (Le nozze di Figaro, K.492) (1786) Η συνεργασία του Μότσαρτ με τον Λορέντσο ντα Πόντε ξεκίνησε το 1784. Την ίδια χρονιά ο Μότσαρτ έγινε μέλος της μασονικής Στοάς «Αγαθοεργία», η οποία ακολουθούσε το ριζοσπαστικό ορθολογισμό του Διαφωτισμού σε αντιπαράθεση με το συντηρητισμό του κλήρου στη Βιέννη. Το 1786 παρουσιάστηκε στο Μπουργκτεάτερ της Βιένης η όπερα «Οι γάμοι του Φίγκαρο» (Le nozze di Figaro, K.492), η πρώτη όπερα που γράφτηκε χωρίς να έχει παραγγελθεί. Στις 8 Ιανουαρίου του 1787 ο Μότσαρτ και η Κονστάντσε ξεκίνησαν για την Πράγα, όπου η όπερα αυτή είχε θριαμβεύσει. Στις παραστάσεις που παρακολούθησε ή διηύθυνε ο συνθέτης αποθεώθηκε και στο φινάλε αυτοσχεδίαζε στο πιάνο. 6
Με τον λιμπρετίστα Λορέντσο ντα Πόντε ο Μότσαρτ συνεργάστηκε επίσης και για τις όπερες «Ντον Τζιοβάνι» και «Έτσι κάνουν όλες». Ο ντα Πόντε, ένας από τους πιο προικισμένους λιμπρετίστες, πρότεινε στο Μότσαρτ μια διασκευή του θεατρικού έργου του Μπωμαρσαί (Beaumarchais "La folle journee ou Le marriage de Figaro«). Το έργο αυτό, ηθικά και πολιτικά ανατρεπτικό, είχε πρόσφατα απαγορευτεί και χρειάστηκαν διαβεβαιώσεις προς τον αυτοκράτορα πως οτιδήποτε θα μπορούσε να θίξει το καλό γούστο ή τα χρηστά ήθη επρόκειτο να αφαιρεθεί από το λιμπρέτο. Το επαναστατικό αυτό θεατρικό έργο «Οι Γάμοι του Φίγκαρο» σατιρίζει τις ανώτερες τάξεις και επιτρέπει στο Φίγκαρο, τον έξυπνο και θρασύ υπηρέτη του Κόμη Αλμαβίβα, να αποδεικνύεται συνεχώς εξυπνότερος από τον αφέντη του. Γι αυτό, άλλωστε, όταν ο Λουδοβίκος ο ΙΣΤ διάβασε το χειρόγραφο, χαρακτήρισε το έργο απεχθές και ακατάλληλο. Οι φιλελεύθεροι φίλοι της Μαρίας Αντουανέτας έπεισαν τον Βασιλιά να άρει την απαγόρευσή του και φρόντισαν να ανεβεί το έργο. Έτσι, η όπερα αυτή του Μότσαρτ ανέβηκε στο Αυτοκρατορικό Θέατρο το Μάϊο του 1786 και έγινε η μεγαλύτερη επιτυχία της ζωής του. Ο ντα Πόντε, λοιπόν, κράτησε ως στοιχείο της υπόθεσης την ερωτική πτυχή του έργου, ενώ ταυτόχρονα αποδυνάμωσε τις πολιτικές προεκτάσεις που έδινε ο Μπωμαρσαί, όπως, για παράδειγμα, στη σκηνή που το ξέσπασμα του Φίγκαρο για την κοινωνική αδικία καταλήγει σε μια διαμαρτυρία για την "ελαφρότητα" των γυναικών. Από την άλλη, στην εκδοχή τους οι ντα Πόντε και Μότσαρτ αφαίρεσαν μερικούς από τους ελάσσονες χαρακτήρες και σκηνές, δίνοντας μια διάσταση που δεν υπήρχε στο πρωτότυπο. Τα βασικά στοιχεία που συναντώνται στους "Γάμους του Φίγκαρο" είναι κληρονομιά από την ιταλική κωμική όπερα, ωστόσο το κείμενο του ντα Πόντε έδωσε τη δυνατότητα στον Μότσαρτ να δημιουργήσει ένα έργο πολύ πιο λεπτό και οξυδερκές από τα αντίστοιχα που είχαν προηγηθεί από άλλους συνθέτες. Οι παραδοσιακές διαιρέσεις που χωρίζουν τα διάφορα τμήματα της όπερας, όπως τα ρετσιτατίβι, οι άριες ή τα σύνολα, δεν έχουν πλέον τόση σημασία και δίνουν στο έργο μια αξιοθαύμαστη συνοχή. Οι απαραίτητες αλλαγές γίνονται με πολλούς τρόπους, με διαφοροποίηση του tempo, του 7
τόνου ή και όλης της μουσικής, έτσι ώστε, όταν κλείνει ένα επεισόδιο, να ετοιμάζεται ταυτόχρονα ένα άλλο. Πέρα από αυτά, η όπερα αυτή είναι πολύ σημαντική διότι οι πρωταγωνιστές του Mozart έχουν μια ιδιαίτερη υπόσταση χάρη στη μοναδική του ικανότητα να επινοεί μελωδίες, ορχηστρικά χρώματα και συνοδείες, αναδεικνύοντας ακόμη και μέσα από τα απλούστερα λόγια μια ποιητική διάσταση. Η πρώτη πράξη θα μπορούσε να θεωρηθεί μια πρώτης τάξεως κωμωδία, αλλά έπειτα από αυτό το σημείο διακρίνεται η σκιά της τραγωδίας πίσω από τη φάρσα. Έτσι κάνουν όλες, ή Σχολείον εραστών (Così fan tutte, ossia La scuola degli amanti) Όπερα σε δύο πράξεις του Βόλφγκανγκ Αμαντέους Μότσαρτ, γραμμένη πάνω σε λιμπρέτο του Λορέντσο ντα Πόντε. Αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα της όπερας μπούφα. Το έργο αφηγείται αφηγείται μια πολύ τολμηρή - για τα δεδομένα της εποχής - ιστορία ανταλλαγής ερωτικών συντρόφων. Μολονότι στην πρεμιέρα (1790) γνώρισε θετική υποδοχή από το βιεννέζικο ακροατήριο, οι παραγωγοί επί ενάμιση αιώνα το θεωρούσαν «επικίνδυνο» για την κυρίαρχη ηθική και είτε απέφευγαν να το ανεβάσουν, ή προτιμούσαν μια πιο «αφυδατωμένη» εκδοχή. Έπρεπε να φτάσει η δεκαετία του 1950 για να ξαναβρεί τη θέση του στο οπερατικό ρεπερτόριο, όμως από τότε αποτελεί μια από τις πιο δημοφιλείς και πολυπαιγμένες όπερες. Η όπερα «Έτσι Κάνουν Όλες» είναι η τρίτη (όλες στην ιταλική γλώσσα) και τελευταία όπερα που προέκυψε από τη συνεργασία του Μότσαρτ με τον Ντα Πόντε - είχαν προηγηθεί οι Γάμοι του Φίγκαρο και ο Ντον Τζιοβάννι. Μάλιστα ο στίχος που έδωσε τον τίτλο (cosí fan tutte) αποτελεί επανάληψη μιας φράσης του Δον Μπαζίλιο απ' τους Γάμους του Φίγκαρο. Παλαιότερα πιστευόταν πως γράφτηκε κατά παραγγελία του αυτοκράτορα Ιωσήφ Β των Αψβούργων, όμως η σύγχρονη έρευνα έχει ανατρέψει αυτήν την άποψη. Επίσης, χειρόγραφες παρτιτούρες που ανακαλύφθηκαν το 1994, δείχνουν μια ανολοκλήρωτη προσπάθεια του Αντόνιο Σαλιέρι να μελοποιήσει το ίδιο λιμπρέτο πριν το Μότσαρτ - ο Ντα Πόντε συνεργαζόταν και με τους δύο συνθέτες, οι οποίοι θεωρούνταν «άσπονδοι φίλοι» στους καλλιτεχνικούς κύκλους της αυστριακής πρωτεύουσας. 8
Ο Μότσαρτ και το γερμανικό ζίνγκσπιλ (Deutsches Singspiel) «Θεατρικό έργο με τραγούδι». Τύπος γερμανικής όπερας που αναπτύχθηκε περίπου το 1700. Ο όρος αρχικά χρησιμοποιούνταν για όλες τις όπερες. Από το 1750 περίπου το ζίνγκσπιλ σήμαινε «όπερα με ομιλούμενους διαλόγους» (ανάλογη με την αγγλική «όπερα μπαλάντας» και τη γαλλική opéra comique ). Το είδος έφτασε στο ζενίθ του με τα έργα «Η απαγωγή στο Σεράι» και «Ο μαγικός αυλός». "H Απαγωγή απ' το σεράι" (Die Entfuehrung aus dem Serail) Πρεμιέρα: 16 Ιουλίου 1782. Κείμενο της Stephanie le Jeune. Υπόθεση: με τα δημοφιλή τότε στοιχεία από το τουρκικό φολκλόρ. Σύνοψη: Ο Belmonte με τον υπηρέτη του Pedrillo προσπαθούν να ελευθερώσουν την αρραβωνιαστικιά του Kostanze και την υπηρέτριά της Blonde από τον πασά Selim και τον φύλακα του χαρεμιού Osmin. Η προσπάθεια αποτυγχάνει. Παρ όλα αυτά ο πασάς αντί να τους εκδικηθεί τους συγχωρεί. Για τον Μότσαρτ: Η ποίηση πρέπει να είναι πιστή κόρη της μουσικής, ενώ το άσχημο πρέπει να γίνεται ωραίο, δηλαδή μουσική. "Ο μαγικός αυλός" (Die Zauberfloete) Δίπρακτη όπερα σε λιμπρέτο του Eμάνουελ Σικανέντερ, πρώτο της ανέβασμα στις 30 Σεπτεμβρίου 1791, στο Theater auf der Wieden στη Βιέννη. Στις αρχές Μαρτίου του 1791, ο ιμπρεσάριος Σικανέντερ παρήγγειλε για το θέατρό του (Theater auf der Wiener) στον Μότσαρτ μια όπερα. Η ιδιαίτερη πλοκή του Μαγικού Αυλού την οποία πρότεινε ο λιμπρετίστας Γιόχαν Γκίζεκε στον Σικανέντερ προερχόταν από το παραμύθι «Λούλου ή ο μαγικός αυλός», από τη συλλογή Ντσινιστάν (Dschinnistan) του Βίλαντ, με αναφορές και χαρακτήρες από όλη τη συλλογή. Το λιμπρέτο υπήρξε αποτέλεσμα συλλογικής προσπάθειας, τόσο του ίδιου του Μότσαρτ που έδειξε υπέρμετρο ενδιαφέρον για το έργο όσο και του Σικανέντερ και του Γκίζεκε. Επιστέγασμα των προσπαθειών ήταν το ζίνγκσπιλ «Ο Μαγικός Αυλός». 9
Το λιμπρέτο εκτυλισσόταν σε δύο επίπεδα: ένα μύθο ευρύτερης λαϊκής αποδοχής και μια συμβολική διαδρομή προς τη μύηση του νεαρού πρίγκηπα, που υπήρξε θύμα της σκοταδιστικής αντίληψης, μέχρι που του αποκαλύφθηκε το φως της αλήθειας, μια μασονική αναζήτηση του αγίου Γκράαλ. Σε ότι αφορά την κατάληξη του ζίνγκσπιλ, η ευτυχία και η αγάπη που θριαμβεύει μετουσιώνεται με διαφορετικό τρόπο μέσα από το εκλεκτό ζευγάρι, καθώς και μέσα από το λαϊκό. Ο συνθέτης ταυτίζεται και με τους δύο ήρωές του, τον Ταμίνο και τον Παπαγκένο. Κατά μια άλλη εκδοχή, ο Μαγικός Αυλός αποτελεί την εξομολόγηση του Μότσαρτ σχετικά με τα γεγονότα της Γαλλικής Επανάστασης του 1789. Tο θέμα της όπερας είναι σχετικό με την αναζήτηση της ανέφελης αγάπης και την κατάκτηση τριών θεμελιωδών αρετών του τεκτονισμού: της δύναμης, της ομορφιάς και της σοφίας. H ενδιαφέρουσα πλοκή, το διφορούμενο των χαρακτήρων και φυσικά η μουσική με την ποικιλία του ύφους της -από το λαϊκό λιντ μέχρι τη σοβαρή όπερα και τις, από την παραδοσιακή μουσική, εμπνευσμένες μορφές- εξηγούν τον ιδιαίτερα δημοφιλή χαρακτήρα του έργου. O μύθος πηγάζει από την αιώνια σύγκρουση του καλού με το κακό που προσωποποιούνται στους χαρακτήρες του αρχιερέα Zαράστρο και της Bασίλισσας της Nύχτας. Για τη μουσική Η μουσική της όπερας βρίσκεται σε αρμονική συμφωνία με το λιμπρέτο του Σικανέντερ και αποδίδει τα νοήματα και τα θέματα του έργου. Πλαισιώνεται από πολλά διαφορετικά είδη που συνέθεσε ο Μότσαρτ, όπως λαϊκά και κωμικά τραγούδια που εκτελεί κυρίως ο Παπαγκένο, ευγενικές ή λυρικές άριες του Ταμίνο, κολορατούρα άριες της Βασίλισσας της Νύχτας, δραματικά ρετσιτατίβι, καθώς και τελετουργική μουσική, όπως εντοπίζεται στις άριες του Ζαράστρο ή τα επιβλητικά χορωδιακά που ανήκουν στην κατηγορία της μασονικής μουσικής του Μότσαρτ με τον επίσημο και ιερουργικό τόνο έξαρσης. Οι πρώτες αναφορές στη μουσική του έργου από τον Μότσαρτ χρονολογούνται στις 11 Ιουνίου 1791, στην αλληλογραφία του Μότσαρτ με τη σύζυγό του Κονστάντς. Η τονικότητα της μι ύφεσης μείζονας στην οποία είναι γραμμένο το μεγαλύτερο μέρος του 10
έργου θεωρείται κατεξοχήν μασονική, καθώς οι τρεις υφέσεις στον οπλισμό της ερμηνεύονται ως συμβολικές των τριών βαθμών της μασονικής ιεραρχίας. Η τονικότητα τής φα μείζονος συναντάται επίσης στο εμβατήριο αρ. 9 και στην άρια αρ. 10 της όπερας, κατά τη μύηση του ήρωα Ταμίνο, και κατά μία ερμηνεία, ο μοναδικός οπλισμός της συμβολίζει το βαθμό του Μαθητή. Υπάρχουν και άλλα παραδείγματα σχετικά με τον αριθμό τρία σ' αυτή την όπερα. Οι εναρκτήριες συγχορδίες της εισαγωγής κρούουν τρεις φορές, κάτι το οποίο συμβαίνει επίσης και κατά τη διάρκεια των σκηνών στο Ναό. Σε τριάδες επίσης παρουσιάζονται οι τρεις ναοί της Σοφίας, της Λογικής και της Δημιουργίας. Ο Ταμίνο προσπαθεί να ανοίξει τις τρεις θύρες του ναού. Υπάρχουν τρεις κυρίες, θεραπαινίδες της Βασίλισσας της Νύκτας και τρία αγόρια, τα οποία εξυπηρετούν το μύθο ως σύμβουλοι του Ταμίνο και του Παπαγκένο. Το λιμπρέτο συνέθεσε ο θεατρικός επιχειρηματίας, ηθοποιός, τραγουδιστής και συγγραφέας Εμάνουελ Σικανέντερ, παλιός φίλος του Μότσαρτ από την περίοδο που αποτελούσαν και οι δύο μέλη της Βιεννέζικης Τεκτονικής Στοάς της Αγαθοεργίας. Παραμένει ισχυρή η άποψη πως κυριότερη πηγή για τη σύνθεσή του υπήρξε το τεκτονκό τελετουργικό, όχι μόνο ιδωμένο στην τυπική του έκφραση, αλλά μέσα από τον ευρύτερο συμβολισμό του. Μία Τεκτονική όπερα δεν ήταν πρωτότυπη ιδέα για την πόλη της Βιέννης την εποχή του διαφωτισμού και του Μότσαρτ. Αρκετά χρόνια πριν την εμφάνιση του «Μαγικού Αυλού», ο Ντα Πόντε είχε βοηθήσει τον λιμπρετίστα Mazzola στη δημιουργία της Τεκτονικής όπερας «Όσιρις», την οποία συνέθεσε ο Johann Gottlieb Naumann. Η όπερα του Naumann έχει κάποιες ανιχνεύσιμες ομοιότητες με τον Αυλό, εάν όχι μουσικά, σίγουρα Τεκτονικά. Οι σκηνές του «Όσιρη» διαδραματίζονταν στην Αίγυπτο (με το ανάλογο σκηνικό) και η πάλη μεταξύ καλού και κακού έπαιζε πρωταγωνιστικό ρόλο στο ίδιο το λιμπρέτο. 11
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Kamien Roger, Music. An Appreciation, U.S.A.: York Graphic Services, 1998, 91-142. 2. Machlis Joseph, Η Απόλαυση της Μουσικής, Αθήνα: Fagotto Books, 1996 (1 η εκδ. 1955), 133-188. 3. Μάμαλης Νικόλαος, Η ιστορία της όπερας στην Ευρώπη κατά τον 17 ο αιώνα, Αθήνα: εκδόσεις Gutenberg, 2011. 4. Michels Urlich, Άτλας της Μουσικής, τομ. ΙΙ (Ιστορικό μέρος. Από το Μπαρόκ ως σήμερα), Αθήνα: Φίλιππος Νάκας, 1995. 12