ΤΡΑΠΕΖΑ ΕΡΩΤΗΣΕΩΝ ΘΕΩΡΙΑΣ

ΤΡΑΠΕΖΑ ΕΡΩΤΗΣΕΩΝ ΘΕΩΡΙΑΣ 1 Περίληψη κειμένου: Περίληψη = πύκνωση του κειμένου, με άλλα λόγια: αντικατάσταση του αρχικού κειμένου από ένα κείμενο δικό μας, μικρότερο σε έκταση (σύντομο), που θα αποδίδει με αποτελεσματικό τρόπο τα κύρια σημεία και την οργάνωση του κειμένου από το οποίο προέρχεται(«μικρογραφία» του αρχικού κειμένου). Παράλληλα, το κείμενο αυτό δεν πρέπει να προδίδει το πνεύμα του συγγραφέα. Για να πετύχουμε τους στόχους μας, συνδυάζουμε δυο τεχνικές: α) αφαίρεση, β) (συμ)πύκνωση. Η περιληπτική απόδοση ενός κειμένου πρέπει να γίνεται μεθοδικά και με σχέδιο και να στηρίζεται σε ορισμένες κατευθυντήριες αρχές: Για να πυκνώσουμε ένα κείμενο, πρέπει να εργαστούμε αφαιρετικά, να εντοπίσουμε και να διαχωρίσουμε το καίριο και το ουσιώδες από τις λεπτομέρειες. Κατά τη διάκριση των «αναγκαίων» και «κύριων» στοιχείων από τα «δευτερεύοντα», όπως και κατά την περιληπτική-συνοπτική απόδοση πολλών στοιχείων με δευτερεύουσα σημασία και συμπληρωματικό χαρακτήρα, απαιτείται ιδιαίτερη προσοχή, ώστε να αποφευχθεί η υπερβολική γενίκευση και αφαίρεση. Για να πετύχουμε τον παραπάνω στόχο, αξιοποιούμε είτε το διάγραμμα του κειμένου είτε τους πλαγιότιτλους και τη δομή των παραγράφων. Έτσι, οι πλαγιότιτλοι που θα δώσουμε στις παραγράφους είτε σε ευρύτερες ενότητες του κειμένου μαζί με τις λέξεις κλειδιά και με κάποιες σημαντικές λεπτομέρειες, ανάλογες με το σκοπό τους, είναι ένας ασφαλής τρόπος, για να αποδώσουμε τα κύρια σημεία του κειμένου. Κατά τη διαδικασία πύκνωσης του κειμένου πρέπει να εφαρμόζουμε και να ακολουθούμε δυο βασικές αρχές: α) Η περίληψη οφείλει να χαρακτηρίζεται από πιστότητα στην απόδοση του περιεχομένου του αρχικού κειμένου.

Αυτό σημαίνει ότι δεν μπορούν να προστεθούν πληροφορίες ή παραθέματα και ότι δεν πρέπει να μεταβληθεί η οπτική γωνία του αρχικού κειμένου με άλλα λόγια, δεν έχουμε δικαίωμα να «πάρουμε αποστάσεις» από το υλικό που συνοψίζουμε, αλλά το υιοθετούμε χωρίς κριτική διάθεση ή οποιοδήποτε προσωπικό σχόλιο. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η περίληψη είναι άσκηση κατανόησης και όχι «ερμηνείας» του κειμένου. 2 β) Η περίληψη πρέπει να παρακολουθεί και να αναπαράγει το σχέδιο οργάνωσης του αρχικού κειμένου. Επομένως, πρέπει να είμαστε ιδιαίτερα προσεκτικοί προκειμένου να μην παραβιάζουμε την εκθετική - αποδεικτική πορεία του συγγραφέα και τη σειρά διάταξης των θεματικών στοιχείων που επιλέγουμε να ενώσουμε. Σε αντίθετη περίπτωση, η περίληψή μας κινδυνεύει να θεωρηθεί σχολιασμός και όχι σύνοψη ενός κειμένου. Χρήσιμη είναι η αξιοποίηση του διαγράμματος του κειμένου, στο οποίο διακρίνεται ευχερώς η πορεία ανάπτυξης, καθώς και η μέθοδος που ακολουθεί ο συγγραφέας κατά την πραγμάτευση του θέματός του. Η έκταση της περίληψης: Συχνά η περίληψη που εκπονούμε έχει υπαγορευμένο μήκος (π.χ. 100-120 λέξεις), περιορισμό τον οποίο οφείλουμε να σεβαστούμε. Αν δεν υπάρχει περιορισμός έκτασης ή άλλη οδηγία ή καθοδηγητικός παράγοντας, η περίληψη δεν θα πρέπει να υπερβαίνει σε γενικές γραμμές το 1/3 του αρχικού κειμένου. Προσοχή: Ο περιορισμός του μήκους είναι συνακόλουθα και περιορισμός ουσίας, αφού καθορίζει σε μεγάλο βαθμό τον βαθμό αφαίρεσης που θα εφαρμόσουμε πάνω στο πρωτότυπο ή ακόμα και την τεχνική πύκνωσης του κειμένου που θα εφαρμόσουμε. Αν, π.χ., η περίληψη που καλούμαστε να γράψουμε είναι εκτενής, τότε μπορούμε να εργαστούμε πάνω στη θεματική περίοδο και στις σημαντικές λεπτομέρειες κάθε παραγράφου του κειμένου, από το οποίο θα προέλθει η περίληψη. Αν η περίληψη είναι συνοπτική, τότε βασιζόμαστε στα θεματικά κέντρα των παραγράφων ή των ευρύτερων νοηματικών ενοτήτων του κειμένου (χρήσιμη είναι σ αυτή την περίπτωση η αξιοποίηση των πλαγιότιτλων των παραγράφων ή των ενοτήτων του κειμένου). Επίσης, η έκταση της ανάπτυξης των κύριων σημείων του κειμένου μέσα στην περίληψη πρέπει να είναι ισοζυγισμένη. Δεν πρέπει, π.χ., ν

αφιερώνουμε το 75% της περίληψης σ ένα σημείο και μόνο το 25% για όλα τα υπόλοιπα σημεία. 3 Η γλώσσα και το ύφος της περίληψης: Γενικά, το ύφος της περίληψης διαμορφώνεται κάτω από την επίδραση κυρίως δύο παραγόντων: α) το ύφος του πρωτοτύπου (στοχαστικό, ευτράπελο, ειρωνικό κλπ.) και β) την επικοινωνιακή περίσταση και το κοινό στο οποίο απευθύνεται (γνωστό-άγνωστο, περιορισμένο-ευρύ κ.τ.ο.), επομένως τους στόχους τους οποίους υπηρετεί. Έτσι, αν πρόκειται να μεταφέρουμε στην τάξη την περίληψη ενός εκτενούς άρθρου ή ενός κεφαλαίου από κάποιο μάθημα, για να το παρουσιάσουμε στους συμμαθητές μας, τότε μπορεί ο λόγος μας να είναι πιο κοντά στο κείμενο στο οποίο αναφερόμαστε και το ύφος μας να είναι οικείο. Αν, όμως, θέλουμε να εντάξουμε μια περίληψη σε μια εισήγησή μας, να τη δημοσιεύσουμε ως βιβλιοπαρουσίαση σε σχολικό περιοδικό, τότε πρέπει ο λόγος μας να έχει την προσωπική μας σφραγίδα, χωρίς όμως και πάλι να προδίδει το κείμενο στο οποίο αναφέρεται. Ωστόσο, για τις ανάγκες των εξετάσεων, το ύφος της περίληψης διαφοροποιείται σε μεγάλο βαθμό από το ύφος και τις γλωσσικές επιλογές του συγγραφέα (παράγοντες που, ωστόσο, λαμβάνουμε υπόψη, καθώς προδίδουν την οπτική και τη θέση του συγγραφέα πάνω στο θέμα που πραγματεύεται) και μεταπίπτει συνήθως σε ένα ύφος τυπικό, ουδέτερο και απρόσωπο/αντικειμενικό με τονισμένη την αναφορική-πληροφοριακή λειτουργία της γλώσσας - στον βαθμό που απευθύνεται κανονικά σε απομακρυσμένο και μεγάλο αναγνωστικό κοινό. Η περίληψη πρέπει να γράφεται «με δικά μας λόγια» ή με τις λέξεις και τις φράσεις του αρχικού κειμένου; Αναμφίβολα με δικά μας λόγια (σε καμιά περίπτωση δεν ακολουθούμε την πρακτική του copy-paste), αλλά με τις παρακάτω προϋποθέσεις/ επιφυλάξεις: Πρέπει να αναπλάθουμε το πρωτότυπο επεμβαίνοντας παραφραστικά, αποφεύγοντας να παραθέτουμε αυτολεξεί φράσεις ή αποσπάσματα του πρωτοτύπου, χωρίς ωστόσο να προδίδουμε τη δομή της μορφής και του περιεχομένου του. Ωστόσο, όσο ειδικότερο το κείμενο από το οποίο προέρχεται η περίληψη (ιδίως αν χρησιμοποιείται ορολογία), είναι αναπόφευκτο να μεταφέρουμε και στην περίληψη ορισμένες χαρακτηριστικές λέξεις-φράσεις ή ειδικούς όρους. Εκείνο που πρέπει να προσέχουμε είναι να ενσωματώνεται το νόημα των ξένων φράσεων μέσα στο δικό μας κείμενο-περίληψη. Βασικές αρετές του ύφους της περίληψης: λόγος σαφής και νοηματικά πυκνός, διατύπωση που διακρίνεται από συνοχή και ειρμό.

4 Γενικό σχέδιο εκπόνησης περίληψης κειμένου: 1. Διαβάζω πολύ καλά το αρχικό κείμενο, στο οποίο θα κάνω την περίληψη, μέχρι να βεβαιωθώ ότι το έχω πλήρως κατανοήσει. 2. Εντοπίζω το θεματικό κέντρο του κειμένου και τα επιμέρους θεματικά κέντρα (ανά νοηματική ενότητα ή παράγραφο). 3. Δουλεύω σε κάθε παράγραφο χωριστά. α) Στόχος μου είναι να διατυπώσω το κεντρικό νόημα για κάθε παράγραφο του κειμένου, να γράψω δηλαδή έναν πλαγιότιτλο. Για τον τελευταίο ενδέχεται να είναι χρήσιμη η θεματική περίοδος της παραγράφου. Σε άλλη περίπτωση, το θέμα της παραγράφου το εντοπίζω από τα σχόλιά της. β) Σημειώνω, επίσης, σημαντικές λεπτομέρειες σε κάθε παράγραφο, τις οποίες θεωρώ απαραίτητες ν αναφερθούν στην περίληψή μου. Αν θέλω, κατασκευάζω ένα πρόχειρο διάγραμμα του κειμένου που επεξεργάζομαι. Βασικές τεχνικές που αξιοποιώ: αφαίρεση, γενίκευση, αναδιατύπωση. Και βασική μου αρχή: η πύκνωση (όχι το «πέταμα»). Αν σε μια παράγραφο του κειμένου χρησιμοποιούνται παραδείγματα, αν είναι σημαντικά και κατέχουν μεγάλη έκταση στο κείμενο, τα πυκνώνουμε. Αν είναι δευτερεύοντα και σποραδικά τα παραλείπουμε. Αν είναι πολλά και διαφορετικά, αναφέρουμε στην περίληψη ότι ο συγγραφέας χρησιμοποιεί παραδείγματα γι αυτό το θέμα. γ) Ενώνω τους πλαγιότιτλους και τις σημειώσεις των παραγράφων του κειμένου σε συνεχή λόγο με νοηματική αλληλουχία, προσέχοντας να είμαι περισσότερο αναλυτικός ή συνοπτικός στις διατυπώσεις μου, ανάλογα με το δοσμένο από την άσκηση της περίληψης όριο λέξεων. Κάνω σωστή χρήση των διαρθρωτικών λέξεων, ώστε να υπάρχει αλληλουχία στη σύνδεση των πλαγιότιτλων και γενικά των νοημάτων Αποδίδω όχι μόνο το περιεχόμενο αλλά και το ξεδίπλωμα της σκέψηςτου προβληματισμού (τη συλλογιστική πορεία) του συγγραφέα. Για να το πετύχω αυτό χρησιμοποιώ, εκτός από τις κατάλληλες μεταβατικέςδιαρθρωτικές λέξεις, και τα κατάλληλα «ρήματα αναφοράς» (ρωτώντας «Τι κάνει ο συντάκτης του κειμένου;»): π.χ. αιτιολογεί, συμπεραίνει, αντιπαραθέτει, αποσαφηνίζει, διακρίνει, προσδιορίζει, ανακεφαλαιώνει, εμβαθύνει... Προσοχή: Η τεχνητή συρραφή πληροφοριών με σωρεία διαρθρωτικών λέξεων και ρημάτων αναφοράς αποτελεί συχνό λάθος. Η καταγραφή των

«ρημάτων αναφοράς» δεν πρέπει να είναι τυχαία και άκριτη, αλλά αυτά πρέπει να αποδίδουν νοηματικές σχέσεις, να δείχνουν τον τρόπο οργάνωσης του λόγου του εκάστοτε κειμένου. 5 4. Ξεκινώ την περίληψη με μια κατατοπιστική του βασικού θέματος διατύπωση, όπως π.χ.: «ο συντάκτης του κειμένου ασχολείται (επισημαίνει, τονίζει, σχολιάζει, εντρυφεί, πραγματεύεται κ.τ.ο.)», αποφεύγοντας τις ονομαστικές αναφορές. Ε π ί μ ε τ ρ ο: Διακρίνουμε δυο τύπους περίληψης: 1. Περίληψη που υποκαθιστά το αρχικό κείμενο. Σ αυτή την περίπτωση: ταυτίζεστε με το συγγραφέα (επομένως: χρησιμοποιείτε ευθύ λόγο), δεν προτάσσετε καμία εισαγωγική αναφορά (στο συγγραφέα και στο θεματικό κέντρο του κειμένου), διατηρείτε την οπτική γωνία του συγγραφέα (υποκειμενική σκοπιά), δεν μεταβάλλετε το επικοινωνιακό περιβάλλον του αρχικού κειμένου, εφόσον συντάσσετε την περίληψη για την ίδια επικοινωνιακή περίσταση. 2. Περίληψη που παρουσιάζει το αρχικό κείμενο ενημερώνοντας για το περιεχόμενό του. Σ αυτή την περίπτωση: δεν ταυτίζεστε με το συγγραφέα, αλλά πληροφορείτε τους δέκτες για το περιεχόμενο ενός κειμένου που έχει διαφορετικό συντάκτη (επομένως: χρησιμοποιείτε πλάγιο λόγο), προτάσσετε εισαγωγική αναφορά (στο συγγραφέα και στο θεματικό κέντρο του κειμένου), παρουσιάζετε το περιεχόμενο και τις επιμέρους ιδέες του κειμένου, φροντίζοντας να αποδίδετε την αλληλουχία των νοημάτων και τη συλλογιστική πορεία των νοημάτων (επομένως: χρησιμοποιείτε κατάλληλα ρήματα αναφοράς 1 ), 1 ο συντάκτης του κειμένου αναφέρεται στο, αναφέρει ότι, επισημαίνει, παρουσιάζει, εντοπίζει, παραθέτει, περιγράφει, προσθέτει, αναλύει, εξηγεί, διευκρινίζει, διακρίνει, διατυπώνει την άποψη ότι, υποστηρίζει, τονίζει, προτείνει, αντικρούει τις απόψεις/ αντεπιχειρηματολογεί υποστηρίζοντας, συμπεραίνει, συνοψίζει.., καταλήγει κ.τ.ο.

χρησιμοποιείτε ουδέτερο-αντικειμενικό-πληροφοριακό ύφος. 6 Η αξιολόγηση/ βαθμολόγηση της περίληψης: Α. Το περιεχόμενο της περίληψης (0-12 μονάδες) Θετικά στοιχεία θεωρούνται: 1. Η σύλληψη του νοηματικού κέντρου του κειμένου. 2. Η επιλογή των σημαντικών ιδεών-πληροφοριών του κειμένου. 3. Η πληρότητα κατανόησης του κειμένου. Αδυναμίες στο περιεχόμενο θεωρούνται: 1. Αδυναμία κατανόησης ή απόκλιση από το νοηματικό κέντρο του κειμένου. 2. Επιλογή δευτερευουσών ιδεών-πληροφοριών σε βάρος των κύριων σημαντικών. 3. Η ατελής (μερική) κατανόηση του κειμένου. Β. Η γλώσσα και το ύφος της περίληψης (έκφραση) (0-8 μονάδες) Θετικά στοιχεία θεωρούνται: 1. Η χρήση του κατάλληλου ύφους για τη συγκεκριμένη μορφή κειμένου (πληροφοριακό ύφος). 2. Η ικανότητα πύκνωσης του κειμένου μέσα από διάφορες τεχνικές (γενίκευση, αναδιατύπωση κτλ.). 3. Η ορθή χρήση της γλώσσας στο επίπεδο της ορθογραφίας, της στίξης, της σύνταξης και του λεξιλογίου. Αδυναμίες στη γλώσσα και το ύφος θεωρούνται: 1. Η άμεση ή έμμεση κριτική-σχολιασμός στις ιδέες-πληροφορίες του κειμένου. 2. Η αυτούσια-στείρα μεταφορά λέξεων και φράσεων του αρχικού κειμένου στη περίληψη. 3. Οι αποκλίσεις από τους κανόνες της Νεοελληνικής Γραμματικής και του Συντακτικού της νέας ελληνικής στην ορθογραφία, στη στίξη, στη σύνταξη και το λεξιλόγιο (επαναλήψεις, ασάφειες, έλλειψη ακριβολογίας κτλ.).

Γ. Η δομή του περιληπτικού κειμένου (0-5 μονάδες) 7 Θετικά στοιχεία θεωρούνται: 1. Η ικανότητα παρακολούθησης ή αναδιοργάνωσης της δομής του αρχικού κειμένου και η παρουσίαση με λογική ακολουθία των βασικών ιδεών. 2. Η σύνταξη ενός κειμένου με ομαλή ροή και συνοχή. 3. Η επιτυχής χρήση των διαρθρωτικών λέξεων ή φράσεων. Αδυναμίες στη δομή θεωρούνται: 1. Η τυποποιημένη μεταφορά της πορείας του αρχικού κειμένου που οδηγεί σε μακροσκελή περίληψη. 2. Η άτακτη παράθεση των ιδεών-πληροφοριών του κειμένου. 3. Η έλλειψη συνοχής και αλληλουχίας μεταξύ των μερών-προτάσεων της περίληψης. Δ. Γενική θεώρηση Η προσπάθεια για αξιολόγηση της περίληψης με την αναλυτική μέθοδο και την πρόσθεση των επιμέρους βαθμών δεν είναι αρκετή. Χρειάζεται μια συνολική θεώρηση του γραπτού πριν την τελική βαθμολογία. Άλλωστε περιεχόμενο, μορφή (έκφραση) και δομή ουσιαστικά δεν διαχωρίζονται. Στη συνολική θεώρηση της περίληψης θα συνεκτιμηθούν για την τελική βαθμολογία όλα τα κριτήρια από την πρωτοτυπία στη συγκρότηση και το ύφος έως την εικόνα του γραπτού (καθαρογραμμένο κείμενο, ευανάγνωστη γραφή).

8 Ερωτήσεις περιεχομένου: Να διακρίνετε τους τρόπους πειθούς: Ο Αριστοτέλης στη Ρητορική του διακρίνει τρεις κατηγορίες «επιχειρημάτων» (τρόπων-μεθόδων) πειθούς : το επιχείρημα του ήθους (του ομιλητή), το επιχείρημα του πάθους (του ακροατή) και το λογικό επιχείρημα. Ειδικότερα: «Ηθος»: ο ομιλητής «χτίζει» τη δημόσια εικόνα του, παρέχοντας διαπιστευτήρια ειλικρίνειας και αξιοπιστίας ως προσωπικότητα, δείχνοντας ότι η διάθεσή του απέναντι στο ακροατήριο είναι καλοπροαίρετη, ότι δηλαδή δεν αποσκοπεί σε παραπλάνησή του, και κερδίζοντας την εντύπωση ανθρώπου που κατέχει το θέμα του λόγου και μπορεί να το χειρισθεί αποτελεσματικά. «Πάθος» είναι τα συναισθήματα του δέκτη. Το να γνωρίζει ο ομιλητής τα κοινωνικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά του ακροατηρίου του - όταν αυτό είναι πολυπληθές - ή τα διανοητικά (γνώσεις, εμπειρίες, ενδιαφέροντα), βουλητικά (ανάγκες, προσδοκίες, επιδιώξεις) και πραξιακά χαρακτηριστικά (στάσεις, συμπεριφορές, νοοτροπίες) - όταν το ακροατήριο είναι εξατομικευμένο - εγγυάται την αποτελεσματικότητα του λόγου. «Λογικά εργαλεία» της πειθούς είναι οι μορφές της επαγωγής και της παραγωγής. Α. Επίκληση στη λογική: ο συντάκτης του κειμένου (συγγραφέας, αρθρογράφος, δοκιμιογράφος, επιστολογράφος, ομιλητής, εισηγητής ) χρησιμοποιεί επιχειρήματα και τεκμήρια. 1. ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ Επιχείρημα είναι μία λογική θεωρητική κατασκευή, η οποία στην ελάχιστη ιδανική της μορφή αποτελείται από δύο λογικές προτάσεις (προκείμενες) και μία που προκύπτει από το συνδυασμό τους, τη λογική τους σχέση (συμπέρασμα).

Ονομάζουμε αυτή τη μορφή ελάχιστη, γιατί θεωρητικά οι προκείμενες ενός επιχειρήματος μπορεί να είναι άπειρες. Ονομάζουμε αυτή τη μορφή ιδανική, γιατί υπάρχουν και ατελείς μορφές επιχειρήματος, όπου το συμπέρασμα εξάγεται από μια προκείμενη (π.χ. Βρέχει άρα δεν θα πάμε περίπατο): βλ. παρακάτω (άμεσος-έμμεσος συλλογισμός). 9 Το επιχείρημα αποτελεί προσπάθεια να υποστηρίξει κανείς συγκεκριμένες απόψεις με λόγους. Συλλογισμός ονομάζεται η διαδικασία κατάστρωσης ενός επιχειρήματος, η οργάνωσή του, η λογική σκέψη με την οποία κάποιες προτάσεις συνδέονται λογικά μεταξύ τους, ώστε να εξάγεται από αυτές κατά λογική ακολουθία μια άλλη πρόταση. Κατά τον Αριστοτέλη, συλλογισμός είναι μια λεκτική μορφή σύμφωνα με την οποία από ένα σύνολο υποθέσεων παράγονται κατ' ανάγκη συγκεκριμένα συμπεράσματα. Ως προς τη χρήση των συγγενών όρων επιχείρημα και συλλογισμός, που συχνά χρησιμοποιούνται ως ταυτόσημοι ή συγχέονται, είναι προτιμότερο ίσως να υιοθετήσουμε τον σύνθετο όρο συλλογιστικό επιχείρημα. Τυπική δομή επιχειρήματος: Προκείμενη 1 Προκείμενη 2 Συμπέρασμα Η πρώτη προκείμενη, αυτή που περιέχει το κατηγόρημα του συμπεράσματος, ονομάζεται μείζων προκείμενη και η δεύτερη, αυτή που περιέχει το υποκείμενο του συμπεράσματος, ελάσσων προκείμενη. Π.χ.1 η προκείμενη (μείζων): Όλοι οι άνθρωποι είναι θνητοί. 2 η προκείμενη (ελάσσων): Ο Σωκράτης είναι άνθρωπος. Συμπέρασμα: Άρα, ο Σωκράτης είναι θνητός. Προσοχή: Οι τυπικοί συλλογισμοί της Λογικής έχουν μορφή λιτήσχηματική (1 η Προκείμενη - 2 η Προκείμενη Συμπέρασμα).

10 Αντίθετα, σ ένα κείμενο εκτός από τις παραπάνω βασικές προτάσεις, οι οποίες συχνά δεν διατυπώνονται λιτά και καθαρά αλλά με περίπλοκη σύνταξη, υπάρχουν και άλλες προτάσεις, οι οποίες υποστηρίζουν και αναπτύσσουν τις βασικές. Γι αυτό είναι συχνά δύσκολη η διάκριση και η εύρεση των προκείμενων προτάσεων και του συμπεράσματος ενός συλλογισμού μέσα σε μια παράγραφο. Επίσης, οι προτάσεις ενός συλλογισμού συχνά δε διατάσσονται σε «τυπική» σειρά (1 η Προκείμενη 2 η Προκείμενη Συμπέρασμα), αλλά σε διαφορετική σειρά, ανάλογα με τις προθέσεις του συντάκτη του κειμένου και την επικοινωνιακή περίσταση. Σ αυτή την περίπτωση, προκειμένου να διατυπώσουμε έναν συλλογισμό σε τυπική δομή, απαιτείται αναδιάταξη. Παράδειγμα: Από τη στιγμή που οι γενετικά μεταλλαγμένοι οργανισμοί απελευθερώνονται στο περιβάλλον, οι κίνδυνοι είναι ιδιαίτερα ανησυχητικοί. Οι γενετικά μεταλλαγμένοι οργανισμοί δεν έχουν φυσικό βιότοπο, αφού δεν εξελίσσονται στη φύση, αλλά σχεδιάζονται στο εργαστήριο. Κανείς λοιπόν δεν μπορεί να προβλέψει πώς θα συμπεριφερθούν στο ανοιχτό περιβάλλον. Από τη στιγμή που θα απελευθερωθούν, είναι αδύνατον πλέον να ανακληθούν. Στην παραπάνω παράγραφο λανθάνει ο παρακάτω συλλογισμός: 1 η προκείμενη: Κανείς δεν μπορεί να προβλέψει πώς θα συμπεριφερθούν οι γενετικά μεταλλαγμένοι οργανισμοί έξω από το εργαστήριο, στη φύση-στο περιβάλλον. 2 η προκείμενη: Οι γενετικά μεταλλαγμένοι οργανισμοί, από τη στιγμή που θα απελευθερωθούν στη φύση-στο περιβάλλον, είναι αδύνατον να ανακληθούν. Συμπέρασμα: Οι γενετικά μεταλλαγμένοι οργανισμοί, αν απελευθερωθούν στη φύση-στο περιβάλλον, είναι επικίνδυνοι. Εντοπισμός επιχειρήματος/ συλλογισμού στο κείμενο: Αναζητούμε στο κείμενο σχέση αιτίας και αποτελέσματος: Η αιτία ή οι αιτίες λειτουργούν ως προκείμενες και το αποτέλεσμα ως συμπέρασμα. Για να εντοπίσουμε ένα επιχείρημα, βοηθητικά στοιχεία αποτελούν οι συνδετικές-διαρθρωτικές λέξεις που δηλώνουν αιτία (αυτές δείχνουν την προκείμενη ή τις προκείμενες ενός επιχειρήματος) και συμπέρασμααποτέλεσμα.

11 Επειδή όπως προαναφέραμε οι προτάσεις αυτές ενδέχεται να έχουν γραφεί με οποιαδήποτε σειρά, συχνά επιβάλλεται να αλλάξουμε τη σειρά τους, αφαιρώντας παράλληλα το πρόσθετο-συμπληρωματικό υλικό, που αποτελεί ανάπτυξηστήριξη των βασικών προτάσεων (βλ. παραπάνω). Βλ. και παρακάτω: Επιχειρηματολογικό-αποδεικτικό κείμενο: Ο «πειστικός λόγος» - ο λόγος της πειθούς. Να αξιολογήσετε τα επιχειρήματα /τους συλλογισμούς: Ως προς την εγκυρότητα, την αλήθεια και την ορθότητά τους αν ο λόγος διαθέτει τα παραπάνω χαρακτηριστικά, τότε εντάσσεται στον ορθό, αποδεικτικό λόγο με λογική υποστήριξη και πειστικότητα. Ένας συλλογισμός είναι ορθός, αν είναι ταυτοχρόνως έγκυρος και αληθής. Αληθής είναι ο συλλογισμός, αν όλες οι προκείμενές του ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα. Έγκυρος είναι ένας συλλογισμός, αν το συμπέρασμα προκύπτει από τις υπάρχουσες προκείμενες με λογική αναγκαιότητα. Απόδειξη ονομάζεται ο συλλογισμός που δίνει ορθό συμπέρασμα. Όταν αξιολογείτε έναν συλλογισμό, επιβάλλεται να χρησιμοποιείτε την παραπάνω ορολογία με απόλυτη ακρίβεια. Π.χ., ας υποθέσουμε ότι δίνεται ο ακόλουθος συλλογισμός και καλείστε να τον αξιολογήσετε: Για να θεωρηθεί ότι μια ποινή έχει σωφρονιστικό χαρακτήρα, πρέπει να μην ακυρώνει τη φυσική ύπαρξη του παραβάτη. Η θανατική ποινή εξοντώνει τον παραβάτη και ακυρώνει τη φυσική του ύπαρξη. Άρα η θανατική ποινή δεν είναι σωφρονιστική. Απάντηση: Η πρώτη προκείμενη ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα (αν όχι, πρέπει να δικαιολογήσετε). Η δεύτερη προκείμενη ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα (αν όχι, δικαιολογείτε). Άρα ο συλλογισμός είναι αληθής (διαφορετικά: ψευδής). Το συμπέρασμα προκύπτει από τις υπάρχουσες προκείμενες κατά λογική αναγκαιότητα (αν δεν προκύπτει,

12 δικαιολογείτε το γιατί).άρα ο συλλογισμός είναι έγκυρος (σε αντίθετη περίπτωση: άκυρος). Συνεπώς, ο συλλογισμός είναι αληθής και έγκυρος και επομένως ορθός (ή: ψευδής και έγκυρος, ή: αληθής και άκυρος, ή: ψευδής και άκυρος. Και στις τρεις αυτές περιπτώσεις είναι εσφαλμένος-μη ορθός). Σε έναν επαγωγικό-αναλογικό συλλογισμό, επιπλέον των παραπάνω κριτηρίων, ελέγχετε τον τρόπο/ τη μέθοδο που έχει αναπτυχθεί[1. Σχέση αιτίου-αποτελέσματος, 2. Γενίκευση, 3.Αναλογία], προκειμένου να διαπιστώσετε αν οδηγεί σε τέλεια ή σε ατελή επαγωγή. Τέλεια χαρακτηρίζεται η επαγωγή που το συμπέρασμα προκύπτει κατ αναγκαία λογική ακολουθία όλων των περιπτώσεων ή των λόγων που εκθέτουν οι προκείμενες. Σε άλλη περίπτωση η επαγωγή χαρακτηρίζεται ατελής. Η τέλεια επαγωγή οδηγεί σε βέβαια συμπεράσματα, ενώ η ατελής επαγωγή οδηγεί σε συμπεράσματα με πιθανολογικό χαρακτήρα. Συγκεκριμένα: Στη σχέση αιτίου-αποτελέσματος, ελέγχετε: α) αν η αιτία ή οι αιτίες στηρίζονται σε αντικειμενικά δεδομένα, β) αν η αιτία είναι: αναγκαία (= χωρίς αυτήν δεν προκύπτει το αποτέλεσμα) και επαρκής (= αρκεί μόνο αυτή για να προκληθεί το αποτέλεσμα). 1 ο παράδειγμα: Καπνίζει άρα θα πάθει καρκίνο (αίτιο επαρκές, αλλά όχι αναγκαίο = ατελής επαγωγή). 2 ο παράδειγμα: Φροντίζει τη διατροφή του επομένως η υγεία του είναι καλή (αίτιο αναγκαίο αλλά όχι επαρκές = ατελής επαγωγή). 3 ο παράδειγμα: Βρέχει άρα έχει σύννεφα (αναγκαίο και επαρκές αίτιο = τέλεια επαγωγή). 4 ο παράδειγμα: Στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες κυριαρχεί το άγχος. Οι κυρίαρχες αξίες της σύγχρονης κοινωνίας είναι το κέρδος, η υψηλή ανταγωνιστικότητα και παραγωγικότητα, η αφθονία καταναλωτικών αγαθών και η ευμάρεια. Έτσι, ο άνθρωπος επιδίδεται στο κυνήγι της επιτυχίας και της οικονομικής ανόδου, στην υπερεργασία και, μ ένα

13 λόγο, στην εντατικοποίηση και «ποσοστικοποίηση» της ζωής του. Οι στόχοι αυτοί και η επιδίωξή τους σ ένα περιβάλλον άκρως ανταγωνιστικό και επισφαλές είναι ευνόητο ότι τον γεμίζουν με ανασφάλεια και άγχος (τέλεια επαγωγή). Στη γενίκευση, ελέγχετε αν είναι επισφαλής/βεβιασμένη ή ασφαλής. 1 ο παράδειγμα: Το δικαίωμα των γυναικών να ψηφίζουν κερδήθηκε μόνο ύστερα από αγώνα. Άρα, όλα τα γυναικεία δικαιώματα κερδίζονται μόνο ύστερα από αγώνα (η γενίκευση στηρίζεται σε ελλιπή στοιχεία, επομένως είναι επισφαλής/ βεβιασμένη = ατελής επαγωγή). 2 ο παράδειγμα: Το δικαίωμα των γυναικών να ψηφίζουν κερδήθηκε μόνο ύστερα από αγώνα. Επίσης, το δικαίωμα των γυναικών να παρακολουθούν το κολέγιο και το πανεπιστήμιο. Αλλά και το δικαίωμά τους για ίσες ευκαιρίες στην αγορά εργασίας κερδίζεται μόνο ύστερα από αγώνα. Επομένως, όλα τα γυναικεία δικαιώματα κερδίζονται μόνο ύστερα από αγώνα (η γενίκευση στηρίζεται σε επαρκή στοιχεία, επομένως είναι ασφαλής = τέλεια επαγωγή). 3 ο παράδειγμα: Η Ιουλιέτα στο έργο του Σαίξπηρ δεν ήταν ούτε δεκατεσσάρων ετών. Οι Εβραίες κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα ήταν συνήθως παντρεμένες στα δεκατρία. Πολλές Ρωμαίες κατά τη διάρκεια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ήταν παντρεμένες στα δεκατρία τους ή νεότερες. Άρα, πολλές γυναίκες τα παλαιότερα χρόνια παντρευόντουσαν πολύ νέες (η γενίκευση στηρίζεται σε επαρκή στοιχεία-ιστορικά παραδείγματα, αντλημένα από διάφορες πηγές και ιστορικές περιόδους, επομένως είναι ασφαλής = τέλεια επαγωγή). Στην αναλογία, ελέγχετε αν είναι μεταφορική (= συγκρίνονται ανόμοια αντικείμενα και προκύπτουν συχνά απροσδόκητες αναλογίες) ή κυριολεκτική (= συγκρίνονται ομοειδή αντικείμενα με εμφανείς συνήθως ομοιότητες). Η κυριολεκτική αναλογία οδηγεί σε τέλεια επαγωγή, όταν τα μέλη που συγκρίνονται είναι ομοειδή-παρόμοια και οι ομοιότητες μεταξύ τους είναι επαρκείς. Η μεταφορική αναλογία οδηγεί σε τέλεια επαγωγή, όταν έχει το χαρακτήρα και την αποδεικτική αξία ενός λογικού επιχειρήματος.

14 Αντίθετα, αν υπάρχει δυσαναλογία-δυσαρμονία μεταξύ των μελών της αναλογίας, ή παρουσιάζεται η μεταξύ τους σχέση απλοποιητικά, οδηγούμαστε σε ατελή επαγωγή. 1 ο παράδειγμα: Τα όμορφα και καλοχτισμένα σπίτια πρέπει να έχουν «δημιουργούς»: ευφυείς σχεδιαστές και χτίστες. Ο κόσμος, το σύμπαν, είναι όπως ένα όμορφο και καλοχτισμένο σπίτι. Άρα, ο κόσμος πρέπει επίσης να έχει ένα «δημιουργό»: έναν ευφυή σχεδιαστή και χτίστη, το Θεό (ατελής επαγωγή). 2 ο παράδειγμα: Τα καταστροφικά αποτελέσματα της χρήσης πυρηνικών όπλων στη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι αποδεικνύουν ότι η μελλοντική χρήση της πυρηνικής ενέργειας για στρατιωτικούς σκοπούς θα είναι ολέθρια (τέλεια επαγωγή). Ένας παραλογισμός είναι σόφισμα, όταν στοχεύει στην παραπλάνηση και, κατά συνέπεια, στη χειραγώγηση. Είδη/ μορφές παραλογικών συλλογισμών: Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, οι παραλογισμοί (ή παραλογικοί συλλογισμοί) και τα σοφίσματα προκύπτουν είτε «παρά την λέξιν» είτε «έξω της λέξεως». Στην πρώτη περίπτωση (Α) η παράβαση οφείλεται στη χρήση των λέξεων ή φράσεων με διαφορετική σημασία ή σε παραλείψεις (παραλογισμοί κατά τη μορφή), ενώ στη δεύτερη (Β) η παράβαση οφείλεται στο νόημα των προκείμενων (παραλογισμοί κατά την ύλη). Α. Παραλογισμοί κατά τη «μορφή» : Σε κατηγορικούς συλλογισμούς: Παραπλανητική χρήση μεταφορικής σημασίας. Π.χ. Μία από τις αριθμητικές πράξεις είναι η διαίρεση. Η διαίρεση καταστρέφει τους λαούς. Άρα, μία από τις αριθμητικές πράξεις καταστρέφει τους λαούς. Ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης ήταν Χριστιανοί πριν από το Χριστό. (Αλλά) Χριστιανοί πριν από το Χριστό δεν υπήρξαν. Επομένως, ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης δεν υπήρξαν.

15 Σε υποθετικούς συλλογισμούς: παραλογισμός της άρσης της υπόθεσης (όπου στη β προκειμένη αίρεται η υπόθεση της α προκειμένης και προκύπτει ένα αρνητικό συμπέρασμα που είναι αληθοφανές αλλά όχι αληθές),ή της θέσης της απόδοσης (αντίστροφα). Π.χ. Εάν είναι Έλληνας τότε είναι Ευρωπαίος. Δεν είναι Έλληνας. Αρα, δεν είναι Ευρωπαίος. Εάν είναι Έλληνας τότε είναι Ευρωπαίος. Είναι Ευρωπαίος. Αρα, είναι Έλληνας. Σε διαζευκτικούς συλλογισμούς: Όταν δεν απαριθμούμε στις προκείμενες εξαντλητικά όλα τα ενδεχόμενα που υπάρχουν, ή δεν τα αποκλείουμε όλα εκτός από εκείνο που θα αποδεχτούμε στο συμπέρασμα ή δεν τα αποδεχόμαστε όλα εκτός από εκείνο που θα αποκλείσουμε στο συμπέρασμα. Πχ. Ένα ουσιαστικό της ελληνικής γλώσσας είναι είτε αρσενικού, είτε ουδετέρου γένους. Το ουσιαστικό «μητέρα» δεν είναι ούτε αρσενικού γένους, άρα το ουσιαστικό «μητέρα» είναι ουδετέρου γένους. Οι φοιτητές του Πανεπιστημίου Αθηνών έχουν εγγραφεί ή στη Φιλολογία ή στην Ιατρική ή στη Νομική ή στη Μαθηματική Σχολή ή στη Σχολή Φυσικών Επιστημών. Ο χ δε φαίνεται εγγεγραμμένος στα μητρώα της Φιλολογίας, της Νομικής ή της Μαθηματικής Σχολής. Επομένως, ο χ έχει γραφτεί στην Ιατρική Σχολή. Β. Παραλογισμοί κατά την ύλη : Οι προκείμενες προτάσεις παρουσιάζονται ως γενικώς αποδεκτές ή αυταπόδεικτες, ενώ στην πραγματικότητα: α) δεν είναι επιστημονικά τεκμηριωμένες, αλλά βασίζονται στην εμπειρία και στην υποκειμενική θεώρηση του πομπού. Πχ. Αυτός ο σκηνοθέτης επιλέγει εκλεκτούς ηθοποιούς για να πρωταγωνιστήσουν στις ταινίες του. Η Μαρία πρωταγωνιστεί στην τελευταία ταινία του. Άρα, η Μαρία είναι εκλεκτή ηθοποιός. β) έχουν οι ίδιες ανάγκη απόδειξης (δεν αποτελούν «αξιώματα» -όπως λανθασμένα παρουσιάζονται). Π.χ. Όσοι λαοί κατοικούν σε φτωχά από φυσικούς πόρους εδάφη, είναι καταδικασμένοι σε μόνιμη πενία. Ο ελληνικός λαός κατοικεί ανέκαθεν σε τέτοια εδάφη. Επομένως, ο ελληνικός λαός είναι καταδικασμένος σε μόνιμη πενία.

16 Παρά το συμβεβηκός: Το συμπέρασμα συνάγεται με μια αυθαίρετη γενίκευση του μερικού (ή από προκείμενες με αμφίβολο κύρος, οι οποίες στηρίζονται κυρίως σε συμπτώσεις και προλήψεις). Π.χ. Χθες είχε συννεφιά και έβρεξε. Σήμερα έχει συννεφιά. Άρα, και σήμερα θα βρέξει. Άγνοια ελέγχου: Το συμπέρασμα συνάγεται από άσχετες προς αυτό προκείμενες, χωρίς κανένα έλεγχο πιθανής λογικής συνάφειας. Π.χ. Ο κατηγορούμενος για κλοπή είναι άξιος σεβασμού και όχι καταδίκης, διότι είναι καλός οικογενειάρχης και υπηρέτησε την πατρίδα του ως στρατιώτης. Κύκλος ή διαλληλία: Αποτελείται από δύο συλλογισμούς όπου η απόδειξη του ενός επιχειρείται μέσα από την απόδειξη του άλλου. Π.χ. Οι έξυπνοι άνθρωποι αντιμετωπίζουν καλύτερα τα προβλήματα. Αντιμετωπίζουν καλύτερα τα προβλήματα, διότι αντιλαμβάνονται σωστά τα πράγματα. Και τα αντιλαμβάνονται σωστά επειδή είναι έξυπνοι. Τα βιβλία που γράφονται από προφήτες λένε την αλήθεια. Το Κοράνι γράφτηκε από τον προφήτη Μωάμεθ. Επομένως, το Κοράνι λέει την αλήθεια. Να χαρακτηρίσετε έναν συλλογισμό να βρείτε το είδος του: α) ως προς την πορεία τη λογική συγκρότησή του (παραγωγικός, επαγωγικός και σπανιότερα αναλογικός): Παραγωγικοί λέγονται οι συλλογισμοί, στους οποίους από κρίση γενική συμπεραίνουμεγια επιμέρους κρίσεις. Επαγωγικοί είναι οι συλλογισμοί, όπου από κρίσεις για επιμέρους περιστατικά ή στοιχεία προχωρούμε συμπερασματικά σε κρίση γενικευτική. Διακρίνουμε τρία είδη επαγωγής: α) με γενίκευση, β) με αιτιολόγηση, γ) με αναλογία. β) ως προς το είδος των προτάσεών του (κατηγορικός, υποθετικός, διαζευκτικός): Υποθετικός: Χρήση μιας (τουλάχιστον) υποθετικής πρότασης ως προκείμενης. Π.χ. Αν δεν αυξηθούν οι κοινωνικές δαπάνες, και εφόσον ήδη έχει αυξηθεί η φτώχεια, υπάρχει πιθανότητα κοινωνικών ταραχών.

17 Διαζευκτικός: Χρήση μιας (τουλάχιστον) διαζευκτικής πρότασης ως προκείμενης. Π.χ. Ο χ είναι καθηγητής ή διοικητικό προσωπικό. Είναι καθηγητής. Άρα, δεν ανήκει στο διοικητικό προσωπικό. Κατηγορικός: Χρήση κατηγορικών/ ρητών προτάσεων. Στον κατηγορικό συλλογισμό το συμπέρασμα συνάγεται χωρίς όρους ή επιφυλάξεις από τις προκείμενες προτάσεις. Π.χ. Σήμερα είναι Τετάρτη. Άρα σήμερα έχουμε έκθεση. γ) Ως προς τον αριθμό των προκειμένων τους οι συλλογισμοί διακρίνονται σε άμεσους (το συμπέρασμα προκύπτει από μία προκείμενη) και σε έμμεσους (το συμπέρασμα προκύπτει από δύο ή παραπάνω προκείμενες). Παράδειγμα άμεσου συλλογισμού: Το πιθανότερο είναι ότι οι μαθητές θα συνεχίσουν να μαθαίνουν τη σχολική ύλη μέσα από εξετάσεις, να την αναπαράγουν στις εξετάσεις αλλά να μην την κατανοούν, να μην μπορούν να τη χρησιμοποιήσουν για να ερμηνεύσουν την πολιτική κοινωνική, οικονομική και εργασιακή τους ζωή. Φρούδες (λοιπόν) οι ελπίδες ότι οι νέοι θα βγουν από το λειτουργικό αναλφαβητισμό με μεταρρυθμίσεις που παλινορθώνουν την αξιολόγηση μέσα από διαρκείς εξετάσεις. Παράδειγμα έμμεσου συλλογισμού: Το πιθανότερο είναι ότι οι μαθητές θα συνεχίσουν να μαθαίνουν τη σχολική ύλη μέσα από εξετάσεις, να την αναπαράγουν στις εξετάσεις αλλά να μην την κατανοούν, να μην μπορούν να τη χρησιμοποιήσουν για να ερμηνεύσουν την πολιτική κοινωνική, οικονομική και εργασιακή τους ζωή. Οι μαθητές καταναλώνουν τυποποιημένη πληροφορία και «πακέτα» λυμένων ασκήσεων που μπορεί να αναπαράξουν στις εξετάσεις και που σύντομα ξεχνούν. Φρούδες (λοιπόν) οι ελπίδες ότι οι νέοι θα βγουν από το λειτουργικό αναλφαβητισμό με μεταρρυθμίσεις που παλινορθώνουν την αξιολόγηση μέσα από διαρκείς εξετάσεις. Να διακρίνετε το είδος της συλλογιστικής πορείας σε μια παράγραφο:

18 α. Παραγωγική: ο συγγραφέας αρχίζει από το γενικό - τη γενική θέση / κρίση και προχωρά στο ειδικό, παραθέτοντας επιμέρους αποδεικτικά στοιχεία. β. Επαγωγική: ο συγγραφέας από το ειδικό - τα επιμέρους στοιχεία και τεκμήρια καταλήγει στο γενικό - τη γενική θέση/ κρίση. Πιο σπάνια η συλλογιστική πορεία είναι αναλογική (από μια ειδική θέση/ κρίση σε μια εξίσου ειδική/ μερική). Η αναλογική συλλογιστική πορεία υπάγεται στην επαγωγική. 1 ο παράδειγμα: Όλα τα μέταλλα θερμαινόμενα διαστέλλονται, με κάποιο συντελεστή διαστολής που ποικίλλει. Άρα οι σιδηροτροχιές του τρένου, που είναι σώματα μεταλλικά, κι αυτές, όταν πυρώνονται κάτω από τον ήλιο του καλοκαιριού, πρέπει να διαστέλλονται. Από τη γενική θέση οδηγούμαστε στην κρίση για το μερικό κατά λογική ακολουθία. 2 ο παράδειγμα: Έχουμε παρατηρήσει (ίσως και έχουμε μετρήσει) πολλές φορές ότι μια σιδερένια ράβδος, όταν θερμαίνεται, διαστέλλεται και το ίδιο συμβαίνει και με όλα τα μέταλλα / μεταλλικά σώματα που δοκιμάζουμε να τα θερμάνουμε. Φτάνουμε στο συμπέρασμα ότι όλα τα μέταλλα θερμαινόμενα διαστέλλονται. Από τα επιμέρους οδηγούμαστε στη γενίκευση. Πρέπει να ξεχωρίζουμε τον επαγωγικό και τον παραγωγικό συλλογισμό από την επαγωγική ή παραγωγική συλλογιστική πορεία σε μια παράγραφο: Λέγοντας συλλογιστική πορεία(π.χ. σε μια παράγραφο), δεν αναφερόμαστε στο αν αρχίζει ένας συλλογισμός με μια γενική κρίση (ώστε να τον χαρακτηρίσουμε παραγωγικό) ή καταλήγει σε μια γενικευτική κρίση (ώστε να τον ονομάσουμε επαγωγικό). Το τυπικό, βέβαια, σχήμα συλλογισμών παρουσιάζει πρώτα τις προκείμενες κρίσεις (αυτό υποδηλώνει και η ονομασία τους: προ-κείμενες) και έπειτα το συμπέρασμα. Συχνά όμως στον λόγο του κάποιος προτάσσει το συμπέρασμα και σπεύδει να το στηρίξει με τις προκείμενες, πορεία φαινομενικά αντίστροφη.

19 Επομένως, δεν πρέπει να συγχέουμε α) τους παραγωγικούς και επαγωγικούς συλλογισμούς (στους οποίους ελέγχουμε τη συλλογιστική πορεία του πομπού βάσει των προκείμενων προτάσεων και του συμπεράσματος, δηλαδή αν οδηγείται από το γενικό στοειδικό ή αντίστροφα), αναδιατάσσοντας, αν χρειάζεται, τη σειρά των προτάσεων στο «χαρτί», με β) την επαγωγική παραγωγική πορεία-ανάπτυξης της παραγράφου (για την οποία ελέγχουμε τη θεματική πρόταση σε σχέση με τα σχόλια-λεπτομέρειες και την κατακλείδα, αν δηλαδή προχωρά από το επιμέρους/ειδικό στο γενικό ή αντίστροφα). Στην πρώτη περίπτωση μάς ζητείται το είδος του συλλογισμού ως προς την πορεία σκέψης του συγγραφέα, ενώ στη δεύτερη ο τρόπος ανάπτυξης της σκέψης του στην παράγραφο, η διάταξη του υλικού και, επομένως, η οργάνωσή της. ή Να μετατρέψετε την παραγωγική συλλογιστική πορεία σε επαγωγική (ή το αντίστροφο): α) Μετατροπή παραγωγικής συλλογιστικής πορείας σε επαγωγική: Προτάσσουμε τις ειδικές λεπτομέρειες και μεταφέρουμε τη γενική θέση/ κρίση στο τέλος της παραγράφου ως κατακλείδα. β) Μετατροπή επαγωγικής συλλογιστικής πορείας σε παραγωγική: Προτάσσουμε τη γενική θέση/ κρίση και στη συνέχεια παραθέτουμε τα επιμέρους στοιχεία. 2. ΤΕΚΜΗΡΙΟ Εντοπισμός τεκμηρίου: Είναι κάθε επεξεργασμένο στοιχείο-δεδομένο. Συγκεκριμένα ως τεκμήρια χρησιμοποιούνται: Παραδείγματα (πραγματικά ή φανταστικά, ως αποτέλεσμα κοινής εμπειρίας και γνώσης) Γεγονότα-μαρτυρίες (ιστορικά στοιχεία, πρόσφατα περιστατικά, ειδήσεις της επικαιρότητας)

20 Στατιστικά δεδομένα (μετρήσεις, δειγματοληψίες, αριθμητικά στοιχεία σε αναλογία) Πορίσματα ερευνών (μελέτες και καταγραφές από ερευνητικές ομάδες Πανεπιστημίων ή φορέων κ.ο.κ.) Αυθεντίες (πρόσωπα, αρχές & αξιώματα, νόμοι, άρθρα του συντάγματος, συνθήκες κ.ο.κ.) Γενικές αλήθειες, καταστάσεις της πραγματικότητας (π.χ. ο ήλιος θερμαίνει τη γη κ.ο.κ.) Εποπτείες και αντιλήψεις των αισθήσεων (π.χ. έχει χαμηλή νέφωση, άρα θα βρέξει κ.ο.κ.) Ρητά, γνωμικά, παροιμίες, αποφθέγματα (ως δείγματα λαϊκής σοφίας, βιοσοφίας κ.ο.κ.) Ο τεκμηριωμένος/ πειστικός λόγος βασίζεται σε αληθή-ορθά επιχειρήματα και σε εξακριβωμένα-επεξεργασμένα στοιχεία (βλ. αξιολόγηση επιχειρήματος και τεκμηρίου). Να αξιολογήσετε τα τεκμήρια που χρησιμοποιούνται: Προκειμένου ο συντάκτης του κειμένου να υποστηρίξει τη θέση του και να πείσει για την ορθότητά της, χρησιμοποιεί τεκμήρια, τα οποία, όπως προαναφέραμε, είναι συγκεκριμένα στοιχεία που αναφέρονται σε μια ορισμένη εμπειρία (παραδείγματα, αλήθειες, γεγονότα, στατιστικά στοιχεία κ.τ.ο.: βλ. παραπάνω).επομένως, τα τεκμήρια λειτουργούν ενισχυτικά στα επιχειρήματα και αξιολογούνται ως προς το βαθμό αξιοπιστίας τους. Μερικές φορές χρησιμοποιούνται σ ένα κείμενο ως αποδεικτικά στοιχεία ανεπεξέργαστα στοιχεία, που έχουν τα «εξωτερικά χαρακτηριστικά» των τεκμηρίων, με αποτέλεσμα να παραπλανούν τον αναγνώστη, καθώς ουσιαστικά δεν τεκμηριώνουν (= δεν αποδεικνύουν με αδιάσειστα στοιχείαδεδομένα) μια άποψη. Έτσι, επιβάλλεται να ελέγχουμε την αξιοπιστία των τεκμηρίων, που υπάρχουν σ ένα κείμενο. Συγκεκριμένα: Ι. Αξιόπιστα και εξακριβωμένα θεωρούνται τα τεκμήρια τα οποία παρέχουν ή στηρίζονται σε:

Συγκεκριμένα-σαφή στοιχεία Συγκεκριμένα και εύστοχα παραδείγματα Εξακριβωμένες και αναμφισβήτητες αλήθειες Αριθμητικά δεδομένα Στατιστικά στοιχεία Πραγματικά γεγονότα Ιστορικά δεδομένα Έγκυρες παραπομπές σε ειδικούς (αυθεντίες) Πειραματικά δεδομένα Αποτελέσματα αξιόπιστων ερευνών 21 ΙΙ. Αναξιόπιστα και μη εξακριβωμένα θεωρούνται τα τεκμήρια τα οποία παρέχουν ή στηρίζονται σε: Γενικές και αόριστες ή υποκειμενικές-αυθαίρετες κρίσεις Αυθαίρετες προσωπικές κρίσεις Στερεότυπα και προκαταλήψεις Υπεραπλουστεύσεις Παραπομπές σε μη ειδικούς Προσωπική εμπειρία ή παρατήρηση, η οποία δεν πληρεί τους επιστημονικούς όρους για συναγωγή έγκυρων συμπερασμάτων Να αιτιολογήσετε τη χρήση παραδειγμάτων: Με αυτά καθίσταται ο λόγος εύληπτος ( σαφήνεια) και πειστικός( τεκμηριωμένος-επεξεργασμένος λόγος). Να αιτιολογήσετε τη χρήση αναλογίας: μέσο εκλαΐκευσης σύνθετων και μη οικείων εννοιών και φαινομένων ή μέσο πειθούς που χρησιμοποιείται από τον πομπό με πρόθεση να γίνει σαφής και κατανοητός (στον επιστημονικό λόγο, στα δοκίμια, στα άρθρα κ.λπ.), παραπλάνηση (κυρίως στον διαφημιστικό και τον πολιτικό λόγο) / επίκληση στο συναίσθημα.

Η αναλογία μπορεί να είναι μεταφορική ή κυριολεκτική(βλ. παραπάνω). 22 Β. Επίκληση στο συναίσθημα: ο συντάκτης του κειμένου επιχειρεί να διεγείρει τα συναισθήματα του δέκτη (φόβο, συγκίνηση, ταραχή, μίσος, αγάπη, συναίσθηση ευθύνης κ.λπ.), ώστε να τον πείσει. Μέσα: η περιγραφή η αφήγηση η ποιητική χρήση της γλώσσας με εικόνες και σχήματα λόγου ο συγκινησιακά φορτισμένος λόγος (συγκινησιακή/ βιωματική λειτουργία της γλώσσας) η ειρωνεία και το χιούμορ τα ρητορικά ερωτήματα, που προκαλούν συγκινησιακή/ συναισθηματική φόρτιση Καλό είναι ν αναφέρουμε το συγκεκριμένο συναίσθημα/ αίσθημα που προκαλείται στο δέκτη, καθώς και το μέσο με το οποίο αυτό προκαλείται: π.χ. «μέσα από τη συναισθηματικά φορτισμένη λέξη πατρίδα και την επανάληψή της προκαλούνται/ δημιουργούνται/ διεγείρονται αισθήματα πατριωτισμού». Γ. Επίκληση στο ήθος του δέκτη: επιχειρείται να αισθανθεί ο δέκτης την ευθύνη απέναντι σε όσα τού προβάλλονται και να αποδεχτεί τις απόψεις εισηγήσεις του πομπού. Συχνή στο διαφημιστικό, τον δικανικό και τον πολιτικό λόγο. Αυτό επιτυγχάνεται με άμεσο ή έμμεσο (λανθάνοντα) αξιολογικό χαρακτηρισμό, ο οποίος ανάγει το δέκτη σε ξεχωριστή προσωπικότητα, ηθικά και κοινωνικά αποδεκτή, ώστε να ταυτιστεί μ ένα θετικό πρότυπο συμπεριφοράς και μ αυτό τον τρόπο να παρακινηθεί να υιοθετήσει ανάλογη στάση. Με άλλα λόγια, πρόκειται για παρακίνηση της φιλοτιμίας του δέκτη με αναφορά στην ηθική και τις αρετές του. π.χ. Οι καλές μητέρες φροντίζουν τα παιδιά τους με γάλα Χ,

Ο δημοκρατικός πολίτης θα συμφωνούσε μαζί μου ότι Οι έξυπνοι οδηγοί επιλέγουν αυτοκίνητο 23 Προσοχή: Ο λανθάνων αξιολογικός χαρακτηρισμός, καθώς επηρεάζει ψυχολογικά και λειτουργεί δεσμευτικά για το δέκτη, αποτελεί αθέμιτο μέσο πειθούς. Δ. Επίκληση στο ήθος του πομπού: ο πομπός-ομιλητής κερδίζει την εμπιστοσύνη του δέκτη προβάλλοντας έμμεσα μέσω του λόγου του τις ηθικές αρετές του (αξιοπιστία, συναίσθηση ευθύνης, γνώση του αντικειμένου, ειλικρίνεια κ.λπ.). Συχνή στο διαφημιστικό, τον δικανικό και τον πολιτικό λόγο. Μέσα: αυτοπροβολή: θετικοί χαρακτηρισμοί με συχνή χρήση α ενικού προσώπου αναφορά σε θετικές ενέργειες ή συμπεριφορές του πομπού στην ιδιωτική ή δημόσια ζωή, που προβάλλουν και αποδεικνύουν τις αρετές του ήθους/ του χαρακτήρα του (την υπευθυνότητα, την ακεραιότητα, την ευσυνειδησία του κ.τ.ο.) (άμεση ή έμμεση) προβολή της προσωπικότητάς του, των αρχών ή της ιδεολογίας του εκφράσεις και λεκτικοί τρόποι δήλωσης αξιόπιστου (=που εμπνέει εμπιστοσύνη) λόγου: κατά γενική ομολογία/ παραδοχή, αδιαμφισβήτητα, όπως καθολικά είναι παραδεκτό κ.τ.ο. Ε. Επίκληση στην αυθεντία: ο συγγραφέας, για να ενισχύσει την αξιοπιστία ενός επιχειρήματος επικαλείται κάποια αυθεντία, δηλαδή την άποψη ενός προσώπου με απόλυτο κύρος και αδιαμφισβήτητη ισχύ γνώμης. Μέσα: γνώμες εδικών/επιστημόνων απόψεις ανθρώπων των γραμμάτων/ του πολιτισμού ρήσεις αρχαίων σοφών γνωμικά, αποφθέγματα

24 Προσοχή: Η αυθεντία χρησιμοποιείται άλλοτε ως τρόπος πειθούς και άλλοτε ως τεκμήριο. Η διάκριση μεταξύ της αυθεντίας ως τρόπου πειθούς και της αυθεντίας ως είδους τεκμηρίου επιστημονικά είναι προβληματική. Ωστόσο μπορούμε να εφαρμόσουμε στην πράξη το παρακάτω κριτήριο: α) Επίκληση στην αυθεντία (δηλ. τρόπος πειθούς): στην περίπτωση αυτή στο κείμενο υπάρχουν αυτούσια τα λόγια της αυθεντίας, είτε μέσα σε εισαγωγικά, είτε (συνηθέστερα) σε πλάγιο λόγο. Π.χ. Ο Φράνσις Μπέικον υποστήριζε: «Η γνώση είναι δύναμη». Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη ο άνθρωπος είναι από τη φύση του πολιτικό ζώο. Άλλωστε, ο Περικλής είχε πει στον "Επιτάφιο": όποιος αδιαφορεί για τα πολιτικά πράγματα του τόπου του είναι, όχι φιλήσυχος, αλλά άχρηστος, "αχρείος" πολίτης. Στις σημερινές δύσκολες για την πατρίδα μας και το λαό μας περιστάσεις, μη ξεχνάτε τα λόγια του ποιητή -και θέλω μ' αυτά να σας αποχαιρετήσω: «θέλει αρετή και τόλμη η ελευθερία». β) Η αυθεντία ως τεκμήριο (δηλ. μέσο επίκλησης στη λογική): στην περίπτωση αυτή στο κείμενο υπάρχει απλή αναφορά του ονόματος της αυθεντίας, χωρίς να μεταφέρονται σε ευθύ ή πλάγιο λόγο απόψεις του. Η αναφορά του ονόματός προσδίδει αξιοπιστία στη θέση του πομπού/ συντάκτη ή τεκμηριώνει την άποψή του. Π.χ. Η αρχαία ελληνική φιλοσοφία διαμορφώθηκε κυρίως από το Σωκράτη, τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη. Ο Τζιότο, ο μεγάλος ζωγράφος του 13ου και 14ου αιώνα, έθεσε τις βάσεις της αναγεννησιακής ζωγραφικής. Να αξιολογήσετε τη χρήση της αυθεντίας: Όπως αναφέραμε παραπάνω, ο συντάκτης του κειμένου, για να ενισχύσει την αξιοπιστία ενός επιχειρήματος, συχνά επικαλείται κάποια αυθεντία (κάποιον ειδικό ή διανοούμενο), που συμμερίζεται τη συγκεκριμένη θέση και συχνά παραθέτει ανάλογα χωρία (με χρήση ευθέος ή πλαγίου λόγου). Με τον τρόπο αυτό δείχνει ότι κατέχει το θέμα και ότι βασίζεται σε αξιόπιστες πηγές.

25 Για να αξιολογήσετε την «αυθεντία», πρέπει να ελέγξετε αν: οι αυθεντίες-πηγές μνημονεύονται και είναι σαφείς-διαυγείς οι αυθεντίες-πηγές είναι ειδικοί στο θέμα που πραγματεύεται ο πομπός οι αυθεντίες-πηγές είναι αξιόπιστες και έγκυρα πληροφορημένες οι αυθεντίες-πηγές είναι αμερόληπτες Μερικές φορές γίνεται κατάχρηση της επίκλησης στην αυθεντία, προκειμένου ο πομπός να καλύψει την έλλειψη επιχειρημάτων: Ο πομπός κρύβεται πίσω από το αυταπόδεικτο της αυθεντίας, την οποία ο δέκτης αδυνατεί ν αμφισβητήσει, και προσπαθεί να επιβάλει τις απόψεις του, οι οποίες όχι μόνον είναι ατεκμηρίωτες αλλά και επιζήμιες. ΣΤ. Επίθεση στο ήθος του αντιπάλου: συχνή τακτική στον πολιτικό λόγο, όταν ένας πολιτικός επιτίθεται στην ιδιωτική ζωή/ τον χαρακτήρα/την πολιτική πρακτική του πολιτικού του αντιπάλου. Μέσα: αρνητικοί χαρακτηρισμοί στο ήθος και την ιδιωτική ή δημόσια ζωή του «αντιπάλου» αναφορά σε αρνητικές ενέργειες ή συμπεριφορές του «αντιπάλου» στην ιδιωτική ή δημόσια ζωή, που προβάλλουν και αποδεικνύουν τα ελαττώματα του ήθους/ του χαρακτήρα του Να αξιολογήσετε αν οι τρόποι(και τα μέσα) πειθούς είναι θεμιτοί ή αθέμιτοι: Αξιοποιούμε όλα τα παραπάνω. Συνήθεις περιπτώσεις/ αθέμιτα μέσα παραπλάνησης: 1. Όταν η επίκληση στη λογική στηρίζεται σε ελλιπή τεκμήρια ή μη ορθάπαραπλανητικά επιχειρήματα. 2. Όταν η επίκληση στο ήθος του πομπού προβάλλει ψεύτικες ή υπερβολικές ιδιότητες του πομπού. 3. Όταν γίνεται κατάχρηση της επίκλησης στο συναίσθημα.

26 4. Όταν με την επίκληση στην αυθεντία προβάλλεται η γνώμη μη ειδικών ή όταν παραποιούνται τα λόγια των ειδικών ή όταν ο πομπός με συχνές αναφορές σε αυθεντίες επιχειρεί να καλύψει την έλλειψη πειστικών επιχειρημάτων. 5. Όταν η επίθεση στο ήθος του αντιπάλου εκτρέπεται σε συκοφαντία ή παραβιάζεται η ιδιωτική του ζωή. Να χαρακτηρίσετε/ αξιολογήσετε τον πολιτικό λόγο ως προς τα μέσα πειθούς που χρησιμοποιούνται: Ο πολιτικός λόγος μπορεί να περιλάβει οποιαδήποτε επίκληση: Μπορεί να περιλάβει επίκληση στη λογική, την αυθεντία, έντονη επίκληση στο συναίσθημα και αναφορά επαινετική στο ήθος του πομπού ή μειωτική στο ήθος του αντιπάλου. Διακρίνουμε δυο είδη πολιτικού λόγου: α) τον ορθό και β) τον ρητορικόπροπαγανδιστικό. Ειδικά χαρακτηριστικά του ορθού (σωστού-θεμιτού) πολιτικού λόγου: α) αυστηρή αλληλουχία λογικών νοημάτων: επιχειρήματα, συλλογισμοί, τεκμήρια, κρίσεις β) υποτακτική σύνδεση γ) αναφορική λειτουργία της γλώσσας, σαφήνεια, ακρίβεια Ειδικά χαρακτηριστικά του ρητορικού/προπαγανδιστικού πολιτικού λόγου: α) λεκτικός πληθωρισμός, κατάχρηση συνωνύμων/ονοματικών προτάσεων β)χρήση βιωματικά-συγκινησιακά φορτισμένων λέξεων με αδιαμφισβήτητα θετικό περιεχόμενο (π.χ. πατρίδα, έθνος κ.λπ.) γ) βεβαιωτική/ θαυμαστική έκφραση, σύνθετος και ακατάληπτος λόγος δ) δεοντολογική διατύπωση (πρέπει, οφείλει, επιβάλλεται, έχει χρέος κ.λπ.) ε)χρήση λέξεων με ασαφές περιεχόμενο, λέξεων-φορέων αφηρημένων εννοιών (π.χ. κοινωνική δικαιοσύνη, πρόοδος κ.λπ.) στ) ασαφής υποσχετικότητα, δηλαδή παροχή υποσχέσεων χωρίς συγκεκριμένα τοπικά, χρονικά, ποσοτικά, ή άλλα δεδομένα (π.χ. στο προσεχές διάστημα θα αναβαθμιστεί θεαματικά το επίπεδο της παρεχόμενης εκπαίδευσης στη χώρα μας)

27 ζ) «ξύλινη γλώσσα» (τυποποιημένη και αφύσικη γλώσσα) η)εκφοβιστικός λόγος (κινδυνολογία) θ) συνθηματολογία. Διακρίνεται από τα παρακάτω γλωσσικά χαρακτηριστικά: ρυθμός, ομοιοκαταληξία, ελλειπτικότητα, συντομία, υπαινικτικότητα ελλειπτικός και αποσπασματικός λόγος. Με όλους αυτούς τους τρόπους επιδιώκεται η ενεργοποίηση των συναισθημάτων του δέκτη και η άμβλυνση της λογικής του κρίσης. Η προπαγάνδα είναι μια έντονα διχαστική και ακραία μορφή πολιτικού λόγου, στον οποίο επικρατούν αρνητικά χαρακτηριστικά: εμφανίζονται έμμονες αναφορές στον πολιτικό ή ιδεολογικό αντίπαλο, ο οποίος «δαιμονοποιείται» (επίθεση στο ήθος του αντιπάλου). ακραία επαναλαμβανόμενος λόγος με έντονη συνθηματολογία. ισχυρά συναισθηματικά στοιχεία (συγκινησιακή/ βιωματική λειτουργία της γλώσσας). Η προπαγάνδα αποτελεί συστηματική προσπάθεια μονόπλευρου επηρεασμού της κοινής γνώμης προς ορισμένη κατεύθυνση ιδιοτελή, εσκεμμένη και συστηματική επιδίωξη ενός ατόμου ή μιας ομάδας να ελέγξει τις ιδέες/ πεποιθήσεις, και στάσεις/ συμπεριφορές άλλων ατόμων ή ομάδων με τη χρήση κάθε δυνατού μέσου επικοινωνίας, με στόχο την πρόκληση επιθυμητής για την πηγή συμπεριφοράς του δέκτη. Να αναγνωρίσετε τα χαρακτηριστικά του διαφημιστικού λόγου: Η διαφήμιση, αποσκοπώντας να προκαλέσει ακόρεστες καταναλωτικές επιθυμίες, απευθύνεται κυρίως στο συναίσθημα, στη μη λογική πλευρά της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Μπορεί να χρησιμοποιήσει και επίκληση στη λογική με επιχειρήματα, αριθμητικά δεδομένα, γνώμες ειδικών. Μπορεί επίσης να χρησιμοποιήσει ως αυθεντίες πρόσωπα υψηλής δημοσιότητας και αναγνωρισιμότητας. Το διαφημιστικό μήνυμα έχει τα παρακάτω ειδικά χαρακτηριστικά:

28 α) συντομία: το διαφημιστικό μήνυμα πρέπει να είναι σύντομο και στο τέλος να συμπυκνώνεται σε ένα σύνθημα-σλόγκαν (π.χ. η κόκα κόλα πάει με όλα). Η συντομία και η συνθηματικότητα επιτρέπει την έντονη επανάληψη του διαφημιστικού μηνύματος. β) στοιχεία γλωσσικού και λογικού αιφνιδιασμού: για να ξεχωρίσει μέσα στο πλήθος μια διαφήμιση πρέπει να αιφνιδιάσει λογικά και γλωσσικά. Ο λογικός αιφνιδιασμός επιτυγχάνεται με λογικοφανείς αλλά μη λογικές συνδέσεις (π.χ. αφού η γη δεν είναι επίπεδη, γιατί να είναι τα πατατάκια μου;) και ο γλωσσικός με αντικανονική χρήση λέξεων(π.χ. απατατάσθε, ο καλυτερότερος κτλ). Έτσι, συχνή είναι η χρήση νεολογισμών (δηλ. η γραμματική παραποίηση λέξεων), ώστε να κεντρίζουν άμεσα την προσοχή και να εντυπώνονται στο δέκτη και παραδοξολογιών-υπερβολών, οι οποίες εντυπωσιάζουν και να παραπλανούν το δέκτη του μηνύματος. γ) λανθάνουσα αξιολόγηση: είναι πολύ ισχυρό μέσο της διαφημιστικής πειθούς. Η διαφήμιση προσπαθεί να μεταδώσει το μήνυμα ότι η κατανάλωση ενός συγκεκριμένου προϊόντος θα αναβαθμίσει και θα δώσει ανώτερη αξία στην προσωπικότητα του καταναλωτή, διαχωρίζοντάς τον από τη μάζα. δ) συχνή χρήση της προτρεπτικής προστακτικής. ε) συχνή επανάληψη λέξεων ή φράσεων, ώστε αυτές να εντυπωθούν στο μυαλό του δέκτη («πλύση εγκεφάλου»). στ) συχνή χρήση σημείων στίξης που ενέχουν θέση σχολίων. ζ) συν(υπο)δηλωτική/ μεταφορική χρήση των λέξεων, ώστε να διεγείρουν συγκινησιακά το δέκτη. η) πολυσημία, η χρήση δηλαδή λέξεων με πολλαπλές σημασίες, ώστε να δημιουργούν τους κατάλληλους συνειρμούς και να επηρεάζουν το δέκτη. θ) συχνή χρήση επιθέτων ως επιθετικών προσδιορισμών, που προσδίδουν κατά βάση αξιολογικό περιεχόμενο στα ονόματα που προσδιορίζουν. ι) σκόπιμη ακυριολεξία και ασάφεια, ώστε να προκαλείται σύγχυση στο δέκτη. ια) συχνή χρήση β ρηματικού προσώπου, ώστε να δημιουργηθεί ο αναγκαίος δίαυλος-αγωγός επικοινωνίας με το δέκτη. Να αξιολογήσετε την αξιοπιστία του διαφημιστικού λόγου: Ένα διαφημιστικό μήνυμα είναι αξιόπιστο όταν:

29 Ανταποκρίνεται στον πρωταρχικό ρόλο της διαφήμισης για ενημέρωση του καταναλωτικού κοινού και δεν επιχειρεί να παραπλανήσει το δέκτη, καταφεύγοντας σε τεχνικές και μέσα προπαγάνδας (βλ. παρακάτω). Το μήνυμα είναι έγκυρο, προσφέροντας αξιόπιστα τεκμήρια και λογικώς ορθά επιχειρήματα. Ένα διαφημιστικό μήνυμα είναι αναξιόπιστο, όταν κινείται στα όρια της προπαγάνδας, όταν δηλαδή χρησιμοποιεί τεχνικές παραπλάνησης και χειραγώγησης του δέκτη (τεχνικές - μέσα διαφημιστικής προπαγάνδας), όπως: Σοφίσματα. Υπερβολές, κυρίως ως προς την υπερδιόγκωση των θετικών-προτερημάτων του προϊόντος. Στρέβλωση της αλήθειας-ψευδείς ιδιότητες του προϊόντος. Αποσιώπηση πιθανών μειονεκτημάτων. Επίκληση στην αυθεντία ενός δημοφιλούς προσώπου, που δεν είναι ειδικός επί του θέματος. Συνθήματα/σλόγκαν και, γενικά, «εκφραστικά ευρήματα» (εξεζητημένες λέξεις, λογοπαίγνια) που προκαλούν «πλύση εγκεφάλου» (εντυπώνονται άκριτα, αναπαράγονται και ασυνείδητα ωθούν στην αγορά του προϊόντος). Πρόκληση συναισθημάτων που λειτουργούν ως ψυχαναγκασμοί για το δέκτη: π.χ. συναισθήματα μειονεξίας από τη μη κατοχή του προϊόντος, φθόνου για τους άλλους που το κατέχουν, ανάγκη προβολής και επίδειξης κ.λπ. Ακυρολεξία και ασάφεια, που προκαλούν σύγχυση. Πολυσημία που προκαλεί συνειρμούς και δεσμεύει την κρίση του δέκτη. Υποτίμηση-υποβάθμιση των άλλων ανταγωνιστικών ομοειδών προϊόντων. Να αναγνωρίσετε τα χαρακτηριστικά του επιστημονικού λόγου: Είναι αντικειμενικός και συναισθηματικά ουδέτερος. Αυτό επιτυγχάνεται κυρίως με την αναφορική λειτουργία της γλώσσας, την αποφυγή αξιολογικών επιθέτων και γενικά χαρακτηρισμών και με την κυριαρχία του γ' προσώπου (απρόσωπος και αντικειμενικός τόνος). Κυριαρχεί η επίκληση στη λογική με επιχειρήματα και τεκμήρια. Συχνή η αναφορά σε επιστημονική βιβλιογραφία, δηλαδή σε πηγές και σε αναφορές άλλων επιστημόνων (αυθεντία).

30 Υπάρχει ορολογία (ειδικό λεξιλόγιο), ώστε να επιτευχθεί η μονοσημία και μέσω αυτής η ακρίβεια. Αυστηρά λογική οργάνωση του κειμένου. Χαρακτηρίζεται από συντακτική πολυπλοκότητα (μακροπερίοδος λόγος, υποτακτική σύνδεση προτάσεων) Να διακρίνετε το θέμα του κειμένου και τη θέση του συγγραφέα: Θέμα: η γενική προβληματική του κειμένου με τι ασχολείται ο συγγραφέας, ποιο το πρόβλημα που θίγεται. Θέση του συγγραφέα: η κύρια άποψή του σχετικά με το θέμα ή το πρόβλημα, η κατευθυντήρια ιδέα του. Να διακρίνετε αν το κείμενο αποτελεί παράδειγμα «δίκαιου» ή «άδικου λόγου»: Δίκαιος χαρακτηρίζεται ο «λόγος της παιδείας»: επίκληση στη λογική με επιχειρηματολογία και τεκμηρίωση, που κινητοποιεί την κρίση και τον προβληματισμό, υποτακτικός λόγος κ.τ.ο. στόχος η διαφώτιση-η πληροφόρηση και η καλλιέργεια του πνεύματος. Άδικος χαρακτηρίζεται ο «λόγος της εξουσίας-της προπαγάνδας»: επίκληση στο συναίσθημα, σοφίσματα, συναισθηματικά φορτισμένες λέξεις-αξίες, κολακεία του δέκτη, λεκτικός πληθωρισμός κ.τ.ο. στόχος η παραπλάνηση και ηχειραγώγηση του δέκτη (βλ. παραπάνω: ρητορικός-προπαγανδιστικός πολιτικός λόγος).