ΕΙΣАГΩГН ΣТН ΣЛАВΙКН ФΙЛОЛОГΙА Ι.

ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΣΛΑΒΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΛΕΝΗ ΑΠ. ΣΤΕΡΓΙΟΠΟΥΛΟΥ ΕΙΣАГΩГН ΣТН ΣЛАВΙКН ФΙЛОЛОГΙА Ι. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΑΘΗΝΑ Ακαδ. έτος 2012-2013 / Α Εξάμηνο

- 2 -

- 3 - ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ο. Σλαβικές Σπουδές 1. Εισαγωγικά. «Σλαβικές Σπουδές», ή «Σλαβολογία», είναι ο επιστημονικός κλάδος που ασχολείται με την μελέτη των γλωσσών, των λογοτεχνιών, του υλικού και πνευματικού πολιτισμού και της ιστορίας των σλαβικών λαών, δηλαδή των λαών που ομιλούν μια από τις σλαβικές γλώσσες, από τις απαρχές, μέχρι σήμερα. Όπως μπορείτε εύκολα να αντιληφθείτε, το αντικείμενο αυτό έχει τεράστια έκταση. Για να έχουμε ένα μέτρο σύγκρισης, σκεφτείτε π.χ. την έκταση που θα είχε ένας ανάλογος κλάδος «Γερμανικών Σπουδών», που θα μελετούσε όλους τους λαούς που ομιλούν μια γενετικά «γερμανική» γλώσσα, στην ίδια έκταση. Θα έπρεπε να εξετάσει συνολικά την ιστορία και τον πολιτισμό των σημερινών Γερμανών, Δανών, Σουηδών, Νορβηγών, Ισλανδών, Ολλανδών και Άγγλων (για να αναφέρουμε μονάχα τις κυριότερες γερμανικές γλώσσες). Μια ανάλογη προσέγγιση των λαών που ομιλούν μια από τις «ρομανικές» γλώσσες, δηλαδή αυτές που προέρχονται από την λατινική, θα μας οδηγούσε σε λαούς όπως οι Ιταλοί, οι Γάλλοι, οι Ισπανοί, οι Πορτογάλοι και οι Ρουμάνοι. Φανταστείτε λοιπόν το μέγεθος του έργου των «Σλαβικών Σπουδών» αναλογιζόμενοι ότι οι σλαβικοί λαοί αποτελούν την μεγαλύτερη ομάδα στην Ευρώπη, μεγαλύτερη δηλαδή τόσο από τους ομιλούντες γερμανικές, όσο και από τους ομιλούντες λατινογενείς γλώσσες. Στα διάφορα πανεπιστήμια οι Γερμανικές ή οι Ρομανικές σπουδές περιορίζονται στην εξέταση της κοινής βάσης και αφετηρίας των αντίστοιχων γλωσσών, ενώ αποτελούν αντικείμενο ειδικότερων σπουδών, σε αντίστοιχες σχολές, η ιστορία και ο πολιτισμός των επί μέρους λαών και φιλολογιών. Έτσι έχουμε σχολές Γαλλικής, Ιταλικής, Γερμανικής κλπ φιλολογίας. Αντίθετα, από λόγους ιστορικούς και βασικά από το γεγονός ότι, συνολικά, οι σλαβικοί λαοί εισήλθαν σχετικά αργά στην Ευρωπαϊκή ιστορία και ο πολιτισμός τους μονάχα τον 19 ο αιώνα άρχισε να γίνεται γνωστός στην Δυτική Ευρώπη, οι Σλαβικές Σπουδές κατέλαβαν ένα τόσο ευρύ αντικείμενο, που επιτρέπει να στεγάζονται στην ίδια σχολή σπουδές που αφορούν δεκατρείς χώρες στην σημερινή Ευρώπη, από την αρχή της ιστορίας τους μέχρι σήμερα. Συγκεκριμένα, ο σλαβικός κόσμος, μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης, δηλαδή την εποχή της Ευρωπαϊκής αναγέννησης, βρέθηκε αποκομμένος από το κοινό ευρωπαϊκό «γίγνεσθαι». Οι νότιοι Σλάβοι της Βαλκανικής χερσονήσου υποτάχτηκαν στον τουρκικό ζυγό, που έβαλε φρένο σε οποιαδήποτε πολιτιστική δραστηριότητα. Οι ανατολικοί Σλάβοι συνέχισαν, ή τουλάχιστον θέλησαν να πάρουν στα χέρια τους την κληρονομιά του Βυζαντίου, αλλά, δεν είχαν αντικειμενικά το υπόβαθρο του Βυζαντίου. Η προσπάθειά τους βασιζόταν κυρίως σε

- 4 - έργα που είχαν περάσει από το Βυζάντιο μέσω μεταφράσεων. Όσο σπουδαίες και αν ήταν οι μεταφράσεις αυτές, ή μάλλον ακριβώς γι αυτό, είχαν και μια δυσμενή συνέπεια: απέτρεψαν τους ανατολικούς Σλάβους από την εκμάθηση και μελέτη των ελληνικών πρωτοτύπων, περιορίζοντας τους έτσι σε μια μόνο στιγμή του ελληνικού πολιτισμού, εκείνη του χριστιανικού πολιτισμού του Βυζαντίου. Υπό τις συνθήκες αυτές δεν κατέστη δυνατόν ένα κίνημα επιστροφής στις ρίζες του αρχαίου πολιτισμού, ανάλογο με εκείνο της Αναγέννησης. Οι δυτικοί Σλάβοι, που είχαν ενώσει την μοίρα τους με την Καθολική Εκκλησία, ήταν πολύ αδύναμοι για να επιτύχουν κάτι δικό τους. Οι Τσέχοι, μετέχοντας στην μεγάλη αμφισβήτηση της λουθηρανικής μεταρρύθμισης 1, με τον Γιαν Χους 2 (Jan Hus, 1371-1415), έκαναν μια προσπάθεια να μετάσχουν ενεργά στην κοινή δυτικοευρωπαϊκή διανόηση, αλλά υποτάχτηκαν στην γερμανική επιρροή ή στην βία της αντιμεταρρύθμισης. Οι Πολωνοί πάλι, που θα μπορούσαν να έχουν βαρύνοντα λόγο και γνώρισαν μια πρόσκαιρη πολιτιστική άνοιξη, από τα τέλη του 17 ου αιώνα βλέπουν την πατρίδα τους να παρακμάζει, να διαμελίζεται και, ουσιαστικά, αποκόπτονται από το κοινό Ευρωπαϊκό γίγνεσθαι. Έτσι, οι σλαβικοί λαοί, μπόρεσαν να αναπτυχθούν και να κινήσουν το ενδιαφέρον της Δύσης πολύ αργά, μόνο κατά τον 19 ο αιώνα. Αλλά ακόμα και τότε, το μεγαλύτερο ενδιαφέρον στράφηκε στην εντελώς άγνωστη, ανεξερεύνητη και αχανή Ρωσική Αυτοκρατορία, που μετά τον Μεγάλο Πέτρο, και την προσπάθεια εκσυγχρονισμού της, ακόμα στεκόταν δίβουλη ανάμεσα στις ευρωπαϊκές και τις ασιατικές της ρίζες. Εξάλλου, για λόγους που θα εξετάσουμε στην πορεία, αυτόνομες «εθνικές» λογοτεχνίες άρχισαν να αναπτύσσονται στον σλαβικό κόσμο από τον 18 ο αιώνα και μετά, για να φτάσουν στην ακμή τους, κυρίως με την ρωσική λογοτεχνία, μονάχα τον 19 ο αιώνα. Αυτό δικαιολογεί κατά κάποιο τρόπο το όψιμο ενδιαφέρον της επιστήμης για τους Σλάβους και το συνακόλουθο συνωστισμό των πάντων γύρω από αυτόν, σε μια μόνο πανεπιστημιακή σχολή. 1 Ο Μαρτίνος Λούθηρος (Martin Luther, 1483-1546), ήταν Γερμανός θεολόγος. Διαμαρτυρόμενος κατά των πρακτικών της Καθολικής Εκκλησίας και ιδιαίτερα κατά της τότε συνήθειας να απονέμει ο Πάπας «συγχωροχάρτια» (έναντι αμοιβής), στις 31 Οκτωβρίου 1517, θυροκόλλησε στην εξώπορτα του μητροπολιτικού ναού της Βιτεμβέργης τις «95 θέσεις» του, με τις οποίες διακήρυττε την επιστροφή στην ουσία του Χριστιανισμού, που βασιζόταν αποκλειστικά στην Αγία Γραφή. Οι θέσεις του βρήκαν μεγάλη ανταπόκριση στην Γερμανία, αλλά και σε άλλες χώρες της Κεντρικής και Βόρειας Ευρώπης. Οι χριστιανοί που ακολούθησαν την μεταρρύθμιση του Λουθήρου, ονομάζονται Διαμαρτυρόμενοι, ή Προτεστάντες. Το σημαντικότερο έργο του είναι η μετάφραση της Αγίας Γραφής στην Γερμανική γλώσσα. 2 Ο Γιαν Χους έθεσε τις βάσεις της ορθογραφίας της τσεχικής, που διατηρείται, με μικρές αλλαγές, μέχρι σήμερα.

- 5 - Βέβαια, ένα τόσο ευρύ αντικείμενο δεν μπορεί να παραμείνει ενιαίο, θα ήταν κάτι που θα ξεπερνούσε τις δυνατότητες του ανθρώπινου νου. Γι αυτό και στο Τμήμα μας ήδη προβλέπουμε τρεις κατευθύνσεις: των Ανατολικών, Νότιων και Δυτικών Σλάβων, βασισμένες στην αντίστοιχη διάκριση των σλαβικών γλωσσών. Ως πρώτο βήμα αρχίζουμε με την κατεύθυνση των Ανατολικών Σλάβων, γιατί, τόσο από άποψη πληθυσμού, όσο και από άποψη σημασίας στην παγκόσμια ιστορία, αποτελούν το σημαντικότερο τμήμα των σλαβικών λαών. Στους ανατολικούς Σλάβους ανήκουν οι Ρώσοι, οι Ουκρανοί και οι Λευκορώσοι. Η προσέγγισή ενός τόσο μεγάλου αντικειμένου, όπως είναι η ιστορία, η γλώσσα και ο πολιτισμός τόσων, διακριτών σήμερα, λαών, δεν μπορεί παρά να είναι διεπιστημονική, δηλαδή να επιτυγχάνεται και να απαιτεί την συνεργασία διαφόρων επιστημών, που καθεμία εξετάζει ορισμένη πλευρά των διαφόρων εκφάνσεων της ζωής των σλαβικών λαών. Έτσι, βλέπουμε να συνεργάζονται πάνω σ αυτό το αντικείμενο, η ιστορία, η αρχαιολογία, η γλωσσολογία, η φιλολογία, η λαογραφία, και ακόμα η γεωγραφία, η οικονομική, η πολιτική, η κοινωνιολογία κ.α. Σλαβική φιλολογία είναι ο επιστημονικός κλάδος που μελετά την σλαβική γλωσσολογία, λογοτεχνία και πνευματικό γενικά πολιτισμό των Σλάβων. Στην ρωσική επιστήμη ο όρος αυτός έχει ευρύτερη έκταση, συμπίπτει δηλαδή με αυτό που ορίσαμε γενικά ως Σλαβικές Σπουδές. Εμείς θα περιοριστούμε στην μελέτη της προέλευσης και ιστορίας των σλαβικών γλωσσών και λογοτεχνιών, καθώς και στα πολιτισμικά δεδομένα των σλαβικών λαών, από την εμφάνισή τους στην ιστορία, μέχρι του σημείου εκείνου που ολοκληρώνεται η διαφοροποίηση μεταξύ τους και αρχίζει πλέον η ξεχωριστή λογοτεχνική δημιουργία στις διάφορες σλαβικές γλώσσες, η μελέτη της οποίας ανήκει στις επί μέρους φιλολογίες. Σκοπός του μαθήματος είναι να εισαγάγει τον φοιτητή στις έννοιες εκείνες που χρειάζονται για την προσέγγιση των σλαβικών γλωσσών και λογοτεχνιών, και να του δώσει τις αναγκαίες γνώσεις για την προέλευση και εξέλιξη των σλαβικών γλωσσών μέχρι την πρώτη ανάδειξή τους σε χωριστές πρότυπες γλώσσες. Επίσης, να δώσει τις απαραίτητες γνώσεις για την κοσμοαντίληψη των σλαβικών λαών στην αρχή της ιστορίας τους και να παρακολουθήσει την ανάπτυξη του λαϊκού πολιτισμού τους καθώς και τα ιστορικά και πολιτισμικά στοιχεία που επηρέασαν την διαμόρφωση των σημερινών σλαβικών εθνών. 2 Οι Σλάβοι σήμερα. Μέχρι τώρα μιλήσαμε για σλαβικούς λαούς. Ποιοι όμως είναι οι σλαβικοί λαοί; Στην ερώτηση αυτή, ένα εγκυκλοπαιδικό λεξικό θα μας έλυνε την απορία, απαριθμώντας μια σειρά λαών που ζουν στην Κεντρική, Νοτιανατολική και Ανατολική Ευρώπη: Ρώσοι, Ουκρανοί,

- 6 - Λευκορώσοι, Πολωνοί, Σλοβάκοι, Τσέχοι, Σλοβένοι, Κροάτες, Σέρβοι, Βούλγαροι (και μερικές άλλες μικρότερες ομάδες). Οι λαοί αυτοί, όπως μπορεί κανείς να διαπιστώσει εύκολα, ζουν υπό διάφορες κρατικές οντότητες, πρεσβεύουν διάφορες θρησκείες ή δόγματα, και παρουσιάζουν διαφορετικά φυλετικά χαρακτηριστικά. Οι Πολωνοί, Τσέχοι, Σλοβάκοι, Σλοβένοι και Κροάτες π.χ. είναι, κατά κύριο λόγο, χριστιανοί ρωμαιοκαθολικοί. Αντίθετα οι Σέρβοι, Βούλγαροι, Ρώσοι, Λευκορώσοι και μεγάλο μέρος των Ουκρανών, ακολουθούν την Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία. Οι δύο αυτές ομάδες συγκεντρώνουν και τα μεγαλύτερα ποσοστά. Αλλά υπάρχουν και Μουσουλμάνοι, στην Βοσνία και την Βουλγαρία, όπως και μικρότερες ομάδες Ουνιτών Χριστιανών (κυρίως στην Δυτική Ουκρανία), Διαμαρτυρομένων (στην Τσεχία, Σλοβακία, Πολωνία και Γερμανία), καθώς και Ιουδαίων, διάσπαρτων κυρίως στις χώρες της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης. Επίσης, τα φυλετικά χαρακτηριστικά των λαών αυτών διαφέρουν, από τους μετρίου αναστήματος και μελαχρινούς Βουλγάρους, μέχρι τους ψηλόσωμους και ξανθούς Πολωνούς. Το μόνο κοινό χαρακτηριστικό όλων αυτών των λαών είναι η συγγένεια ανάμεσα στις γλώσσες τους. Η συγγένεια των γλωσσών είναι εκείνη που χαρακτηρίζει σήμερα τους σλαβικούς λαούς. Η γλωσσική συγγένεια δημιουργεί μεταξύ των σλαβικών λαών την πεποίθηση ότι ανήκουν σε ένα κοινό πολιτισμικό χώρο. Έτσι, λαοί τόσο διαφορετικοί, ακόμα και ανταγωνιστικοί σε πολλά θέματα, έχουν την συνείδηση ότι ανήκουν όλοι σε μια ευρύτερη «οικογένεια». Η συγγένεια των γλωσσών, μας οδηγεί στην υπόθεση της καταγωγής τους από κάποια κοινή γλώσσα-μητέρα, κάποια πρωτογλώσσα, που ομιλείτο κάποτε, σε κάποιο τόπο, όπου ζούσε ένας λαός, (ή μια ομάδα λαών), που μετείχε σε κοινό πολιτισμό και ήταν ο απώτερος πρόγονος όλων των σημερινών σλαβικών λαών. Σήμερα λοιπόν οι Σλάβοι αποτελούν μία ομάδα λαών στην Ευρώπη, που χαρακτηρίζονται από την κοινή καταγωγή και εγγύτητα των γλωσσών τους. Οι σλαβικές γλώσσες κατατάσσονται σε τρεις ομάδες, περισσότερο με γεωγραφικά και πολιτισμικά, παρά με αυστηρά γλωσσολογικά κριτήρια. Η ανατολική ομάδα περιλαμβάνει την ρωσική, λευκορωσική και ουκρανική. Στην δυτική σλαβική ομάδα περιλαμβάνονται η πολωνική, τσεχική, σλοβακική, άνω και κάτω σορβική (ή λουσατική) και στην νότια σλαβική ομάδα ανήκουν η βουλγαρική, σερβο-κροατική (η οποία, με κάποιες διαλεκτικές παραλλαγές, ομιλείται από τους Σέρβους, Κροάτες, Βοσνίους και Μαυροβούνιους), η σλοβενική και η σλαβομακεδονική. Οι ομιλούντες σλαβικές γλώσσες στην Ευρώπη αποτελούν την μεγαλύτερη γλωσσική ομάδα, με 300 περίπου εκατομμύρια, μεγαλύτερη από τις ομάδες που ομιλούν μια από τις λατινικές ή γερμανικές γλώσσες. Υπάρχουν στην Ευρώπη 13 κράτη με επίσημη κάποια από τις σλαβικές

- 7 - γλώσσες, 6 από τα οποία, (Πολωνία, Τσεχία, Σλοβακία, Σλοβενία, Κροατία και Βουλγαρία), είναι μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Τα σλαβόφωνα κράτη της Ευρώπης είναι τα παρακάτω (κατά μέγεθος πληθυσμού): 1. Ρωσία ( Российская Федерация Ρωσική Ομοσπονδία), με 145.000.000 κατοίκους, (πρωτεύουσα Μόσχα). Επίσημη γλώσσα η Ρωσική (Русский язык). 2. Ουκρανία, (Украіна) με 47.000.000 κατοίκους, (πρωτεύουσα Κίεβο). Επίσημη γλώσσα η Ουκρανική (Украінська мова). Στην περιοχή της Κριμαίας (που είναι ημιαυτόνομη), και η Ρωσική. 3. Πολωνία, (Rzeczpospolita Polska Πολωνική Δημοκρατία), με 38.500.000 κατοίκους, (πρωτεύουσα Βαρσοβία). Επίσημη γλώσσα η Πολωνική (Język Polski). 4. Λευκορωσία, (Рэспубліка Беларусь - Δημοκρατία της Λευκορωσίας), με 10.500.000 κατοίκους, (πρωτεύουσα Μινσκ). Επίσημες γλώσσες η Λευκορωσική (Беларуская мова) και η Ρωσική. 5. Τσεχία, (Česká Republika Τσεχική Δημοκρατία) με 10.300.000 κατοίκους, (πρωτεύουσα Πράγα). Επίσημη γλώσσα η Τσεχική (Český jazyk). 6. Σερβία, (Република Србија/Republika Srbija Σερβική Δημοκρατία), με 8.200.000 κατοίκους (συμπεριλαμβανομένου και του Κοσσόβου, πρωτεύουσα Βελιγράδι). Επίσημη γλώσσα η Σέρβο-Κροατική (Српскохрватски језик/srpskohrvatski jezik). 7. Βουλγαρία, (Република България Βουλγαρική Δημοκρατία) με 7.800.000 κατοίκους, (πρωτεύουσα Σόφια). Επίσημη γλώσσα η Βουλγαρική (Български език). 8. Σλοβακία, (Slovenská Republika Σλοβακική Δημοκρατία) με 5.500.000 κατοίκους, (πρωτεύουσα Μπρατισλάβα). Επίσημη γλώσσα η Σλοβακική ( Slovenský jazyk). 9. Κροατία, (Republika Hrvatska Κροατική Δημοκρατία), με 4.500.000 κατοίκους, (πρωτεύουσα Ζάγκρεμπ). Επίσημη γλώσσα η Κροατική (Σέρβο-Κροατική). 10. Βοσνία και Ερζεγοβίνη, (Bosna i Hercegovina) με 4.200.000 κατοίκους, (πρωτεύουσα Σαράγιεβο). Επίσημη γλώσσα η Βοσνιακή (Σέρβο-Κροατική). 11. F.Y.R.O.M, (Former Yugoslav Republic of Macedonia - Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας - ΠΓΔΜ), με 2.050.000κατοίκους, (από τους οποίους περισσότερο από 30% αλβανόφωνοι, με πρωτεύουσα τα Σκόπια). Επίσημη γλώσσα η Σλαβομακεδονική, (αποκαλούμενη από τους κατοίκους της ΠΓΔΜ «μακεδονική», Македонски јазик).

- 8-12. Σλοβενία, (Republika Slovenija Σλοβενική Δημοκρατία) με 2.015.000 κατοίκους, (πρωτεύουσα Λιουμπλιάνα). Επίσημη γλώσσα η Σλοβενική (Slovenski jezik) και 13. Μαυροβούνιο, (Република Црна Гора/Republika Crna Gora Δημοκρατία του Μαυροβουνίου), με 700.000 κατοίκους, (πρωτεύουσα Ποντγκόριτσα). Επίσημη γλώσσα η Μαυροβουνιακή (Σέρβο-Κροατική). Τα παραπάνω κράτη διαμορφώθηκαν έτσι όπως αναφέρονται εδώ, σχετικά πρόσφατα, την τελευταία δεκαετία του 20 ου και την πρώτη δεκαετία του 21 ου αιώνα, ως αποτέλεσμα πολιτικών μεταβολών στην κεντρική και ανατολική Ευρώπη. Η πτώση του «υπαρκτού σοσιαλισμού» στην Ε.Σ.Σ.Δ. και στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, που, μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο είχαν περιέλθει σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό στην σφαίρα επιρροής της, και αποτελούσαν το «ανατολικό μπλοκ», επέφερε ανατροπές, όχι μόνο στην ισορροπία δυνάμεων μεταξύ του, μέχρι τότε, «δυτικού» και «ανατολικού» κόσμου, αλλά και πολιτιστικές ανακατατάξεις, που, μέχρι σήμερα ακόμη βρίσκονται σε εξέλιξη και η πραγματική τους διάσταση και επιπτώσεις τους στην ζωή των λαών της Ευρώπης, θα καταστούν εμφανείς μόνο μετά από αρκετές δεκαετίες. Οι ανατολικοί Σλάβοι (Ρώσοι, Λευκορώσοι και Ουκρανοί), καθώς και πολλοί άλλοι, μη σλαβόφωνοι λαοί της Βαλτικής, της περιοχής του Καυκάσου, της Σιβηρίας, της Κεντρικής Ασίας και της Άπω Ανατολής, από τον 17 ο αιώνα μέχρι την τελευταία δεκαετία του 20 ου αιώνα, βρίσκονταν, γενικά, υπό μία κρατική υπόσταση, στην αρχή στα πλαίσια της Ρωσικής Αυτοκρατορίας και, στην συνέχεια, της Ένωσης Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών (Ε.Σ.Σ.Δ., ρωσ. Союз Советских Социалистических Республик C.C.C.P.). Το 1991, μετά από βαθειά και παρατεταμένη πολιτική και οικονομική κρίση, που άρχισε το 1985, κατέρρευσε το σοσιαλιστικό καθεστώς και διαλύθηκε η Ε.Σ.Σ.Δ. Οι μέχρι τότε 16 ομόσπονδες δημοκρατίες που την αποτελούσαν, έγιναν ανεξάρτητα κράτη. Έτσι, στον χώρο της πρώην σοβιετικής επικράτειας δημιουργήθηκαν τρία σλαβόφωνα κράτη: η Ρωσία, η Λευκορωσία και η Ουκρανία. Στην περιοχή των δυτικών Σλάβων η διάλυση του ανατολικού «μπλοκ», είχε ως αποτέλεσμα, το 1993, την ειρηνική διάσπαση της Τσεχοσλοβακίας, (ενός κράτους που είχε ιδρυθεί το 1918, μετά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο), σε δύο νέα κράτη, την Τσεχία και την Σλοβακία, ενώ παρέμεινε αμετάβλητη η Πολωνία στα σύνορα της, όπως είχαν διαμορφωθεί μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο. Από τα νότια σλαβικά κράτη, η Βουλγαρία παρέμεινε ανεπηρέαστη από τα γεγονότα, ως προς την κρατική της υπόσταση. Αντίθετα, τραγική ήταν η μοίρα της Γιουγκοσλαβίας. Η Γιουγκοσλαβία ήταν ένα κράτος που

- 9 - είχε ιδρυθεί το 1918, μετά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο. Το 1991 άρχισε ο διαμελισμός της με την κήρυξη της ανεξαρτησίας της Σλοβενίας, της Κροατίας και της Πρώην Γιουγκοσλαβικής Δημοκρατίας της Μακεδονίας (F.Y.R.O.M.). Η αντίδραση των Σέρβων κατοίκων της περιοχής Κράινα, που κήρυξαν την ανεξαρτησία τους (Republika Srpska Krajina, Република Српска Крајина) από την αποσχισθείσα Κροατία, προκάλεσε πόλεμο Κροατών και Σέρβων, μέχρι το 1995. Το 1992, μετά από δημοψήφισμα που αμφισβητήθηκε από τους Σέρβους κατοίκους της περιοχής και χωρίς την συμμετοχή τους, κήρυξε την ανεξαρτησία της και η Βοσνία-Ερζεγοβίνη, και αμέσως αναγνωρίστηκε από την Ευρωπαϊκή Ένωση και τις ΗΠΑ. Οι Σέρβοι, που αποτελούσαν και την πλειοψηφική εθνική ομάδα στο νέο κράτος, σχημάτισαν την Σερβική Δημοκρατία (Република Српска). Μεταξύ των Μουσουλμάνων, Κροατών και Σέρβων αρχικά, και, από το 1994, μεταξύ των συνασπισμένων Μουσουλμάνων και Κροατών από την μια μεριά και της Σερβικής Δημοκρατίας από την άλλη, ξέσπασε φονικότατος πόλεμος, στον οποίο έλαβαν μέρος δυνάμεις του ΝΑΤΟ (κυρίως των ΗΠΑ), με βομβαρδισμούς των σερβικών εδαφών. Το 1995 σχηματίστηκε το κράτος της Βοσνίας Ερζεγοβίνης, αποτελούμενο από δύο συνιστώσες: την Ομοσπονδία της Βοσνίας και Ερζεγοβίνης (δηλαδή των Κροατών και Μουσουλμάνων), και την Σερβική Δημοκρατία. Τέλος, το 2006, αναίμακτα, μετά από δημοψήφισμα, κήρυξε την ανεξαρτησία του το Μαυροβούνιο. Έτσι τελικά, από την Γιουγκοσλαβία, προέκυψαν έξι νέα σλαβόφωνα κράτη: Η Σλοβενία, η Κροατία, η Βοσνία-Ερζεγοβίνη, η Σερβία, το Μαυροβούνιο και η Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας (F.Y.R.O.M.) 2 α. Λιγότερο διαδεδομένες σλαβικές γλώσσες. Οι σλαβικές γλώσσες που αναφέραμε μέχρι τώρα, είναι γλώσσες που αναγνωρίζονται ως επίσημες σε εθνικό επίπεδο, στα διάφορα σλαβόφωνα κράτη. Εκτός αυτών όμως, υπάρχουν και σλαβικές γλώσσες ομιλούμενες από μικρές γλωσσικές ομάδες σε διάφορα κράτη, (σλαβόφωνα και μη), που δεν έχουν τύχει αναγνώρισης ως επίσημες γλώσσες (παρά μόνο, ορισμένες, σε τοπικό επίπεδο) και, είτε δεν γράφονται καν, είτε δεν έχουν αναπτύξει (αξιόλογη, στην καλλίτερη περίπτωση) αυτόνομη γραμματεία και, υπό τις συνθήκες της παγκοσμιοποίησης, τείνουν να εξαφανιστούν. Μπορούμε να αναφέρουμε τις παρακάτω γλώσσες αυτής της κατηγορίας: 1. Ανατολικές γλώσσες α. Ρουσινική (русинськый язык, руски язик). Ομιλείται από 600.000-1.000.000 περίπου στην περιοχή των ουκρανικών Καρπαθίων, στην

- 10 - Β.Α. Σλοβακία και σε όμορες περιοχές της Πολωνίας. Με μικρή παραλλαγή επίσης στην Βοϊβοντίνα της Σερβίας (бачвански руски язик) και την Σλαβονία της Κροατίας. Η Ουκρανία δεν την θεωρεί ιδιαίτερη γλώσσα, αλλά διάλεκτο της ουκρανικής. Αναγνωρίζεται ως επίσημη γλώσσα στην αυτόνομη περιοχή της Βοϊβοντίνας (Σερβία) και ως μειονοτική γλώσσα στους δήμους της Σλοβακίας που κατοικούνται σε ποσοστό 20% τουλάχιστον από φορείς αυτής της γλώσσας. β. Δυτική Πολεσική (заходышнополiська волода). Ομιλείται από 2.000.000 άτομα στην παραμεθόρια περιοχή μεταξύ Ουκρανίας και Λευκορωσίας. 2. Δυτικές γλώσσες α. Σορβική, Κάτω (dolnoserbska rěc) και Άνω (hornjoserbska rěč) ή Λουσατική. Ομιλούνται αντίστοιχα από 15.000 και 55.000 κατοίκους των περιοχών Cottbus (Chóśebuz) και Bautzen (Budyšin), της περιοχής της Λουσατίας (γερμ. Lausitz, κάτω σορβικά Łužyca, άνω σορβικά Łužica), στην (πρώην ανατολική) Γερμανία. β. Κασουβική (kaszëbsczi jãzëk). Ομιλείται από 150.000 περίπου κατοίκους (Πομερανούς), της περιοχής δυτικά και νοτίως του Γκντανσκ της βόρειας Πολωνίας. Σήμερα από πολλούς θεωρείται ως διάλεκτος της Πολωνικής. γ. Σιλεσική (ślůnsko godka), Ομιλείται από 100.000 περίπου στην Πολωνία και Τσεχία. Αμφισβητείται το εάν πρόκειται για αυτόνομη γλώσσα, ή διάλεκτο της Πολωνικής. 3. Νότιες γλώσσες α. Ρεζιανική (rozojanski lengač). Ομιλείται από 20.000 περίπου κατοίκους της κοιλάδας της Resia στην επαρχία Udine της Ιταλίας (στην μεθόριο με την Σλοβενία). Από πολλούς θεωρείται διάλεκτος της σλοβενικής. β. Κροατική του Μπούργκενλαντ (gradišćansko-hrvatski jezik). Ομιλείται από 35.000 άτομα στην Αυστρία, στην περιοχή του Burgenland (μεθόριος με την Ουγγαρία) και στην Βιέννη, στην Δ. Ουγγαρία και στην Νοτιοδυτική Σλοβακία. γ. Κροατική του Μολίζε (naš jezik, na-našu[= η γλώσσα μας, μεταξύ μας]). Ομιλείται από 2.500 περίπου άτομα στην περιφέρεια Molise της κάτω Ιταλίας (απέναντι από την Δαλματία). δ. Βουλγαρική του Μπανάτ (bâlgarsći jazič). Ομιλείται από 18.000 άτομα στην περιοχή του Μπανάτ, που ανήκει στην Ρουμανία. ε. Πομακική. Ομιλείται από απροσδιόριστο αριθμό ατόμων στην Β. Θράκη (Πομακοχώρια, περίπου 30.000), στην όμορη περιοχή της Ν.

- 11 - Βουλγαρίας (περίπου 250.000 300.000) και εν μέρει της Τουρκίας (Α. Θράκη, περίπου 200.000;). Επίσης υπήρχαν και άλλες σλαβικές γλώσσες που εξαφανίστηκαν στο πέρασμα των χρόνων, χωρίς να αφήσουν αξιόλογα ίχνη, όπως η Σλοβινική, η Πολαβική 3, η Πομερανική, η Κναανική 4, κ.α. Τέλος, για το αξιοπερίεργο του πράγματος, πρέπει να αναφέρουμε και μια προσπάθεια μέσω του Ιντερνέτ να δημιουργηθεί μια τεχνητή διασλαβική γλώσσα, ανάλογη της εσπεράντο, που ονομάζεται Σλάβιο. Ιστορικό αξιοπερίεργο αποτελεί και η Ρουσενόρσκ, μια περιορισμένη (μόνο για τις ανάγκες του εμπορίου) και ιδιόμορφη, παρεφθαρμένη γλώσσα συνεννοήσεως (pidgin) μεταξύ των Ρώσων και Νορβηγών εμπορευόμενων στον Αρκτικό Κύκλο, νεκρή πλέον, η οποία ήταν κράμα Ρωσικής και Νορβηγικής 5. Αναφέραμε παραπάνω συνοπτικά τα κράτη στα οποία ομιλείται και αναγνωρίζεται ως επίσημη μια από τις σλαβικές γλώσσες και το πληθυσμό καθενός απ αυτά. Εδώ πρέπει να σημειώσουμε ότι οι ιστορικές συνθήκες επέβαλαν την ρωσική γλώσσα σε περιοχές πολύ πέραν των συνόρων της ευρωπαϊκής Ρωσίας. Στην αχανή έκταση της Ρωσικής Αυτοκρατορίας αρχικά και της Σοβιετικής Ένωσης αργότερα, ζούσαν γύρω στις 100 διαφορετικές εθνότητες, από τους Εσκιμώους του Αρκτικού Κύκλου, μέχρι τους Έλληνες του Πόντου, και από τους κατοίκους της Βαλτικής μέχρι το Βλαδιβοστόκ, στον Ειρηνικό Ωκεανό. Ως γλώσσα της διοίκησης, της εκπαίδευσης και ως όργανο επικοινωνίας μεταξύ όλων αυτών των λαών, είχε επιβληθεί η Ρωσική. Έτσι, οι τοπικές γλώσσες (πολλές εκ των οποίων δεν ήταν γραπτές), εκ των πραγμάτων πέρασαν σε δευτερεύουσα μοίρα, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι έπαψε η χρήση τους στο επίπεδο των κατά τόπους «δημοκρατιών». Πρακτικά όμως, σε συντριπτικό ποσοστό, όχι μόνο η πνευματική ελίτ, αλλά και το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού ολόκληρης της Σοβιετικής Ένωσης, μέχρι τις αρχές της δεκαετίας 1990, ήταν δίγλωσσο. Μετά την κατάρρευση της Σ.Ε. και την επακόλουθη αναβίωση, ή ανάπτυξη για πρώτη φορά, εθνικισμών στα νέα κράτη που δημιουργήθηκαν, η κατάσταση αυτή 3 Οι Πολάβοι, που κατοικούσαν στις ακτές της Βαλτικής θάλασσας, μεταξύ των ποταμών Έλβα και Όντερ (σημερινή Βόρεια Γερμανία), μετά τον 18 ο αιώνα υιοθέτησαν την γερμανική, αλλά διατήρησαν μερικές ιδιομορφίες της νεκρής γλώσσας τους, π.χ. την απουσία των οριστικών άρθρων, οι οποίες εμφανίζονται πια ως διαλεκτικές διαφορές της γερμανικής,. 4 Δυτική και ανατολική ιουδαϊκή-σλαβική, της περιοχής της σημερινής Τσεχίας, σλαβικό αντίστοιχο της γερμανογενούς Γίντις, της λατινογενούς Λαντίνο και μίας ανάλογης, νεκρής πλέον, διαλέκτου της ελληνικής, ονομαζόμενης ρωμανιώτικα, ή γεβανικά. 5 Frederik Kortlandt «On Russenorsk», Amsterdamer Beiträge zur älteren Germanistik, 54 (2000), σελ. 123-127.

- 12 - άρχισε να αλλάζει, ούτως ώστε, μετά το 1990 στις περισσότερες από τις πρώην σοβιετικές δημοκρατίες, δεν διδάσκεται πλέον η ρωσική και η χρήση της, από τις νεώτερες γενιές, περιορίζεται, μερικές φορές ακόμα και αποθαρρύνεται με διοικητικά μέτρα. Υπάρχουν όμως και εξαιρέσεις: έτσι η ρωσική εξακολουθεί να είναι επίσημη γλώσσα στην Λευκορωσία (ως ισότιμη με την Λευκορωσική), στην αυτόνομη περιοχή της Κριμαίας (παράλληλα με την ουκρανική), στην Μολδαβία, (συγκεκριμένα στην, de facto, αυτόνομη περιοχή της Υπερδνειστερίας και την αυτόνομη περιοχή της Γκαγκαουζίας), καθώς και στο Καζακστάν και Κιργιζιστάν, παράλληλα με τις τοπικές γλώσσες. Λόγω της Σοβιετικής επιρροής μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο, η ρωσική είναι ευρέως γνωστή σε όλες τις τέως Λαϊκές Δημοκρατίες της Ανατολικής Ευρώπης, ακόμα και σ εκείνες που δεν κατοικούνται από σλαβόφωνους, όπως η πρώην Ανατολική Γερμανία, η Ουγγαρία, και η Ρουμανία. Τέλος, λόγω της πληθυσμιακής της διάδοσης, αλλά και της συγκεκριμένης ιστορικής συγκυρίας κατά την δημιουργία του Ο.Η.Ε., η Ρωσική είναι μία από τις πέντε επίσημες γλώσσες του διεθνούς αυτού οργανισμού (μαζί με την Αγγλική, Γαλλική, Ισπανική και Κινεζική). 3. Η γεωγραφική κατανομή των σλαβικών λαών. Κοιτάζοντας τον χάρτη της Ευρασίας, σύμφωνα με όσα αναφέραμε παραπάνω, βλέπουμε ότι η εδαφική εξάπλωση των σλαβικών γλωσσών είναι τεράστια.. Η περιοχή αυτή, αρχίζοντας από τον Ειρηνικό Ωκεανό, καταλαμβάνει το βόρειο τμήμα της Ασιατικής Ηπείρου (Σιβηρία 6, ρωσ. Сибирь) και εκτείνεται προς δυσμάς. Περνά βορείως της Κορέας, Κίνας, Μογγολίας, Καζαχστάν, και αφού υπερπηδήσει την οροσειρά των Ουραλίων (φυσικό ανατολικό όριο της Ευρώπης), συνεχίζει βορείως του Αζερμπαϊτζάν και της Γεωργίας, και καταλήγει, (από τον βορρά προς τον νότο), στα Ρώσο- Φινλανδικά σύνορα, την Βαλτική, την γραμμή των συνόρων της Ρωσίας με τις Βαλτικές χώρες και κατόπιν, δυτικότερα, στην γραμμή των ποταμών Όντερ - Νάϊσσε 7 (γερμ. Oder - Lausitzer Neiße, πολ. Odra - Nysa Łusicka) και, νοτιότερα στην πλούσια σε μεταλλεύματα οροσειρά Κρούσνε Χόρυ (γερμ. Erzgebirge, τσεχ. Krušné Hory) και τον 6 Οι γηγενείς κάτοικοι της Σιβηρίας ανήκουν σε μογγολικές φυλές. Η Σιβηρία εντάχτηκε στη Ρωσική Αυτοκρατορία με διαδοχικές κατακτήσεις τμημάτων της σε όλη την διάρκεια του 16 ου και 17 ου αιώνος. Επί Μεγάλου Πέτρου (1682-1725) άρχισε ο συστηματικός της αποικισμός, ο οποίος επιτάθηκε τον 19 ο αιώνα, ιδίως μετά την κατασκευή του υπερσιβηρικού σιδηροδρόμου, στο τέλος του αιώνα. Λόγω της τραχύτητας του κλίματός της και της μεγάλης απόστασης από την ευρωπαϊκή Ρωσία, χρησιμοποιήθηκε ως τόπος εκτόπισης ποινικών και πολιτικών καταδίκων. Σήμερα το μεγαλύτερο τμήμα του πληθυσμού της είναι Ρώσοι. 7 Ο Νάισσε είναι παραπόταμος του Όντερ, που πηγάζει από την σημερινή Τσεχία, κοντά στα σύνορά της με την Γερμανία και Πολωνία. Η γραμμή Όντερ-Νάϊσσε ορίζει τα γερμανοπολωνικά σύνορα.

- 13 - Βοημικό Δρυμό (γερμ. Böhmenwald, τσεχ. Šumava), που αποτελούν το φυσικό ορόσημο που χωρίζει τον σλαβόφωνο από τον γερμανόφωνο κόσμο στα δυτικά. Το μεγαλύτερο τμήμα της έκτασης αυτής, αποτελεί τον χώρο των ανατολικών σλαβικών γλωσσών: της Ρωσικής, Ουκρανικής και Λευκορωσικής. Στη δυτική απόληξη αυτού του απέραντου σλαβικού τόξου, βρίσκονται τρία κράτη: η Πολωνία, η Τσεχία και η Σλοβακία, των οποίων οι γλώσσες ανήκουν στον δυτικό κλάδο των σλαβικών γλωσσών. Νοτιότερα απ αυτά, κατεβαίνοντας προς την Νότιο-Ανατολική Ευρώπη και τα Βαλκάνια, η συνέχεια του σλαβικού κόσμου διακόπτεται από μια αλυσίδα κρατών που την αποτελούν η γερμανόφωνη Αυστρία, η Ουγγαρία, (όπου ομιλείται μια γλώσσα φιννικής προέλευσης) και η Ρουμανία, η οποία γλωσσικώς ανήκει στην οικογένεια των λατινογενών (ρωμανικών) γλωσσών. Κάτω από αυτήν την αλυσίδα και μέχρι τα βόρεια σύνορά μας είναι η περιοχή των νοτίων σλαβικών γλωσσών: της Σλοβενικής, Σέρβο-Κροατικής και Βουλγαρικής. Αλλά, ενώ τα σύνορα μεταξύ των νότιων σλαβικών και των δυτικών σλαβικών γλωσσών είναι αμέσως διακριτά, λόγω της παρεμβολής των παραπάνω μη σλαβόφωνων περιοχών, δεν συμβαίνει το ίδιο μεταξύ των δυτικών και ανατολικών σλαβικών γλωσσών, όπου η οροθετική γραμμή συμπίπτει με τα πολιτικά σύνορα μεταξύ της Ρωσίας, Λευκορωσίας και Ουκρανίας από την μία πλευρά, με την Πολωνία και Σλοβακία, από την άλλη, σύνορα που πολλές φορές, στην ροή της ιστορίας, μετακινήθηκαν προς την μία ή την άλλη κατεύθυνση. Όμως, για τον σλαβικό κόσμο, ουσιαστικότερη σημασία έχουν τα πολιτισμικά σύνορα ανάμεσα στους «δυτικότροπους» και τους «ανατολίζοντες» Σλάβους, ή, τον «λατινικό» και «ορθόδοξο» σλαβικό κόσμο, τα οποία, αν και δεν χαράζουν εμφανή διαχωριστική γραμμή, είναι πολύ βαθύτερα. Η πολιτισμική αυτή διαίρεση, που δεν συμπίπτει ακριβώς με την γλωσσική οριοθέτηση που περιγράψαμε, διαμορφώθηκε από τις ιστορικές συγκυρίες κατά τον εκχριστιανισμό των Σλάβων, που άρχισε τον 9 ο αιώνα. Για λόγους που ανάγονται στην ισορροπία των δυνάμεων στην περιοχή της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης, ο εκχριστιανισμός των Σλαβικών λαών έγινε μέσω δύο διαύλων: αφ ενός μέσω της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, και, αφ ετέρου, μέσω της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, δηλαδή του Ελληνορθόδοξου Βυζαντίου. Η Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία αναδύθηκε από την προσπάθεια των Φράγκων και της Ρωμαϊκής Εκκλησίας να αναβιώσουν την Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία με αξιώσεις κυριαρχίας σ ολόκληρο τον χριστιανικό κόσμο, ακόμη και της ανατολής. Έτσι, μέχρι το τέλος του 10 ου αιώνα, η Εκκλησία της Ρώμης είχε εκχριστιανίσει τους Σλάβους της Βαλτικής, είχε ιδρύσει επισκοπή στην Πράγα και προωθούσε τον εκχριστιανισμό της

- 14 - Πολαβίας, της Πομερανίας, της Πολωνίας και της Σκανδιναβίας 8, πράγμα που βοηθούσε και την εδραίωση της πολιτικής επιρροής του Γερμανού Αυτοκράτορα σ αυτές τις περιοχές. Αντίστοιχα, το Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης είχε επιτύχει τον εκχριστιανισμό των Σλάβων των Βαλκανίων, των Βουλγάρων και των Ρώσων. Οι διαφορές μεταξύ των χριστιανών οξύνθηκαν μετά τον 11 ο αιώνα ως αποτέλεσμα του μεγάλου Σχίσματος του μέχρι τότε ενιαίου χριστιανικού κόσμου σε δύο κύρια ρεύματα: της Ρωμαιοκαθολικής και της Ανατολικής Ορθόδοξης εκκλησίας. Με το Σχίσμα των χριστιανικών εκκλησιών, (1054), ένα ζήτημα που αρχικά εμφανίστηκε ως πολιτικόδιοικητικό, σχετικά με την τοπική δικαιοδοσία των εκκλησιαστικών αρχών, αναδείχθηκε σε μείζον δογματικό και αποτέλεσε τελικά την έκφραση της υποβόσκουσας πολιτισμικής διαφοράς μεταξύ δύο διαμετρικά αντίθετων κοσμοαντιλήψεων. Στην πολιτισμική σφαίρα της Καθολικής εκκλησίας πέρασαν οι δυτικοί Σλάβοι και, από τους νότιους, οι Σλοβένοι και οι Κροάτες, ενώ οι Σέρβοι, Βούλγαροι και οι ανατολικοί Σλάβοι, ακολούθησαν την τροχιά της Ανατολικής Ορθοδοξίας. Ανάμεσά τους παρεμβάλλεται μήλο της έριδος και σημείο τριβής μεταξύ της καθολικής και ορθόδοξης εκκλησίας - η περιοχή της Δυτικής Ουκρανίας, όπου κυριαρχούν οι Ουνίτες (ορθόδοξοι κατά το τυπικό της λατρείας, αλλά καθολικοί κατά το δόγμα και την εκκλησιαστική υπαγωγή τους στην δικαιοδοσία του Πάπα της Ρώμης). 4. Το όνομα των Σλάβων. Η ονομασία Σλάβοι (Slověne, πληθυντικός του Slověninъ), εμφανίζεται για πρώτη φορά σε σλαβικές πηγές τον 9 ο αιώνα 9. Η ετυμολογία της είναι αβέβαιη και υπάρχουν πολλές θεωρίες σχετικά με την προέλευσή της. Η ρίζα «slov» ή «slav», βρίσκεται σε πολλές ονομασίες αναφερόμενες σε σλαβικές χώρες ή περιοχές, όπως Σλοβακία, Σλοβενία, Γιουγκοσλαβία, σλοβηνοί κλπ. Κατά τον Μαξ Φάσμερ η πρωτοσλαβική λέξη που χαρακτήριζε τους σλάβους, ήταν slověninъ. Η λέξη σχηματίζεται από την ρίζα «slov» που δηλώνει τόπο και το επίθημα «-jenin» που υποδηλώνει τον κάτοικο αυτής της περιοχής. Όλες οι αρχαίες σλαβικές λέξεις με το επίθημα αυτό, όπως και τα συγγενικά «anin janin, σημαίνουν κατοίκους ή καταγόμενους από μιαν περιοχή, υποδηλούμενη από το πρώτο μέρος της λέξης. Σύγκρινε τα αρχαία ρωσικά скитенинъ (κάτοικος σκήτης), кыянинъ (κάτοικος Κιέβου, ή καταγόμενος από το Κίεβο), бесерменинъ (κάτοικος 8 Βλέπε Obolensky, τ. α, σελ. 314 και Marcello Garzaniti, «Slavia latina e Slavia ortodossa. Per un interpretazione della civiltà slava nell Europa medievale», Studi Slavistici, IV (2007), Firenze, σελ. 29-64. 9 Υπό την μορφή σκλάβοι, σθλάβοι, σκλαβηνοί, sclaveni, sclavi, εμφανίζεται στα βυζαντινά χρονικά από τον 6 ο και στα δυτικά από τον 7 ο αιώνα.

- 15 - μουσουλμανικών χωρών, ή καταγόμενος από εκεί) κ.α. καθώς και τα σύγχρονα ρωσικά волжанин (κάτοικος ή καταγόμενος από την περιοχή του Βόλγα), горожанин (κάτοικος πόλεως). Η ετυμολογική ανάλυση της ρίζας «slov» μας επιτρέπει πρώτον να την αναγάγουμε στη πρωτοινδοευρωπαϊκή μορφή k lou με την έννοια «ρέω» (νερό), ή «περιβρέχω», «λούω». Σύγκρινε το λατινικό cluere (καθαρίζω), το ελληνικό κλύζειν (πλένω), το αρχαίο αγγλικό hlūtor (ομοίως), το αρχαίο νορβηγικό hlér (θάλασσα), το ουαλικό clir (καθαρός), το λιθουανικό šlúoti (κολυμπώ), καθώς και το αρχαίο ινδικό sravati (ρέει). Δεύτερον, μας επιτρέπει να αποκαταστήσουμε την άλλη μορφή αυτής της ρίζας ως s lou γιατί, το πρωτοινδοευρωπαϊκό k στους σλάβους προφέρεται ως s και το ΠΙΕ ou πριν από τα φωνήεντα προφέρεται ov και πριν από τα σύμφωνα u. Η προέλευση συνεπώς του εθνικού ονόματος slověninъ υποδεικνύει ότι οι πρωτοσλάβοι ζούσαν σε μέρη πλούσια σε τρεχούμενα νερά που ονομαζόταν με κάποια λέξη που είχε σχέση με τη ρίζα s lou. Αυτό συμφωνεί με την ύπαρξη στο πρωτοσλαβικό λεξιλόγιο ονομασιών διαφόρων πόσιμων αποθεμάτων νερού και μας κατευθύνει σε πολλά υδρώνυμα με τις ρίζες slov- ή s lou- στις περιοχές γύρω από τον Δνείπερο και το Βολίν (Волынь). Παράδειγμα: το επίθετο που χαρακτηρίζει τον Δνείπερο, словутич, (Днепр словутич), τα ποτάμια Σλοβούτα (Словута), Σλοβάζ (Словаж), Σλούγια (Слуя), Σλουτς (Случь). Αν λάβουμε υπόψη τις ονομασίες με τη ρίζα slav- παραδεχόμενοι ότι και αυτές προέρχονται από την ρίζα slov- (διότι το slovenin στους ανατολικούς Σλάβους γίνεται slavjanin ) τότε μπορούμε να αναφέρουμε μεγαλύτερο αριθμό υδρωνύμων: οι ποταμοί Sława, Słavica Славница Славица, Славянка, Славечна 10. Η ερμηνεία φαίνεται πιθανή, αλλά, η επιβίωση μιας τέτοιας ρίζας, δεν μαρτυρείται σε καμιά σλαβική γλώσσα. Ο Σ. Μπέρνστεϊν υποστηρίζει την σύνδεση της λέξης Σλάβος με μια υποτιθέμενη ινδοευρωπαϊκή ρίζα *(s)lawos, συγγενή της ελληνικής λέξης «λαός» 11. Οι περισσότεροι μελετητές σήμερα (ανάμεσά τους και ο Ρομάν Γιάκομπσον 12 ), συνδέουν την προέλευση με την λέξη slava, που σημαίνει «δόξα», «φήμη», ή την λέξη slovo, που σημαίνει «λόγος». Και οι δύο συγγενεύουν με το ρήμα slušati («ακούω»), από την ινδοευρωπαϊκή ρίζα *klew- (παράβαλε το αρχαίο ελληνικό «κλέος»). Η σύνδεση με την «δόξα» 10 М.Фасмер, Этимологическй словарь русского языка,τ. 3, Μόσχα, 1964-1973, σελ. 664, Jakov Bačić, Slav: The Origin and Meaning of the Ethnonym, Slovene Studies 9/1-2, (1987), 33-41. 11 С. Б. Бернштейн, Очерк сравнительной грамматики славянских языков.μόσχα, 1961, σελ. 91. 12 International Journal of Slavic Linguistics and Poetics, ½, 1959, σελ. 271, κατά παραπομπή από М.Фасмер, Этимологическй словарь русского языка,τ. 3, Μόσχα, 1964-1973, σελ. 664.

- 16 - είναι προφανής για την ονομασία ενός λαού και είναι μια εύκολη λαϊκή ετυμολογία. Αυτό το γεγονός το προσάπτουν ως μομφή ορισμένοι γλωσσολόγοι, αλλά, μερικές φορές, το προφανές δεν σημαίνει ότι δεν είναι και αληθινό. Με την έννοια του «λόγου», σημαίνει ότι ο λαός που έχει αυτό το όνομα, έχει έναρθρο λόγο, μιλά μια κατανοητή γλώσσα. Επιπλέον επιχείρημα υπέρ αυτής της ετυμολογίας αποτελεί το γεγονός ότι οι Σλάβοι ονομάζουν τους ξένους λαούς nemtsi, (немци) δηλαδή άλαλους, μη κατανοητούς, (από την σλαβική ρίζα němi=μουγκός). Χαρακτηριστικά, τον 17 ο αιώνα, αναφέρονται: «πέντε χιλιάδες άγγλοι немци», «немци του Δανού βασιλιά», немци του Ισπανού βασιλιά», «немци από την ολλανδική χώρα» 13. Σήμερα, οι Πολωνοί αποκαλούν τους Γερμανούς Niemcy, οι Σέρβοι Nemci, οι Κροάτες Nijemci και οι Ρώσοι και Βούλγαροι Немцы (Nemtsi). Ανάλογο φαινόμενο έχουμε και στην ελληνική, όπου «έλλην» είναι αυτός που ομιλεί την κατανοητή ελληνική γλώσσα, και αντιπαρατίθεται προς τον «βάρβαρο», δηλαδή αυτόν που ομιλεί άναρθρα, παράγοντας έναν ακατανόητο και συγκεχυμένο, για τους Έλληνες, ήχο (βαρ, βαρ). Η άποψη που την ετυμολογεί από την λατινική λέξη sclavus (=σκλάβος) είναι εντελώς αβάσιμη. Η όψιμη (9 ου - 11 ου αιώνα) λατινική λέξη sclavus (=δούλος), που αντικατέστησε στην μεσαιωνική χριστιανική δύση την λέξη της κλασσικής λατινικής servus, προήλθε από το εθνικό όνομα Σλάβος και όχι το αντίθετο 14. Το γεγονός είναι ενδεικτικό της διάθεσης και την νοοτροπίας με την οποία οι δυτικοί, αντιμετώπιζαν τον σλαβικό κόσμο 15, αλλά και της συνήθους μοίρας των Σλάβων αιχμαλώτων. Κατ άλλη άποψη, το όνομα Σλάβος (στν η βυζαντινή χρονογραφία Σκλάβος ή Σθλάβος 16 ), προήλθε από το πρωτοβουλγαρικό saqlaw > 13 П.Я. Черных, Очерк русской исторической лексилогии. Древнерусский период, Москва, 1956, σελ. 35-36, κατά παραπομπή από Ю.И. Минералов, Введение в славянскую филологию, Высшая школа, Москва 2009, σελ. 17-18. 14 Curta, Florin, East Central Europe, Early Medieval Europe, 2003, 12 (3), 283-291, Verlinden, Charles, «L origine de sclavus-esclave», ALMA, Bulletin du Cange, 1942, vol. XVII, p. 97-128., Ἄννα Ἀβραμέα, «Σημείωμα γιὰ τὸ εθνικὸ ὄνομα Σλάβος καὶ τὴ σημασιολογική του ἐξέλιξη στὶς βυζαντινὲς πηγές», Ἑλληνικά, τ. 25, τευχ. 2, 1972, σελ. 409-414. 15 Vittorio Peri, La cristianizzazione delle etnie slave (secoli VII-XI), Anuario de Historia de la Iglesia, τ. IX, 2000, Universidad de Navarra, Pamplona, σελ. 87-88. 16 Τόσο στα ελληνικά, όσο και στα λατινικά, δεν υπάρχει λέξη που να αρχίζει από σλή sl-. Για τον λόγο αυτό αναπτύσσεται στα μεν ελληνικά το κ- ή το θ- μεταξύ του σ- και του λ-, στα δε λατινικά το c-: Σκλαβηνοί, Σθλάβοι, Sclaveni, Sclavi. Τούτο είχε ήδη επισημανθεί κατά τον 17 ο αιώνα: Ioannis Lucii, De regno Dalmatiae et Croatiae libri sex (Amstelodamii, 1668), lib. VI, 4 (σελ. 278): «(Graeci) qui cum SL pronuntiandi usum non habeant prout neque Latini, eosdem Graeca et Latina prolatione Sclabi vel Sclabini dixere», κατά τον Vittorio Peri, La brama e lo zelo della Fede del popolo chiamato Rhos, Harvard Ukrainian Studies, Proceedings

- 17 - sqlaw, που σημαίνει: 1) φύλακας, 2) εκπαιδευμένος δούλος. Κατά την άποψη αυτή, η ονομασία Σλάβος, δεν ήταν αρχικά εθνωνύμιο, αλλά επαγγελματικός/κοινωνικός προσδιορισμός, που αποδίδονταν σε επίλεκτα στρατιωτικά σώματα εκπαιδευμένων δούλων (ανάλογα των Μαμελούκων στην Αίγυπτο), τα οποία αποτελούσαν ένα είδος σημερινών πεζοναυτών, αιχμή του δόρατος στον στρατό των Αβάρων 17. Τέλος, έχει υποστηριχτεί και η άποψη ότι η ρίζα slav- έχει θρησκευτική έννοια και περιεχόμενο, και δηλώνει τον πιστό ορισμένης θρησκείας, σε αντίθεση με τον ανήκοντα σε άλλη θρησκεία 18. Η θεωρία αυτή πάσχει κατά το ότι, οι ινδοευρωπαϊκοί λαοί (στους οποίους ανήκουν και οι Σλάβοι), αλλά και γενικότερα οι λαοί που ακολουθούσαν πολυθεϊστικές θρησκείες, ουδέποτε διεκδίκησαν την αποκλειστική θρησκευτική αλήθεια και πάντοτε επέδειξαν πνεύμα ανεξιθρησκίας απέναντι λαών που πίστευαν σε άλλους θεούς. Μάλιστα, δεν δίσταζαν να επικαλούνται ξένες θεότητες, ή και να τις εισάγουν στο θρησκευτικό τους πάνθεο, αν πείθονταν για την αποτελεσματικότητά τους 19. Η μισαλλοδοξία, δηλαδή η μη ανοχή της θρησκευτικής διαφορετικότητας, είναι χαρακτηριστικό των μονοθεϊστικών θρησκευμάτων. Κατά συνέπεια, είναι εντελώς απίθανο το να υιοθέτησαν για τον εαυτό τους οι Σλάβοι, ένα διακριτικό όνομα που θα βασιζόταν στην θρησκευτική τους ιδιαιτερότητα έναντι των άλλων λαών, όπως έκαναν οι χριστιανοί, και γενικότερα οι οπαδοί των «εξ αποκαλύψεως» μονοθεϊστικών θρησκειών. of the International Congress Commemorating the Millennium of Christianity in Rus'- Ukraine, XII/XIII 1988/1989, σελ. 125. 17 Omeljan Pritsak, The Slavs and the Avars, Gli Slavi occidentali e meridionali nell alto medioevo, Settimane di studio del Centro Italiano di Studi sull alto Medioevo, XXX, Spoleto 1983, σελ. 405-407. 18 Bogdan Philip Lozinski The Name SLAV, Essays in Russian History, A collection dedicated to George Vernadsky, (επιμ.) Alan D. Ferguson and Alfred Levin, Archon Books, Hamden, Connecticut 1964, σελ.19-30. 19 Για να μην αναφερθούμε στους αρχαίους χρόνους, ή στην Ρώμη, όπου είχε εισαχθεί η λατρεία διαφόρων θεοτήτων, από όλες τις γωνίες της αυτοκρατορίας, ο Σάξων ο Γραμματικός, αναφέρει ότι ο χριστιανός Δανός βασιλιάς Σβεν (Sweyn ΙΙΙ Eirikson, 1120;-1157), δεν δίσταζε να κάνει προσφορές στο είδωλο του Σλαβικού θεού Σβιατοβίτ, στην Αρκόνα (Saxo Grammaticus, Gesta Danorum, 14.39.8, βλ. Παράρτημα).

- 18 - ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Ο. Η καταγωγή των Σλάβων. 1. Η εθνογένεση των Σλάβων. Η εθνογένεση, δηλαδή η διαδικασία με την οποία κάποιος πληθυσμός αποκτά συνείδηση κοινής καταγωγής και κοινότητας πολιτισμικών χαρακτηριστικών, όπως η γλώσσα, η θρησκεία, η γενικότερη κοσμοαντίληψη, αλλά και αναγνωρίζεται από τους άλλους ως ιδιαίτερο πολιτισμικό σύνολο, είναι εξαιρετικά περίπλοκη διαδικασία και δύσκολα μπορεί να ανιχνευτεί. 20 Η διαδικασία της εθνογένεσης των Σλάβων, ειδικότερα, αποτελεί ένα από τα πιο δύσκολα προβλήματα στην ευρωπαϊκή ιστορία. Αυτό οφείλεται στην έλλειψη γραπτών πηγών και αρχαιολογικών ευρημάτων, (συστηματικές αρχαιολογικές έρευνες, με μεγάλες δυσκολίες, άρχισαν μόνο κατά το δεύτερο ήμισυ του 20 ου αιώνα), αλλά και στο γεγονός ότι οι Σλάβοι περνούν στην ιστορία σχετικά αργά και υπό δυσμενείς παράγοντες, όπως οι συνεχείς μεταναστεύσεις, οι αγώνες με γειτονικές φυλές και εθνότητες, η επαφή με διάφορες θρησκευτικές αντιλήψεις και πολιτισμικές επιρροές. Την πορεία τους, με σχετική πάντοτε βεβαιότητα, μπορούμε να την παρακολουθήσουμε μόνο από τον 5 ο -6 ο αιώνα, οπότε οι Σλάβοι, ως διακριτό πληθυσμιακό σύνολο, αρχίζουν να εμφανίζονται σε γραπτές πηγές της εποχής με αυτό το όνομα. Οι πρώτες γραπτές μαρτυρίες προέρχονται από μη Σλάβους συγγραφείς, κατά κύριο λόγο από Βυζαντινούς χρονικογράφους. Στη μακρά ιστορία του, οι σχέσεις του Βυζαντίου με τους Σλάβους πέρασαν από πολλές φάσεις: επιδρομείς στην αρχή, κατά καιρούς σύμμαχοι, ή υποτελείς, ακόμη και διεκδικητές της αυτοκρατορίας και της κληρονομιάς της. Οι συγγραφείς που αναφέρονται στους Σλάβους, είναι φυσικό να γράφουν γι αυτούς, ιδίως σε ότι αφορά την ιστορία και την καταγωγή τους, με τρόπο που απηχεί τις εκάστοτε ιστορικές συγκυρίες και εκφράζει την τρέχουσα κατεύθυνση της βυζαντινής διπλωματίας και τους στρατηγικούς στόχους της αυτοκρατορίας. Για τον λόγο αυτό, πρέπει να εξετάζουμε αυτές τις πηγές με μεγάλη προσοχή και πάντοτε στο ιστορικό πλαίσιο της δημιουργίας τους 21. Το ίδιο παρατηρείται και στις πηγές που προέρχονται από δυτικούς χρονικογράφους, αλλά και στις, υστερότερες, σλαβικές πηγές, όπου οι 20 Ενδιαφέρουσες μεθοδολογικές παρατηρήσεις, βλ. στο: Walter Pohl Conceptions of ethnicity in Early Medieval studies, Archaeologia Polona 29, 1991, 39-49, Witold Hensel, «Les Slaves. Ethnogenèse et Topogenèse Prolégomènes», Archaeologia Polona XXVIII, 1988, σελ. 7-22. 21 B.A.Todorov, Byzantine Myths of Origins and their Functions, Studia Slavica et Balcanica Petropolitana / Петербурские славянские и балканские исследования, 2008, 2 (4), σελ. 64-72, F. Curta, The Making of the Slavs between Ethnogenesis, Invention, and Migration, στο ίδιο, σελ. 155-172.

- 19 - χρονικογράφοι, όταν αναφέρονται σε προγενέστερες εποχές, προσπαθούν να δημιουργήσουν κάποιο μυθικό, ένδοξο παρελθόν για τον λαό τους. Δυστυχώς, σε ζητήματα που άπτονται της καταγωγής και του σχηματισμού ενός έθνους, καθώς και των σχέσεων του με γειτονικά έθνη, ακόμη και σήμερα, η επιστήμη δεν κατορθώνει πάντοτε να μένει ανεπηρέαστη από εξωτερικούς παράγοντες: συναισθηματική φόρτιση, ιδεολογικές πεποιθήσεις, πολιτικές επιδιώξεις και κατευθύνσεις 22, πράγμα που οδηγεί, καλοπροαίρετα ή μη, σε εσφαλμένη αντίληψη και ερμηνεία του παρελθόντος. Η συζήτηση σχετικά με την καταγωγή των Σλάβων και ιδιαίτερα με το θέμα της αυτοχθονίας τους ή μη, άνοιξε τον 18 ο αιώνα με το έργο Περί των σλαβικών αρχών (De originibus Slavicis) του Johann Christoph de Jordan, (1745). Το ζήτημα, ιδίως από τον επόμενο αιώνα, φορτίστηκε πολιτικά από τον ανταγωνισμό μεταξύ των Γερμανών και Πολωνών, σχετικά με την ύπαρξη ή μη αυτοχθόνων Σλάβων στην περιοχή ανατολικά του ποταμού Όντερ και την επιθυμία των πρώτων για επέκταση προς ανατολάς, την γνωστή ως Drang nach Osten 23, μια επιθυμία που διέπει διαχρονικά τις σχέσεις Σλάβων Γερμανών, ήδη από τον 10 ο αιώνα 24. Τον 19 ο αιώνα αναπτύσσεται το κίνημα του πανσλαβισμού, που επιδιώκει να θεμελιώσει μια κοινή σλαβική συνείδηση στην κεντρική και ανατολική Ευρώπη. Ωστόσο, η αίσθηση των Σλαβικών λαών ότι ανήκουν σε μία μεγαλύτερη οικογένεια, υπάρχει πολύ νωρίτερα. Για πρώτη φορά τον 6 ο αιώνα εμφανίζεται σε γραπτά κείμενα η γενική ονομασία «Σλάβοι» ως δηλωτική εθνότητας. Μέχρι και τον 10 ο αιώνα, οι Σλάβοι, από τον Έλβα μέχρι τον Δον και τον Βόλγα, και από την Βαλτική μέχρι την Μεσόγειο, μπορούν ακόμη να συνεννοηθούν μεταξύ τους άνετα, χάρη σε μία κοινή γλώσσα. Αν και αμφισβητείται από πολλούς μελετητές, το αν αυτό αρκεί, για να μπορούμε να κάνουμε λόγο 22 F. Curta, From Kossinna to Bromley: Ethnogenesis in Slavic Archaeology, On Barbarian Identity. Critical Approaches to Ethnicity in the Early Middle Ages, (επιμ.) Andrew Gillet, Turnhout, Brepols, 2002, σελ. 201-218, Michał Parczewski, Remarks on the Discussion of Polish Archaeologists on the Ethnogenesis of Slavs, Archaeologia Lituana, 4, (2003), σελ. 138-142, Petar Milich, Slavic Ethnogenesis and Great Power Diplomacy: Recurring Themes, Journal of the North American Society for Serbian Studies 14 (1), 2000, 29 40, επίσης Jan M. Piskorski, «Die mittelalterliche Ostsiedlung - ein alter Streit und neue Ergebnisse», στο Transit Brügge - Novgorod. Eine Straße durch die europäische Geschichte. (επιμ.) Ferdinand Seibt, Ulrich Borsdorf, Heinrich Theodor Grütter, 1997, σελ. 194-203. 23 Για την ιστορία του συνθήματος αυτού, βλέπε: Henry Cord Meyer. Drang nach Osten: Fortunes of a Slogan-Concept in German-Slavic Relations, 1849-1990. Bern, Peter Lang, 1996. 24 Fr. Dvorník, The first Wave of the Drang nach Osten, The Cambrigde Historical Journal, VII, 3, 1943.

- 20 - για συνείδηση ότι ανήκουν σε ενιαίο «σλαβικό έθνος» 25, είναι γεγονός ότι, τόσο στην αρχαιότητα, όσο και στον μεσαίωνα, η γλώσσα υπήρξε το κυριότερο, αν όχι μοναδικό, στοιχείο που καθόριζε την εθνικότητα. Η διάκριση μεταξύ Ελλήνων και «βαρβάρων», δηλαδή αλλοεθνών, βασίζεται στη γλώσσα. Τόσο στους χρονικογράφους του μεσαίωνα, όσο και σε μεταγενέστερους συγγραφείς, οι συχνές αναφορές στην γλώσσα την οποία ομιλεί ένας πληθυσμός, δεν οφείλεται σε γλωσσολογικές αναζητήσεις, αλλά στην διερεύνηση και καθορισμό του «έθνους» στο οποίο ανήκει. Η κοινότητα, ή η εγγύτητα της γλώσσας, χρησιμοποιείται ως απόδειξη εθνικής ταυτότητας. Παρ όλον ότι οι Σλάβοι είναι κατακερματισμένοι σε πολλές φυλές, που συνήθως φέρουν ονόματα από τον τόπο στον οποίο είναι εγκατεστημένοι, και δεν είναι σπάνιες οι περιπτώσεις συγκρούσεων ανάμεσά τους, φαίνεται ότι, ήδη από τον 6 ο αιώνα, έχουν την συνείδηση ότι ανήκουν σε μια ευρύτερη οικογένεια. Απόδειξη αυτού του γεγονότος, αποτελεί το ότι οι Σλάβοι, αν και αναφέρονται από τους συγχρόνους τους χρονικογράφους με τα ιδιαίτερα φυλετικά/τοπικά ονόματα τους, χαρακτηρίζονται παράλληλα και ως Σκλαβηνοί, Σκλάβοι, Sclaveni, Sclavi, Σακαλίμπα. Η ονομασία αυτή (με τις παραλλαγές της), που χρησιμοποιείται από Βυζαντινούς, και κατόπιν από Φράγκους, Γερμανούς και Άραβες χρονικογράφους, από τον 6 ο αιώνα και μετά, δεν μπορεί παρά να είναι η ονομασία με την οποία οι ίδιοι οι Σλάβοι, όλων των φυλών, αποκαλούσαν τον εαυτό τους, πράγμα που σημαίνει ότι είχαν συνείδηση της υπαγωγής των φυλών αυτών στην ίδια οικογένεια 26. Πάντως, τον 10ο αιώνα, οι Σλάβοι έχουν ήδη συνείδηση ότι ανήκουν σε ένα κοινό έθνος 27. Σχεδόν ομόφωνα οι επιστήμονες τοποθετούν σήμερα την κοιτίδα των Σλάβων στη περιοχή που περιλαμβάνεται μεταξύ του Κάτω Βιστούλα (πολ. Wisła, γερμ. Weichsel, τσεχ. Visla) και Άνω Νιέμεν (πολ.: Niemen, γερμ. Memel, λιθ. Nemunas, λευκορωσ.: Нёман, εσθ.: Neemen; ρωσ.: Неман; ουκρ.: Німан) προς Βορρά, και των βορείων υπωρειών των Καρπαθίων προς Νότο. Ανατολικά φτάνει μέχρι τον Μέσο Δνείπερο (Ρωσικά: Днепр, Λευκορωσικά: Дняпро, Ουκρανικά: Дніпро) και δυτικά μέχρι τον Έλβα (γερμ. Elbe), ή τον Όντερ (Oder, πολ. Odra) 28. Η υπόθεση αυτή, με 25 Florin Curta, The Slavic lingua franca (Linguistic Notes of an Archeologist Tutned Historian), East Central Europe/L Europe du Centre-Est, 31 (2004), τ. 1, σελ. 125-148. 26 Βλ. και Baldur Panzer, Quellen Zur Slavischen Ethnogenese. Fakten, Mythen und Legenden, Frankfurt am Main, Peter Lang, 2002, σελ. 64-65. 27 Sorin Paliga, Linguistic Marginalia on Slavic Ethnogenesis, Romanoslavica, XLIII (2008), σελ. 79-99, Διήγηση περασμένων χρόνων, (ПовEсть временныхъ лeт), Εισαγωγή, Βλ. Παράρτημα. 28 Βλέπε Dimitri Obolensky, Η Βυζαντινή Κοινοπολιτεία. Η Ανατολική Ευρώπη, 500-1453, [μετ. Γιάννης Τσεβρεμές], Α τόμος, Βάνιας, Θεσσαλονίκη, σελ. 79 επ.

- 21 - ειδικότερη αναφορά στην λεκάνη του μέσου Δνείπερου, φαίνεται να επιβεβαιώνεται και από αναλύσεις DNA στους σλαβικούς πληθυσμούς της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης 29 Στην περιοχή αυτή φαίνεται πως κατοικούσαν οι Σλάβοι ήδη κατά τον 1 ο αιώνα μ.χ., όταν η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία βρισκόταν στον κολοφώνα της ισχύος της. Την ίδια εποχή, στη στέπα βορείως του Εύξεινου Πόντου (Μαύρης Θάλασσας), κατοικούσαν, ή επέδραμαν και την διέσχιζαν νομαδικές φυλές, τις οποίες οι Έλληνες χαρακτήριζαν αόριστα και γενικά ως «Σκύθες» ή «Σαρμάτες». Οι λαοί αυτοί μιλούσαν διάφορες ιρανικές γλώσσες και συνολικά, δρούσαν στην αχανή περιοχή από τον Καύκασο μέχρι την Ουγγρική πεδιάδα (puszta). Οι πρόγονοι των Βάλτων, που, όπως φαίνεται είχαν στενή σχέση με τους Σλάβους, βρισκόντουσαν πιο βόρεια, σε μια εκτεταμένη περιοχή η οποία άρχιζε από την ακτή της Βαλτικής και εκτεινόταν βαθειά μέσα στην σημερινή Λευκορωσία. Οι εθνότητες στην Ευρώπη κατά τον 1 ο μ.χ. αιώνα. 29 Krzysztof Rębała, Alexei I. Mikulich, Iosif S. Tsybovsky, Daniela Siváková, Zuzana Džupinková, Aneta Szczerkowska-Dobosz, Zofia Szczerkowska, «Y-STR variation among Slavs: evidence for the Slavic homeland in the middle Dnieper basin», Journal of Human Genetics, τομ. 52, τεύχος 5, (Μαΐου 2007), σελ. 406-414.

- 22 - Από τα πατρογονικά εδάφη που αναφέραμε παραπάνω, οι Σλάβοι φαίνεται ότι άρχισαν να εξαπλώνονται από τον 5 ο μέχρι τον 7 ου αιώνα, προς τρείς κατευθύνσεις: στον βορρά προς την Βαλτική και τις μεγάλες λίμνες της βόρειας Ρωσίας, στην δύση προς τις σημερινές Πολωνία, ανατολική Γερμανία, Σλοβακία, Τσεχία, Αυστρία και Ουγγαρία και στον νότο προς την Βαλκανική χερσόνησο, καταλαμβάνοντας τελικά, μέχρι τον 9 ο αιώνα, το ένα τρίτο σχεδόν της Ευρώπης. Παράλληλα υπήρξαν και ενδοσλαβικές μετατοπίσεις μέσα στον γενικό χώρο που περιγράψαμε, που πρέπει να ληφθούν υπόψη στην έρευνα για την διαδικασία της εθνογένεσης 30 των κατ ιδίαν σλαβικών εθνών. Μέχρι την είσοδό τους στην ιστορία, αλλά και μετέπειτα, οι Σλάβοι ήλθαν σε επαφή με πολλούς λαούς, από τους οποίους και προσέλαβαν διάφορα πολιτισμικά στοιχεία. Όπως διαπιστώνουμε μελετώντας την αρχαία θρησκεία τους, καθώς και την εξέλιξη των σλαβικών γλωσσών, υπήρξαν αναμφίβολες επιρροές ιρανικής προέλευσης, πιθανόν μέσω των Σκυθών και Σαρματών, αλλά και στοιχεία από τους Ουγγροφινικούς λαούς οι οποίοι είχαν έλθει από την ανατολή κατά τους προϊστορικούς χρόνους, και κατοικούσαν σε μια εκτενή και αραιοκατοικημένη περιοχή στη σημερινή βόρεια Ρωσία και Φινλανδία, μέχρι τον αρκτικό κύκλο. Η θρησκεία τους, αρκετά πρωτόγονη, βασιζόταν στον σαμανισμό και στην λατρεία των ζώων. Πιθανόν και ορισμένες μορφές της σλαβικής μυθολογίας, να ανάγονται στον σιβηρικό σαμανισμό. Επίσης και κατά την διάρκεια της μεγάλης τους εξάπλωσης του 5 ου και 6 ου αιώνα, οι Σλάβοι ήλθαν σε επαφή με άλλους λαούς. Από πολιτιστική άποψη, αποφασιστική σημασία είχαν οι Έλληνες, που έδωσαν στον σλαβικό κόσμο την γραφή και την ορθόδοξη πίστη. Επίσης οι Βαράγγοι, γερμανικής (Σκανδιναβικής), καταγωγής άσκησαν επιρροή στην εθνογένεση των ανατολικών Σλάβων και τον σχηματισμό των πρώτων σλαβικών κρατικών μορφωμάτων στην ανατολή, αλλά είναι δύσκολο να καθορίσουμε την έκτασή της. Στην δυτική Ευρώπη οι Σλάβοι ήλθαν σε επαφή με διαφόρους άλλους λαούς, τους Κέλτες, τους Φράγκους, τους Σάξονες, τους Δανούς, τους Γερμανούς, από τους οποίους επίσης επηρεάστηκαν. Στους λαούς με τους οποίους οι Σλάβοι ήρθαν σε επικοινωνία κατά τον ρου της ιστορίας τους, πρέπει να προσθέσουμε τους Τούρκους ή Τουρανούς, Ουραλο-αλταϊκής καταγωγής, οι διαδοχικές εισβολές των οποίων, από την ανατολή προς την δύση, για περισσότερο από μία χιλιετία, επηρέασαν σε βάθος τον πολιτισμό, κυρίως των ανατολικών Σλάβων. Την εμπροσθοφυλακή των τουρανικών εισβολών κατά τον 4 ο 30 Witold Hensel, On the Methods of Studies on the Ethnogenesis and Topogenesis of the Slavs, Archaeologia Polona, XXVII, 1988, σελ. 209-211.