Ο ΣΚΙΠΙΩΝΑΣ Ο ΑΦΡΙΚΑΝΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΛΗΣΤΑΡΧΟΙ Cum Africanus in Literno esset, complures praedonum duces fortes saluta-tum ad eum venerunt. Tum Scipi o, cum se ipsum captum venisse eos existi-masset, praesidi um domesticorum in tecto conlocavit. Quod ut praedones ani-madverterunt, abiectis armis ianuae appropinquaverunt et clara voce Scipioni nuntiaverunt ( incredib i le auditu!) virtutem eius admiratum se venisse. Haec postquam domesti ci Scipioni rettul erunt, is fores reserari eosque intromitti iussit. Praedones postes ianuae tamquam sanctum templum venerati sunt et cupi de Scipionis dextram osculati sunt. Cum ante vestibulum dona posuissent, quae homi nes deis immortali bus consecrare solent, domum reverterunt. Z Μετάφραση Ενώ ο Αφρικανός βρισκόταν στο Λίτερνο, έτυχε να έρθουν πολλοί αρχηγοί ληστών, για να τον χαιρετίσουν επίσηµα. Τότε ο Σκιπίωνας, επειδή νόµισε πως ήλθαν για να συλλάβουν τον ίδιο, εγκατέστησε φρουρά από δούλους στο σπίτι του. Βλέποντας το πράγµα αυτό οι ληστές πλησίασαν την πόρτα αφού άφησαν κάτω τα όπλα (τους), και µε δυνατή φωνή ανάγγειλαν στο Σκιπίωνα - να το ακούς και να µην το πιστεύεις! - πως είχαν έλθει για να θαυµάσουν την παλικαριά του. Οταν οι δούλοι µετέφεραν τα λόγια αυτά στο Σκιπίωνα, αυτός διέταξε να ανοίξουν τις πόρτες και να τους βάλουν µέσα. Οι ληστές προσκύνησαν τις παραστάδες της πόρτας σαν ιερό ναό και φίλησαν µε λαχτάρα το δεξί χέρι του Σκιπίωνα. Αφού άφησαν µπροστά στην είσοδο δώρα (σαν κι αυτά) που οι άνθρωποι συνήθως προσφέρουν στους αθάνατους θεούς, γύρισαν στα ληµέρια τους (ή στον τόπο τους).
4 Λεξιλόγιο in Literno = Africanus = complures = praedonum duces = forte = venerunt = salutatum ad eum = tum Scipio = cum existimasset = se ipsum captum = venisse eos = praesidium domesticorum = in tecto = conlocavit = animadverte-runt = abiectis armis = ianuae appropinquaverunt = et clara voce = nuntiaverunt = incredibile au-ditu = στο Λίτερνο της Κα- µπανίας. ο Αφρικανός. πάρα πολλοί. αρχηγοί ληστών. τυχαία. ήρθαν. για να τον χαιρετίσουν. τότε ο Σκιπίωνας. επειδή νόµισε. για να συλλάβουν τον ίδιο. ότι είχαν έλθει αυτοί. φρουρά από δούλους. στο σπίτι. εγκατέστησε. παρατήρησαν. αφού πέταξαν τα όπλα. πλησίασαν την πόρτα. και µε δυνατή φωνή. ανάγγειλαν. admiratum = rettulerunt = haec verba praedonum = is fores reserari = iussit = eosque intromitti = venerati sunt = postes ianuae = tamquam = templum venerati = cupide = dextram = osculati sunt = posuissent = ante vestibulum = dona = consecrare = solent = domum reverterunt = για να θαυµάσουν. µετέφεραν. τα λόγια των ληστών. αυτός άνοιξε την πόρτα. διέταξε. και να τους βάλουν µέσα. προσκύνησαν. τις παραστάδες της πόρτας. σαν. ιερό ναό. µε πάθος. το δεξί χέρι. φίλησαν. άφησαν. µπροστά στην είσοδο. τα δώρα. να προσφέρουν. συνήθιζαν. να το ακούς και να µην το πιστεύεις ή απίστευτο να το ακούς. γύρισαν στα ληµέρια τους.
5 ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ cum : χρονικός σύνδεσµος (= όταν, αφού). Εδώ είναι ο ιστορικός ή διηγηµατικός cum (cum historicum ή narra-tivum). Ο διηγηµατικός ή ιστορικός cum συντάσσεται µε υποτακτική παρατατικού σε σύγχρονη πράξη, µε υποτακτική υπερσυντέλικου σε προγενέστερη πράξη. Africanus : κύριο όνοµα ουσιαστικό, β κλίσης, γένους αρσενικού, ονοµαστική ενικού, του ονόµατος : Africanus, Africani (= ο Αφρικανός). Singularis Africanus Africani Africano Africanum Africane Africano ε σχηµατίζει επειδή είναι κύριο όνοµα Literno : κύριο όνοµα ουσιαστικό, β κλίσης, γένους ουδετέρου, αφαιρετική ενικού, του ονόµατος : Liternum, Literni (= το Λίτερνο της Καµπανίας). Singularis Liternum Literni Literno Liternum Liternum Literno ε σχηµατίζει επειδή είναι κύριο όνοµα
6 esset : ρήµα, γ ενικό υποτακτικής παρατατικού, του βοηθητικού ρήµατος : sum (= είµαι, υπάρχω), fui, esse. Imperfectum - Coniunctivus essem esses esset essemus essetis essent complures : επίθετο, γ κλίσης, γένους αρσενικού, ονοµαστική πληθυντικού, του επιθέτου : complures - complures - com-plura (= πολλοί - πολλές - πολλά). Qradus positivus (Θετικός βαθµός) complures, -es, - a Qradus comparativus (Συγκριτικός βαθµός) δεν έχει Qradus superlativus (Υπερθετικός βαθµός) complurimi, -ae, -a Το επίθετο complures δεν έχει ενικό αριθµό : complures complures complura compluria Gen. complurium complurium complurium compluribus compluribus compluribus complures complures complura complures complures complura compluribus compluribus compluribus & praedonum : ουσιαστικό, γ κλίσης, γένους αρσενικό, γενική πληθυντικού, του ονόµατος : praedo, praedonis (= ληστής).
7 Singularis praedo praedonis praedoni praedonem praedo praedone praedones praedonum praedonibus praedones praedones praedonibus duces : ουσιαστικό, γ κλίσης, γένους αρσενικού, ονοµαστική πληθυντικού, του ονόµατος : dux, ducis (= αρχηγός, ηγε- µόνας). forte : Singularis dux ducis duci ducem dux duce επίρρηµα (= κατά τύχη, τυχαία). duces ducum ducibus duces duces ducibus salutatum : σουπίνο, πτώσης αιτιατικής, του ρήµατος της 1ης συζυγίας : saluto (= χαιρετίζω επίσηµα), salutavi, salutatum, salutare. Supinum salutatum salutatu ad : eum : πρόθεση που συντάσσεται µε αιτιατική (= προς, σε). δεικτική οριστική αντωνυµία, γένους αρσενικού, αιτιατική ενικού, της αντωνυµίας : is - ea - id (= αυτός - αυτή - αυτό).
8 Singularis is eius ei eum eo ea eius ei eam ea id eius ei id eo ei, ii eorum eis, iis eos eis, iis eae earum eis, iis eas eis, iis ea eorum eis, iis ea eis, iis venerunt : ρήµα, γ πληθυντικό οριστικής παρακειµένου, ενεργητικής φωνής, του ρήµατος της 4ης συζυγίας : venio (= έρχοµαι), veni, ventum, venire. tum : Perfectum - Indicativus veni venisti venit venimus venistis venerunt & venere επίρρηµα που σηµαίνει (= τότε, έπειτα). Scipio : κύριο όνοµα ουσιαστικό, γ κλίσης, γένους αρσενικού, ονοµαστική ενικού, του ονόµατος : Scipio, Scipionis (= ο Σκιπίωνας).
9 Singularis Scipio Scipionis Scipioni Scipionem Scipio Scipione ε σχηµατίζει επειδή είναι κύριο όνοµα cum : αιτιολογικός σύνδεσµος (= διότι, επειδή). se : προσωπική αντωνυµία, γ προσώπου, γένους αρσενικού, αιτιατική ενικού, της αντωνυµίας : ego, tu, ( ). Singularis ego mei mihi me a me tu tui tibi te a te sui sibi se a se nos nostri, nostrum nobis nos a nobis vos vestri, vestrum vobis vos a vobis sui sibi se a se ipsum : δεικτική οριστική αντωνυµία, γένους αρσενικού, αιτιατική ενικού, της αντωνυµίας : ipse - ipsa - ipsum (= ο ίδιος - η ίδια - το ίδιο).
10 Singularis ipse ipsius ipsi ipsum ipso ipsa ipsius ipsi ipsam ipsa ipsum ipsius ipsi ipsum ipso ipsi ipsorum ipsis ipsos ipsis ipsae ipsaru m ipsis ipsas ipsis ipsa ipsorum ipsis ipsa ipsis captum : σουπίνο, πτώσης αιτιατικής, του ρήµατος της 3ης συζυγίας : capio (= συλλαµβάνω), cepi, captum, capere. Το capio ανήκει στα δεκαπέντε ιδιόµορφα ρήµατα της 3ης συζυγίας που λήγουν σε -io. Σας υπενθυµίζουµε ότι τα ρήµατα αυτά αποβάλλουν το χαρακτήρα του ενεστωτικού θέµατος i, όταν ακολουθεί άλλο i στην κατάληξη ή -er ή τελικό e. Supinum captum captu venisse : απαρέµφατο παρακειµένου, ενεργητικής φωνής, του ρήµατος της 4ης συζυγίας : venio (= έρχοµαι), veni, ventum, venire. existimasset = existimavisset : ρήµα, γ ενικό υποτακτικής υπερσυντέλικου, ενεργητικής φωνής, του ρήµατος της 1ης
11 συζυγίας : existi-mo (= νοµίζω), existimavi, existimatum, existimare. : Οι ρηµατικοί τύποι που σχηµατίζονται από το χρονικό θέµα existimav-, δηλαδή µε χαρακτήρα -v-, συχνά αποβάλλουν το v, όταν µετά τη συλλαβή ve ή vi ακολουθεί r ή s της κατάληξης. Υστερα από την αποβολή τα φωνήεντα που συναντιούνται, εκτός από το i - e, συναιρούνται. Οι συναιρέσεις γίνονται ως εξής : a + e a a + i a e + i e i + i i Τα δύο ii µπορούν και να µη συναιρεθούν. δε συναιρούνται πάντα µόνο στο α και γ ενικό της οριστικής παρακειµένου. praesidium : ουσιαστικό, β κλίσης, γένους ουδετέρου, αιτιατική ενικού, του ονόµατος : praesidium, praesidii/-i (= φρουρά). Singularis praesidium praesidii/- i praesidio praesidium praesidium praesidio praesidia praesidioru m praesidiis praesidia praesidia praesidiis domesticorum : ουσιαστικό, β κλίσης, γένους αρσενικού, γενική πληθυντικού, του ονόµατος : domestici, domesticorum (= οι δού-λοι του σπιτιού).
12 Το όνοµα domestici ανήκει στα pluralia tantum, έχει δηλαδή µόνο πληθυντικό αριθµό. domestici Gen. domesticorum domesticis domesticos domestici domesticis tectum : ουσιαστικό, β κλίσης, γένους ουδετέρου, αφαιρετική ενικού, του ονόµατος : tectum, tecti (= σπίτι, οικοδόµηµα). 1 Singularis tectum tecti tecto tectum tectum tecto tecta tectorum tectis tecta tecta tectis Όµοια κλίνονται και τα ουσιαστικά του κειµένου : arma (µόνο στον πληθυντικό αριθµό), templum, vestibulum, donum. conlocavit : ρήµα, γ ενικό οριστικής παρακειµένου, ενεργητικής φωνής, του ρήµατος της 1ης συζυγίας : conloco (= εγκαθιστώ), conlocavi, conlocatum, conlocare. Perfectum - Indicativus conlocavi conlocavisti conlocavit conlocavimus conlocavistis conlocaverunt & conlocavere
13 quod : αναφορική αντωνυµία, γένους ουδετέρου, αιτιατική ενικού, της αντωνυµίας : qui - quae - quod (= ο οποίος - η οποία το οποίο). Singularis qui cuius cui quem quo quae cuius cui quam qua quod cuius cui quod quo qui quorum quibus quos quibus quae quarum quibus quas quibus quae quorum quibus quae quibus ut : χρονικός σύνδεσµος που σηµαίνει (= όταν, αφού, µόλις). animadverterunt : ρήµα, γ πληθυντικό οριστικής παρακειµένου, ενεργητικής φωνής, του ρήµατος της 3ης συζυγίας : animadverto (= παρατηρώ), animadverti, animadversum, animad-vertere. aminadverti animadvertis ti animadvertit Perfectum - Indicativus animadvertimus animadvertistis animadverterunt & animadvertere abiectis : µετοχή παθητικού παρακειµένου, γένους ουδετέρου, αφαιρετική πληθυντικού, του ρήµατος της 3ης συζυγίας :
14 abicio < ab + iacio [= πετώ µακριά, καταθέτω (τα όπλα)], abieci, abiectum, abicere/abicior, abiectus sum, abici. Η µετοχή παθητικού παρακειµένου στα τρία γένη είναι : abiectus - abiecta - abiectum. S i n g u l a r i s M asculinum F em inim um N eutrum abiectus abiecti abiecto abiectum abiecte abiecto abiecta abiectae abiectae abiectam abiecta abiecta abiectum abiecti abiecto abiectum abiectum abiecto P l u r a l i s abiecti abiectorum abiectis abiectos abiecti abiectis abiectae abiectarum abiectis abiectas abiectae abiectis abiecta abiectorum abiectis abiecta abiecta abiectis armis : ουσιαστικό, β κλίσης, γένους ουδετέρου, αφαιρετική πληθυντικού, του ονόµατος : arma, armorum (= τα όπλα). για την κλίση του επιθέτου βλ. τον πίνακα 1 στη σελ. 11. Το ουσιαστικό arma ανήκει στα pluralia tantum, έχει δηλαδή µόνο πληθυντικό αριθµό. ianuae : ουσιαστικό, α κλίσης, γένους θηλυκού, δοτική ενικού, του ονόµατος : ianua, ianuae (= πόρτα).
15 Singularis ianua ianuae ianuae ianuam ianua ianua ianuae ianuarum ianuis ianuas ianuae ianuis appropinquaverunt : ρήµα, γ πληθυντικό οριστικής παρακειµένου, ενεργητικής φωνής, του ρήµατος της 1ης συζυγίας : appropinquo (= πλησιάζω), appropinquavi, appropinquatum, appropinquare. et : clara : appropinquavi appropinquavisti appropinquavit Perfectum - Indicativus συµπλεκτικός σύνδεσµος (= και). appropinquavimus appropinquavistis appropinquaverunt & appropinquavere επίθετο θετικού βαθµού, β κλίσης, γένους θηλυκού, αφαιρετική ενικού, του επιθέτου : clarus (= καθαρός, δυνατός) - clara - clarum. Qradus positivus (Θετικός βαθµός) Qradus comparativus (Συγκριτικός βαθµός) Qradus superlativus (Υπερθετικός βαθµός) clarus, -a, -um clarior, -ior, -ius clarissimus, -a, -um 2 M asculinum S i n g u l a r i s F em inim um N eutrum clarus clari claro clarum clare claro clara clarae clarae claram clara clara clarum clari claro clarum clarum claro
16 P l u r a l i s clari clarorum claris claros clari claris clarae clararum claris claras clarae claris clara clarorum claris clara clara claris Όµοια κλίνεται και το επίθετο του κειµένου : sanctus -a -um. voce : nuntiaverunt : ουσιαστικό, γ κλίσης, γένους θηλυκού, αφαιρετική ενικού, του ονόµατος : vox, vocis (= φωνή). Singularis vox vocis voci vocem vox voce voces vocum vocibus voces voces vocibus ρήµα, γ πληθυντικό οριστικής παρακειµένου, ενεργητικής φωνής, του ρήµατος της 1ης συζυγίας : nuntio (= αναγγέλλω), nuntiavi, nuntiatum, nuntiare. Perfectum - Indicativus nuntiavi nuntiavisti nuntiavit nuntiavimus nuntiavistis nuntiaverunt & nuntiavere incredibille : επίθετο γ κλίσης, γένους ουδετέρου, ονοµαστική ενικού, του επιθέτου : incredibilis (= απίστευτος) - incredibilis - incredibile. : Το επίθετο incredibilis - incredibilis - incredibile δεν έχει παραθετικά.
17 3 S i n g u l a r i s M asculinum F em inim um N eutrum incredibilis incredibilis incredibili incredibilem incredibilis incredibili incredibilis incredibilis incredibili incredibilem incredibilis incredibili incredibile incredibilis incredibili incredibile incredibile incredibili P l u r a l i s incredibiles incredibilium incredibilibus incredibiles incredibiles incredibilibus incredibiles incredibilium incredibilibus incredibiles incredibiles incredibilibus incredibilia incredibilium incredibilibus incredibilia incredibilia incredibilibus Όµοια κλίνεται και το επίθετο του κειµένου : immortalis, -is, -e. auditu : virtutem : σουπίνο, πτώσης αφαιρετικής, του ρήµατος της 4ης συζυγίας : audio (= ακούω), audivi (& audii), auditum, au-dire. Supinum auditum auditu ουσιαστικό, γ κλίσης, γένους θηλυκού, αιτιατική ενικού, του ονόµατος : virtus, virtutis (= ανδρεία). Singularis virtus virtutis virtuti virtutem virtus virtute virtutes virtutum virtutibus virtutes virtutes virtutibus
18 admiratum : σουπίνο, πτώσης αιτιατικής, του αποθετικού ρήµατος της 1ης συζυγίας : admiror < ad + miror (= θαυµάζω), admi-ratus sum, admiratum, admirari. Supinum admiratum admiratu venisse : haec : απαρέµφατο παρακειµένου, ενεργητικής φωνής, του ρή- µατος της 4ης συζυγίας : venio (= έρχοµαι), veni, ventum, venire. δεικτική αντωνυµία, γένους ουδετέρου, αιτιατική πληθυντικού, της αντωνυµίας : hic - haec - hoc (= αυτός δα - αυτή δα - αυτό δα). Singularis hic huius huic hunc hoc haec huius huic hanc hac hoc huius huic hoc hoc hi horum his hos his hae harum his has his haec horum his haec his postquam : rettulerunt : χρονικός σύνδεσµος που σηµαίνει (= όταν, αφού). ρήµα, γ πληθυντικό οριστικής παρακειµένου, ενεργητικής φωνής, του ανώµαλου ρήµατος : refero (= αναφέρω), rettuli, relatum, referre. Tο δεύτερο
19 συνθετικό του ρήµατος refero είναι το ρήµα fero για την κλίση του οποίου βλέπε την 26η Ενότητα. Perfectum - Indicativus rettuli rettulisti rettulit rettulimus rettulistis rettulerunt & rettulere fores : ουσιαστικό, γ κλίσης, γένους θηλυκού, αιτιατική πληθυντικού, του ονόµατος : foris, foris (= πόρτα). Το ουσιαστικό foris χρησιµοποιείται πιο συχνά στον πληθυντικό αριθµό. Singularis foris foris fori forem foris fore fores forium foribus fores & foris fores foribus reserari : απαρέµφατο παθητικού ενεστώτα, του ρήµατος της 1ης συζυγίας : resero (= ανοίγω), reseravi, reseratum, reserare/reseror, reseratus sum, reserari. eosque = eos + que : Το eos είναι δεικτική οριστική αντωνυµία, γένους αρσενικού, αιτιατική πληθυντικού, της αντωνυµίας : is - ea - id. Το que είναι συµπλεκτικός σύνδεσµος, εγκλιτική λέξη, που αποτελεί το β µέλος. intromitti : απαρέµφατο παθητικού ενεστώτα, του ρήµατος της 3ης συζυγίας : intromitto < intra + mitto (= βάζω µέσα), intromisi, intromissum,
20 intromittere/intromittor, intromissus sum, intromitti. iussit : ρήµα, γ ενικό οριστικής παρακειµένου, ενεργητικής φωνής, του ρήµατος της 2ης συζυγίας : iubeo (= διατάζω), iussi, iussum, iubere. Perfectum - Indicativus iussi iussisti iussit iussimus iussistis iusserunt & iussere postes : ουσιαστικό, γ κλίσης, γένους αρσενικού, αιτιατική πληθυντικού, του ονόµατος : postis, postis (= παραστάδα). Singularis postis postis posti postem postis poste postes postium postibus postes & postis postes postibus : Το όνοµα postis ως ισοσύλλαβο σχηµατίζει τη γενική πληθυντικού σε -ium, την αιτιατική πληθυντικού και σε -es και -is. tamquam : sanctum : επίρρηµα παραβολικό (= σαν, όπως, ως). επίθετο θετικού βαθµού, β κλίσης, γένους ουδετέρου, αιτιατική ενικού, του επιθέτου : sanctus (= ιερός) - sancta - sanctum. για την κλίση του επιθέτου βλ. τον πίνακα 2 στη σελ. 14.
21 Qradus positivus (Θετικός βαθµός) Qradus comparativus (Συγκριτικός βαθµός) Qradus superlativus (Υπερθετικός βαθµός) sanctus, -a, -um sanctior, -ior, -ius sanctissimus, -a, -um templum : ουσιαστικό, β κλίσης, γένους ουδετέρου, αιτιατική ενικού, του ονόµατος : templum, templi (= ναός). για την κλίση του ονόµατος βλ. τον πίνακα 1 στη σελ. 11. venerati sunt : ρήµα, γ πληθυντικό οριστικής παρακειµένου, του αποθετικού ρήµατος της 1ης συζυγίας : veneror (= προσκυνώ, λατρεύω), veneratus sum, veneratum, venerari. Perfectum - Indicativus veneratus sum veneratus es veneratus est venerati sumus venerati estis venerati sunt cupide : επίρρηµα θετικού βαθµού (= µε πάθος). Qradus positivus (Θετικός βαθµός) Qradus comparativus (Συγκριτικός βαθµός) Qradus superlativus (Υπερθετικός βαθµός) cupide cupidius cupidissime dextram : επίθετο θετικού βαθµού, β κλίσης, γένους θηλυκού, αιτιατική ενικού, του επιθέτου : dexter - dextra - dextrum (= δεξιός - δεξιά - δεξιό). Κανονικά έπρεπε να εννοείται µετά το dextram το ουσιαστικό manus σε πτώση αιτιατική, ενικού αριθµού (manus, -us = το χέρι : θηλυκό της δ κλίσης). κατέληξε όµως το dextra, dextrae να ουσιαστικοποιηθεί και να σηµαίνει στο κείµενο "το δεξί χέρι" χωρίς να υπάρχει δίπλα του το manus.
22 S i n g u l a r i s M asculinum F em inim um N eutrum dexter dextri dextro dextrum dexter dextro dextra dextrae dextrae dextram dextra dextra dextrum dextri dextro dextrum dextrum dextro P l u r a l i s dextri dextrorum dextris dextros dextri dextris dextrae dextrarum dextris dextras dextrae dextris dextra dextrorum dextris dextra dextra dextris Qradus positivus (Θετικός βαθµός) dexter - dextra - dextrum Qradus comparativus (Συγκριτικός βαθµός) dexterior, -ior, - ius Qradus superlativus (Υπερθετικός βαθµός) dextimus, -a, -um osculati sunt : ρήµα, γ πληθυντικό οριστικής παρακειµένου, του αποθετικού ρήµατος της 1ης συζυγίας : osculor (= φιλώ), osculatus sum, osculari. Perfectum - Indicativus osculatus sum osculatus es osculatus est osculati sumus osculati estis osculati sunt ante : πρόθεση που συντάσσεται µε αιτιατική (= προ, πριν, µπρο-στά).
23 vestibulum : dona : ουσιαστικό, β κλίσης, γένους ουδετέρου, αιτιατική ενικού, του ονόµατος : vestibulum, vestibuli (= πρόδροµος, είσοδος). για την κλίση του ονόµατος βλ. τον πίνακα 1 στη σελ. 11. ουσιαστικό, β κλίσης, γένους ουδετέρου, αιτιατική πληθυντικού, του ονόµατος : donum, doni (= δώρο). για την κλίση του ονόµατος βλ. τον πίνακα 1 στη σελ. 11. posuissent : ρήµα, γ πληθυντικό υποτακτικής υπερσυντέλικου, ενεργητικής φωνής, του ρήµατος της 3ης συζυγίας : pono (= τοποθετώ), posui, positum, ponere. Plusquamperfectum - Coniunctivus posuissem posuisses posuisset posuissemus posuissetis posuissent homines : deis : ουσιαστικό, γ κλίσης, γένους αρσενικού, ονοµαστική πληθυντικού, του ονόµατος : homo, hominis (= άνθρωπος). ουσιαστικό, β κλίσης, γένους αρσενικού, δοτική πληθυντικού, του ονόµατος : deus, dei (= θεός). Singularis deus dei deo deum dive & deus deo dei, (dii), di deum, deorum deis, dis, diis deos dei, (dii), di deis, dis, diis
24 Το ουσιαστικό deus δεν έχει εύχρηστη την κλητική του ενικού (dee). αντί γι αυτή οι ποιητές χρησιµοποιούν την κλητική του ονόµατος divus (= θεός) dive, ενώ οι µεταγενέστεροι Λατίνοι την ονοµαστική ενικού deus. Επίσης σ όλες τις πτώσεις του πληθυντικού, εκτός από την αιτιατική, έχει διπλούς και τριπλούς τύπους. immortalibus : επίθετο, γ κλίσης, γένους αρσενικού, δοτική πληθυντικού, του επιθέτου : immortalis - immortalis - immortale (= αθάνατος, -η, -ο). για την κλίση του επιθέτου βλ. τον πίνακα 3 στη σελ. 15. : Το επίθετο immortalis δεν έχει παραθετικά. consecrare : solent : απαρέµφατο ενεστώτα, ενεργητικής φωνής, του ρήµατος της 1ης συζυγίας : consecro (= αφιερώνω, προσφέρω), consecravi, consecratum, consecrare. ρήµα, γ πληθυντικό οριστικής ενεστώτα, του ηµιαποθετικού ρήµατος της 2ης συζυγίας : soleo (= συνηθίζω), solitus sum, solere. soleo soles solet Praesens - Indicativus solemus soletis solent Τα ηµιαποθετικά ρήµατα σχηµατίζουν µερικούς χρόνους σύµφωνα µε την ενεργητική φωνή, ενώ άλλους σύµφωνα µε την παθητική. domum : στο κείµενο είναι επίρρηµα (= στο σπίτι, στην πατρίδα). Ουσιαστικά όµως είναι η αιτιατική ενικού του θηλυκού ονό- µατος της δ κλίσης : domus, domus & domi (= σπίτι).
25 Singularis domus domus & domi domui & domo domum domus domo & domu domus domuum (domorum) domibus domus (domos) domus domibus Το όνοµα domus έχει και µερικούς τύπους σχηµατισµένους µε τις καταλήξεις της β κλίσης. reverterunt : ρήµα, γ πληθυντικό οριστικής παρακειµένου, του αποθετικού - ηµιαποθετικού ρήµατος της 3ης συζυγίας : revertor & reverto (= επιστρέφω), reverti & reversus sum, reversum, reverti. Perfectum - Indicativus reverti revertisti revertit revertimus revertistis reverterunt
26 ΧΡΟΝΙΚΕΣ ΑΝΤΙΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ Praesens : sit veniunt venire Imperfectum : esset veniebant Futurum : futurus sit venient venturos esse Perfectum : fuerit venerunt venisse fuisset venerant Plusquamperfectu m : Futurum exactum : venerint Prs. : Imp. : Fut. : Perf. : Plus. : Fut. ex. : existimet existimaret existimaturus sit existimarit & existimaverit existimasset & existimavisset Στους παρακείµενους που σχηµατίζονται σε -avi, -evi, -ivi και στους υπερσυντέλικους και τετελεσµένους µέλλοντες που παράγονται απ αυτούς, όταν µετά τη συλλαβή -vi ή -ve ακολουθεί άλλη συλλαβή που αρχίζει από s ή r, πολύ συχνά εκπίπτει, δηλαδή χάνεται, το v και τα φωνήεντα που βρίσκονται πριν και µετά το v συναιρούνται σε ένα φωνήεν µακρό. Μόνο τα φωνήεντα i-e δε συναιρούνται, ενώ τα i-i µπορούν να µένουν ασυναίρετα ή και να συναιρούνται σε ένα -i : amavi : amavisti και amasti amaverunt " amarunt amavero " amaro amavissem " amassem
27 delevi : delevisti και delesti deleveram " deleram audivi audivisti " audiisti & audisti audivisse " audiisse & audisse audiverunt " audierunt audiveram " audieram Σηµείωσε ακόµα και : audivi και audii audivit " audiit Το v εκπίπτει σε όµοιες περιπτώσεις και στους εξής τύπους : α) του ρήµατος nosco και των σύνθετων cognosco, adgnosco, recognosco,... β) των συνθέτων του moveo, amoveo,... γ) του audiuvo nosco novi novisti και nosti )noram )nossem cognovisti και cognosti (cog-)noveram και (cog- (cog-)novissem και (cog- commoveo commovi comovisse και commosse commoveram και commoram adiuvo adiuvi adiuvero και adiuero και adiuro Prs. : conlocat animadvertunt appropinquant Imp. : conlocabat animadvertebant appropinquabant Fut. : conlocabit animadvertent appropinquabunt Perf. : conlocavit animadverterunt & appropinquaverunt animadvertere Plus. : conlocaverat animadverterant appropinquaverant Fut. ex. : conlocaverit animadverterint appropinquaverint
28 Prs. : nuntiant referunt reserari intromitti Imp. : nuntiabant referebant Fut. : nuntiabunt referent reseratum iri intromissum iri Perf. : nuntiaverunt & rettulerunt nuntiavere Plus. : nuntiaverant rettulerant Fut. ex. : reseratas esse nuntiaverint rettulerint resseratas fore intromissos esse intromissos fore Prs. : iubet venerantur osculantur ponant Imp. : iubebat venerabantur osculabantur ponerent Fut. : iubebit venerabuntur osculabuntur posituri sint Perf. : iussit venerati sunt osculati sunt posuerint Plus. : iusserat venerati erant osculati posuissent Fut. ex. : iusserit erant venerati erunt osculati erunt Prs. : consecrare solent revertunt & reverturunt Imp. : solebant revertebant & revertebantur Fut. : consecraturos esse solebunt revertent & revertentur Perf. : consecravisse soliti reverterunt & reversi sunt sunt Plus. : soliti reverterant & reversi erant erant Fut. ex. : soliti erunt reverterint & reversi erunt
29 ΕΓΚΛΙΤΙΚΕΣ ΑΝΤΙΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ Indicativus : est venerunt existimarat & existimaverat Coniunctivus : esset venerint existimasset & existimavisset Imperativus : Infinitivus : esse venisse Participium : (sens) Ind. : conlocavit animadverterunt appropinquaverunt conlocaverit animadverterint appropinquaverint Coniun.s : Imper. : Infin. : conlocavisse animadvertisse appropinquavisse Part. : Ind. : nuntiaverunt rettulerunt iussit venerati sunt nuntiaverint rettulerint iusserit venerati sint Coniun.s : Imper. : Infin. : nuntiavisse rettulisse iussisse veneratos esse Part. : Ind. : Coniun.s : Imper. : Infin. : Part. : osculati sunt osculati sint osculatos esse posuerant reverterunt & reversi sunt posuissent reverterint & reversi sint revertisse & reversos esse reversus -a -um Ind. : Coniun.s : Imper. : solent soleant
30 Infin. : Part. : solere solens ΜΑΘΗΜΑ ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΟΥ ÓÏÕÐÉÍÏ Το σουπίνο σε -um έχει ενεργητική σηµασία και µπαίνει µετά τα ρήµατα που σηµαίνουν κίνηση, για να δηλώσει το σκοπό της κίνησης. Αντιστοιχεί µε την τελική µετοχή της αρχαίας ελληνικής. Totius fere Galliae legati ad Caesarem venerunt gratulatum = πρέσβεις όλης σχεδόν της Γαλατίας ήρθαν στον Καίσαρα για να τον συγχαρούν Hostes oppugnatum patriam nostram veniunt = οι εχθροί ήρθαν για να πολιορκήσουν την πατρίδα Praedones venerunt salutatum = οι ληστές ήρθαν για να χαιρετήσουν Το σουπίνο σε -u έχει παθητική σηµασία και µπαίνει δίπλα α) σε µερικά επίθετα όπως : facilis, difficilis, credibilis, mirabilis, utilis, turpis, jucundus, honestus, dignus, β) στις φράσεις fas est, nefas est, opus est για να δηλώσει αναφορά. Αντιστοιχεί µε το απαρέµφατο της αναφοράς της αρχαίας ελληνικής. Terribile dictu = φοβερό να το λέει κανείς Si hoc fas est dictu = αν αυτό είναι όσιο να το λέει κανείς Τα πιο συνηθισµένα ύπτια σε -u είναι : auditu, dictu, factu, inventu, natu, visu, cognitu, scitu, intellectu, gustatu. : Παρά τις συντακτικές αντιστοιχίες µε την τελική µετοχή του µέλλοντα και το απαρέµφατο της αναφοράς της ελληνικής, το σουπίνο αποτελεί από γραµµατική άποψη ιδιοµορφία της λατινικής.
31 Ο τύπος σε -um, που δηλώνει το σκοπό, είναι πιο εύχρηστος από τον τύπο σε -u, που δηλώνει την αναφορά, γιατί είναι φυσικό να αναφέρονται οι άνθρωποι συχνότερα στην οµιλία τους στο σκοπό κάποιας πράξης τους. Η στενή σύνδεση του τύπου σε -um µε ρήµατα κίνησης φαίνεται και από το σχηµατισµό του απαρεµφάτου του παθητικού µέλλοντα από το σουπίνο σε -um και από το παθητικό απαρέµφατο του eo : amatum iri. Επίσης µπορούµε να συσχετίσουµε το σουπίνο µε τη µετοχή σε -tus, µε τη διευκρίνηση πως το σουπίνο είναι ρηµατικό ουσιαστικό µε ενεργητική σηµασία και η µετοχή ρηµατικό επίθετο µε παθητική σηµασία. ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ 1. Cum Africanus in Literno esset : δευτερεύουσα χρονική πρόταση. Εισάγεται µε τον ιστορικό ή αφηγηµατικό cum και γι αυτό εκφέρεται µε υποτακτική παρατατικού (esset). Επίσης γιατί το ρήµα της κύριας είναι χρόνου ιστορικού (οριστική ιστορικού παρακειµένου) και δηλώνει πράξη σύγχρονη. Africanus esset in Literno esse : ρήµα, Africanus : υποκείµενο του ρήµατος, in Literno : εµπρόθετος προσδιορισµός που δηλώνει στάση σε τόπο. Η αφαιρετική in Literno χρησιµοποιείται εµπρόθετη και όχι απρόθετη γιατί δηλώνει κανονικά όχι την πόλη Λίτερνο αλλά την έπαυλη (villa) του Σκιπίωνα στο Λίτερνο. 2. complures praedonum duces forte salutatum ad eum venerunt : κύρια πρόταση. duces praedonum venerunt complures forte ad eum salutatum (eum) venerunt : ρήµα, duces : υποκείµενο του ρήµατος, complures : επιθετικό προσδιορισµός στο duces, praedonum : γενική αντικειµενική ή κτητική στo duces,
32 ad eum : εµπρόθετος προσδιορισµός που δηλώνει κίνηση προς κάποιο πρόσωπο, forte : επιρρηµατικός προσδιορισµός του τρόπου, salutatum : αιτιατική σουπίνου που δηλώνει σκοπό από το venerunt, ως αντικείµενο του salutatum εννοείται το (eum). 3. Tum Scipio praesidium domesticorum in tecto conlocavit : κύρια πρόταση. Scipio tum conlocavit praesidium in tecto domesticorum conlocavit : ρήµα, Scipio : υποκείµενο του ρήµατος, praesidium : αντικείµενο του ρήµατος, domesticorum : γενική περιεχοµένου στο praesidium, tum : επιρρηµατικός προσδιορισµός του χρόνου, in tecto : εµπρόθετος προσδιορισµός που δηλώνει στάση σε τόπο. 4. cum se ipsum captum venisse eos existimasset : δευτερεύουσα αιτιολογική πρόταση. Εκφέρεται µε υποτακτική, γιατί οι αιτιολογικές προτάσεις που εισάγο-νται µε το σύνδεσµο cum εκφέρονται πάντοτε µε υποτακτική. η αιτιολογία είναι το αποτέλεσµα µιας εσωτερικής, λογικής διεργασίας. Επίσης η πράξη που δηλώνεται µε το ρήµα της εξαρτηµένης πρότασης (existimasset) είναι προγενέστερη της πράξης που δηλώνεται µε το ρήµα της κύριας πρότασης (conlocavit). ακόµη το ρήµα της κύριας πρότασης είναι χρόνου ιστορικού, γι αυτό η εξαρτηµένη πρόταση εκφέρεται µε υποτακτική υπερσυντέλικου. existimasset (Scipio) venisse eos captum se ipsum existimasset : ρήµα, (Scipio) : εννοούµενο υποκείµενο του ρήµατος, venisse : ειδικό απαρέµφατο, αντικείµενο του ρήµατος, eos : υποκείµενο του απαρεµφάτου (έχουµε ετεροπροσωπία), captum : αιτιατική σουπίνου που δηλώνει σκοπό από τo venisse, se : αντικείµενο του captum, ipsum : κατηγορηµατικός προσδιορισµός στο se. 5. Quod ut praedones animadverterunt : δευτερεύουσα χρονική πρόταση. Εισάγεται µε το χρονικό σύνδεσµο ut, εκφέρεται µε οριστική παρακειµένου και δηλώνει πράξη προτερόχρονη.
33 : Οι χρονικές προτάσεις εκφέρονται µε οριστική, αν το περιεχόµενό τους παριστάνεται ως ιστορικό γεγονός, ότι δηλαδή γίνεται, έγινε ή θα γίνει. animadverterunt praedones quod conlo- animadverterunt : ρήµα, praedones : υποκείµενο του ρήµατος, quod : αντικείµενο του ρήµατος (quod = id : αναφέρεται σε ολόκληρο το περιεχό- µενο της πρότασης praesidium... cavit). 6. abiectis armis ianuae appropinquaverunt : κύρια πρόταση. appropinquaverunt abiectis (praedones) ianuae armis armis : υποκείµενο της µετοχής. appropinquaverunt : ρήµα, (praedones) : εννοούµενο υποκείµενο του ρήµατος, ianuae : δοτική, αντικείµενο του ρήµατος, abiectis : αφαιρετική απόλυτη, χρονική µετοχή, 7. et clara voce Scipioni nuntiaverunt (incredibile auditu!) virtutem eius, admiratum se venisse : κύρια πρόταση. nuntiaverunt nuntiaverunt : ρήµα, (praedones) : εννοούµενο (praedones) υποκεί-µενο του ρήµατος, Scipioni venisse voce : αφαιρετική οργανική του voce τρό-που, se clara : επιθετικός προσδιορισµός admiratum virtutem στο voce, incredibile Scipioni : έµµεσο αντικείµενο του ρήµατος, eius auditu venisse : ειδικό απαρέµφατο, άµεσο αντικείµενο του ρήµατος, se : υποκείµενο του ειδικού απαρεµφάτου venisse (µολονότι έχουµε ταυτοπροσωπία, το υποκείµενο του ειδικού απαρεµφάτου τέθηκε σε αιτιατική, γιατί το απαρέµφατο εξαρτάται από ενεργητικό ρήµα), admiratum : αιτιατική σουπίνου που δηλώνει το σκοπό από το venisse,
34 virtutem : αντικείµενο του σουπίνου (περιέχει ταυτόχρονα και την αιτία του ψυχικού πάθους), eius : γενική κτητική στο virtutem, incredibile auditu : προεξαγγελτική παράθεση στην απαρεµφατική φράση : "virtutem eius admiratum se venisse", auditu : αφαιρετική του σουπίνου που δηλώνει αναφορά στο incredibile. Εχουµε ήδη αναφέρει πως η παράθεση είναι ένας προσδιορισµός, που µπορεί να αναλυθεί σε αναφορική πρόταση και προσθέτει ένα οπωσδήποτε κύριο και γνωστό γνώρισµα του προσδιοριζόµενου ουσιαστικού ή απλώς το χαρακτηρίζει. Συχνά όµως µια παράθεση µπορεί να αποδίδεται σε ολόκληρη πρόταση, της οποίας να χαρακτηρίζει κατά κάποιο τρόπο το περιεχόµενο. αυτή είναι και η περίπτωση του "incredibile auditu" της παραπάνω πρότασης. 8. Haec postquam domestici Scipioni rettulerunt : δευτερεύουσα χρονική πρόταση. Εισάγεται µε το χρονικό σύνδεσµο postquam, εκφέρεται µε οριστική παρακειµένου, γιατί δηλώνει µια πράξη που είναι ιστορικό γεγονός. Εξαρτάται από οριστική παρακειµένου και δηλώνει το προτερόχρονο. Εδώ η πράξη της εξαρτηµένης πρότασης όπως είπαµε είναι προγενέστερη από την πράξη της κύριας πρότασης και εφόσον ο χρόνος της κύριας πρότασης είναι παρακείµενος, θα έπρεπε στην εξαρτηµένη να έχουµε υπερσυντέλικο. Ωστόσο, µετά το χρονικό σύνδεσµο postquam µπαίνει και στην κύρια και στην εξαρτηµένη παρακείµενος. domestici rettulerunt haec Scipioni rettulerunt : ρήµα, domestici : υποκείµενο του ρήµατος, haec : άµεσο αντικείµενο του ρήµατος, Scipioni : έµµεσο αντικείµενο του ρήµατος.
35 9. is fores reserari eosque intromitti iussit : κύρια πρόταση. iussit : ρήµα, iussit is (δηλαδή Scipio) : υποκείµενο του ρήµατος, is reserari - intromitti : τελικά απαρέµφατα, reserari intromitti αντικείµενα του ρήµατος, fores eos fores : υποκείµενο του reserari, eos : υποκείµενο του intromitti (εδώ βέβαια αποδέκτες της διαταγής είναι οι δούλοι του Σκιπίωνα). 10. Praedones postes ianuae venerati sunt : κύρια πρόταση. praedones venerati sunt postes venerati sunt : ρήµα, praedones : υποκείµενο του ρήµατος, postes : αντικείµενο του ρήµατος, ianuae : γενική κτητική στo postes, ianuae 11. tamquam sanctum templum : ελλιπής παραβολική πρόταση. Στην πλήρη της µορφή η πρόταση θα ήταν : "tamquam (si) sanctum templum postes ianuae esset" = σα να ήταν οι παραστάδες της πόρτας ιερός ναός. [Εκφέρεται µε υποτακτική γιατί, όταν το περιεχόµενό τους είναι µόνο υποτιθέµενο, οι παραβολικές προτάσεις εκφέρονται µε υποτακτική. Εκφέρεται µε υποτακτική παρατατικού, γιατί η πράξη που δηλώνει το ρήµα της εξαρτηµένης πρότασης είναι σύγχρονη µε την πράξη που δηλώνει το ρήµα της κύριας πρότασης και γιατί έχουµε εξάρτηση από ρήµα ιστορικού χρόνου]. postes ianuae essent templum sanctum essent : ρήµα, postes : υποκείµενο του ρήµατος, ianuae : γενική κτητική στο postes, templum : κατηγορούµενο στο postes, sanctum : επιθετικός προσδιορισµός στο templum.
36 12. et cupide Scipionis dextram osculati sunt : κύρια πρόταση. osculati sunt (praedones) dextram cupide Scipionis osculati sunt : ρήµα, (praedones) : εννοούµενο υποκείµενο του ρήµατος, dextram : αντικείµενο του ρήµατος, Scipionis : γενική κτητική στo dextram, cupide : επιρρηµατικός προσδιορισµός τρόπου. 13. cum ante vestibulum dona posuissent : δευτερεύουσα χρονική πρόταση. Εκφέρεται µε υποτακτική, γιατί εισάγεται µε τον ιστορικό ή αφηγηµατικό cum. Επίσης εκφέρεται µε υποτακτική υπερσυντέλικου, γιατί η πράξη που δηλώνει το ρήµα της εξαρτηµένης πρότασης είναι προγενέστερη από την πράξη που δη-λώνει το ρήµα της κύριας πρότασης κι ακόµη γιατί η εξάρτηση είναι από ρήµα ιστορικού χρόνου (reverterunt). posuissent (praedones) dona anta vestibulum posuissent : ρήµα, (praedones) : εννοούµενο υποκείµενο του ρήµατος, dona : αντικείµενο του ρήµατος, ante vestibulum : εµπρόθετος προσδιορι-σµός που δηλώνει τόπο. 14. quae homines deis immortalibus consecrare solent : δευτερεύουσα αναφορική προσδιοριστική πρόταση (προσδιορίζει το dona της προηγούµενης πρότασης). Είναι πρόταση κρίσης και το περιεχόµενό της εκφράζει κάτι αλη-θινό, κάτι πραγµατικό, γι αυτό εκφέρεται µε οριστική. homines solent consecrare solent : ρήµα, homines : υποκείµενο του ρήµατος, consecrare : τελικό απαρέµφατο, αντικείµενο του ρήµατος, (homines) deis (homines) : εννοούµενο υποκείµενο του απαρεµφάτου (ταυτοπροσωπία), quae immortalibus que : άµεσο αντικείµενο του απαρεµφάτου, deis : έµµεσο αντικείµενο του απαρεµφάτου, immortalibus : επιθετικός προσδιορισµός στο deis.
37 15. domum reverterunt : κύρια πρόταση. (praedones) reverterunt domum reverterunt : ρήµα, (praedones) : εννοούµενο υποκείµενο του ρήµατος, domum : επιρρηµατική αιτιατική που δηλώνει κίνηση προς τόπο.
38 ΜΑΘΗΜΑ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗΣ ΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ ÓÏÕÐÉÍÏ Το σουπίνο ή ύπτιο είναι ρηµατικό ουσιαστικό γένους αρσενικού. Εχει µόνο δύο τύπους, αιτιατική σε -um και αφαιρετική σε -u. Σχηµατίζεται από το ρηµατικό θέµα και την κατάληξη -tum ή sum óïõðßíï = ñçìáôéêü èýìá + êáôüëçîç -tum Þ -sum Α συζυγία Β συζυγία Γ συζυγία συζυγία (θέµα : am a-) (θέµα : dele-) (θέµα : leg-) (θέµα : audi-) A cc. am atum A bl. am atu A cc. deletum A bl. deletu A cc. lectum A bl. lectu A cc. auditum A bl. auditu Το σουπίνο ανήκει στους αρχικούς χρόνους. Αρχικοί χρόνοι είναι ο Ενεστώτας, ο Παρακείµενος, το Σουπίνο και το Απαρέµφατο ενεστώτα. Ονοµάζονται έτσι, γιατί µε βάση αυτούς σχηµατίζουµε τους υπόλοιπους χρόνους.
39 I. Να γίνει αναγνώριση των σουπίνων που υπάρχουν στο κείµενο. Για την αναγνώριση των σουπίνων βλέπε τη Γραµµατική και Συντακτική ανάλυση του κειµένου. II. Να αντικατασταθεί από σουπίνο σε -um το εµπρόθετο γερούνδιο. π.χ. venerunt ad spectandum = venerunt spectatum. Legatos miserunt ad orandum = Legatos miserunt oratum. Ad dormiendum eunt = Dormitum eunt. Legiones veniunt ad hiemandum = Legiones veniunt hiematum. Praedones venerunt ad spectandum = Praedones venerunt spectatum. III. Να αντικατασταθεί το εµπρόθετο γερούνδιο από το σουπίνο σε -u. π.χ. facile est ad credendum = facile est creditu. Facile est ad intellegendum = Facile est intellectu. (ρ. intellego) Difficile est ad iudicandum = Difficile est iudicatu. (ρ. iudicio) Facile est ad cognoscendum = Facile est cognitu. (ρ. cognosco)
40 IV. Να συνταχθεί η περίοδος : cum... venerunt. Για τη σύνταξη της περιόδου βλέπε τη Συντακτική ανάλυση του κειµένου, σελ. 27. IV. Να γίνει χρονική αντικατάσταση του τύπου : rettulerunt (γράφεται συνήθως µε δύο t, γιατί προέρχεται από παρακείµενο µε αναδιπλασιασµό : < rete-tulerunt). referunt referebant Praensens : Imperfectum : Futurum : referent Perfectum : Plusquamperfectum : Futurum exactum : rettulerint rettulerunt rettulerant V. Να µεταφραστούν στα λατινικά οι προτάσεις (µε σουπίνο) : Πήγαµε (eo) για να τον χαιρετήσουµε. E um Salutatu m (ή ( : ad eum salutandum ) iium s. Είναι ευχάριστο να το βλέπει κανείς. Iucundum est visu.