Πρόλογος Στο δίπτυχο κέντρο-περιφέρεια, η ύπαιθρος της Θεσσαλονίκης και ευρύτερα η ενδοχώρα (Χίντερλαντ), ευρισκόµενη στη σκιά της πόλεως εντός των τειχών, δεν ήλκυσε το ανάλογο ιστορικό ενδιαφέρον. Ήταν ωστόσο ο τόπος διαµονής µίας µάζας ανθρώπων, η οποία αλληλοεπηρεάσθηκε και λειτούργησε τροφοδοτικά για την υλοποίηση των επιλογών του κοινωνικού κινήµατος της πόλης (κίνηµα της εργατικής τάξης, διαταξικά κινήµατα). Η µελέτη των οικονοµικών, κοινωνικών, πολιτικών, πολιτιστικών εξελίξεων στην εγγύς περιοχή της Θεσσαλονίκης αντιστοιχούσε σε αντικείµενο µε ιδιαίτερο ερευνητικό ενδιαφέρον. Ποικίλες πτυχές της κοινωνικής ζωής των χωρικών αναδύονταν. Οι συζητήσεις, στο ακαδηµαϊκό περιβάλλον πανεπιστηµιακοί και φοιτητές εµπλούτισαν τη σκέψη για την προσέγγιση των συναφών ιστορικών προβληµάτων. Μέλη του ακροατηρίου των µαθηµάτων κοινωνικής ιστορίας στο Αριστοτέλειο ανταποκρίθηκαν σε πρόσκληση ενασχόλησης µε την κοινωνική ιστορία των γενέθλιων τόπων. Στη βιβλιογραφία της παρούσας µελέτης περιλαµβάνονται οι ερευνητικές εργασίες, τις οποίες εκπόνησαν οι παιδαγωγοί Ελλάδα Αβραµίδη, Αλκινόη Σαµαρά, Φωτεινή Αθανασιάδου, Βασιλική Αναστασιάδου, Άννα Αραµπατζή, Βαλασία Βαγγελινού, Αικατερίνη Γελαστοπούλου, Σταυρούλα Βαφειάδου, Μαρία Γεωργίου, Μαρία ελήµπαλτα, Ασηµένια Ιωαννίδου, Κωνσταντίνος Γεωργαντόπουλος, Ευσταθία Γεωργιάδου, Βαΐα Γεωργοπούλου, Μαριάνθη Γιαννακούδη, Χριστίνα ουργουνάκη, Σωτηρία Ελευθεριάδου, Ελισάβετ Καλλιανίδου, Σουµέλα Τζιβανίδου, Μαρία Ζάγκα, Ουρανία Θεοχαρούδη, Σοφία Καµτσίκη, Αναστασία Καραδήµου, Παναγιώτα Κασαπίδου, Ασηµίνα Κελάρη, Στέλλα Κοσκερίδου, Παυλίνα Κουβαλάκη, Αλεξάνδρα Κούβαρη, Μαρίνα Σούνογλου, Αντωνία Κουγιουµτζή, Ελένη Κουκουρίκη, Παναγιώτα Κουρούπη, Αικατερίνη Κυπαρίσση, Μαρία-Ελένη Μπάφα, Μαρία Μπίτου, Αµαλία-Ειρήνη Χαντάκη, Αφροδίτη Μυλωνά, Άννα Ντάνδρη, Μάρθα Ντουµανίδου, Αναστασία Oρφανίδου, Αγγελική Παπάζογλου, Γεωργία Πετράκη, Αικατερίνη Στάθη, Χρυσούλα Σκούφου, Μαρία Στύλλα, Έλσα Μπελτσίδου, Σταµατία Τζουκµάνη, Ιουλία Τοπκαρά, Αικατερίνη Τσιντσάρη, Ουρανία Τύρλα, Σοφία Φακιρίδου, Αφροδίτη Φλωρά, Αναστασία Φλώρου, Στυλιανή Φωτακάκη, Ελένη Χαραλαµπίδου. Οι πρωτογενείς πηγές των φοιτητών ήταν κυρίως προφορικές µαρτυρίες (µαγνητοφωνηµένες συνεντεύξεις), από τις οποίες αντλήθηκε υλικό και διατυπώθηκαν συµπεράσµατα στη βάση εµπειρικής επεξεργασίας του (χωρίς να χρησιµοποιηθούν ειδικές τεχνικές ανάλυσης των βιογραφικών δεδοµέ-
[14] ΑΛΕΞΑΝ ΡΟΣ ΑΓΚΑΣ νων). Ο πλούτος της πληροφορίας παρήγαγε εντυπωσιακό αποτέλεσµα. Ο διδάσκων δάσκαλος και συγχρόνως µαθητής των µαθητών του ευχαριστεί όλους για την ανταπόκριση, την επιδειχθείσα έφεση για µάθηση. Εκκρεµεί η φιλοδοξία οργάνωσης µίας βάσης δεδοµένων, επίσης περαιτέρω επεξεργασίας των πρωτόλειων και έκδοσης αυτών σε συλλογικό τόµο. Η συµβολή πολλών προσώπων στην εκπόνηση της ανά χείρας έρευνας έδωσε το αίσθηµα της επικοινωνίας (συζητήσεις) και την ικανοποίηση της επιστη- µονικής περιέργειας. Με σποραδική αναφορά, ο Κωνσταντίνος Μπακιρτζής κατέθεσε αναµνήσεις από τον ανιόντα συγγενή τρίτης γενεάς Γρηγόριο Παπανικολάου, εκ Μπάλτζης, ιδρυτικό στέλεχος του τοπικού συνδικαλιστικού κινήµατος και της κοµµατικής συγκρότησης των εργατών στις αρχές του 20 ού αιώνα. Ο Κωνσταντίνος Α. Βακαλόπουλος είχε τη διάθεση να ψάξει στα χαρτιά του Απόστολου Βακαλόπουλου και να βρει σηµειώσεις για την ανθρωπογεωγραφία της περιοχής. Η Κυριακή Τσουκαλά εκχώρησε χρόνο για συζητήσεις επί θεωρητικών και µεθοδολογικών ζητηµάτων. Ο Μανώλης Στ. Κανδυλάκης, ο απελθών Σταύρος Αθ. Τανούλας, προσέφεραν υλικό από τα προσωπικά αρχεία. Για τη συλλογή πρωτογενών στοιχείων της έρευνας, οφείλεται στο ήµο Θέρµης ιδιαίτερη µνεία, για την προθυµία στην εξυπηρέτηση (πρόσβαση στο αρχειακό υλικό των παλαιών Κοινοτήτων Σέδες [χωριά Σέδες και Τριάδιον], Μαντζάρηδων [Νέα Ραιδεστός], Ταγαράδων, Νέου Ρυσίου) και την παρασχεθείσα υλική υποστήριξη (τεχνικός εξοπλισµός, αποζηµιώσεις φοιτητών συνεργατών στη συλλογή ακουστικού και οπτικού υλικού) επί σειρά ετών. Θέρµη, Οκτώβριος 2010
Για µια κοινωνική ιστορία της υπαίθρου. Η περιφέρεια Θεσσαλονίκης στον 20 ό αιώνα. [15] Εισαγωγή Στις επιστήµες του ανθρώπου και της κοινωνίας, θεωρίες οικονοµικού - κοινωνικού περιεχοµένου, ανταποκρινόµενες στις ανάγκες ερµηνείας καινοφανών κοινωνικών εξελίξεων, ανέδειξαν ιστορικά πλευρές του κεφαλαιικού συστήµατος, ελέγχοντας τις αντιστοιχίες και αναντιστοιχίες της υλικής ανάπτυξης των τοπικών κοινωνιών µε τις θέσεις τις οποίες κατείχαν οι άνθρωποι προσερχόµενοι στις λειτουργίες της παραγωγής. Τα ζητήµατα συνείδησης συνέστησαν, παραλλήλως, ιδιαίτερα γνωστικά αντικείµενα. Από τη γεωγραφική - κοινωνική άποψη, οι µελέτες περιοχής, επιστηµονικό πεδίο έρευνας αναφερόµενο στα χαρακτηριστικά τοπικών κοινωνιών, συνέβαλαν στη διερεύνηση της κατηγορίας «χώρος». Ορισµένες αφορούσαν στην κυκλοφορία των ανθρώπων, των προϊόντων, των ιδεών, στη διαµόρφωση των πολιτιστικών ταυτοτήτων 1. Στην οπτική για την πολιτική οικονοµία της υπαίθρου, που υφίσταται εν προκειµένω διαπραγµάτευση, η βάση της θεωρίας περί οικονοµικής και κοινωνικής εξέλιξης είναι ο κοινωνικός καταµερισµός της εργασίας (ειδίκευση λειτουργιών) και η παραγωγή και ιδιοποίηση, στο κεφαλαιικό σύστηµα, της υπεραξίας στη βιοµηχανία και της γαιοπροσόδου στην αγροτική οικονοµία. Η παραγωγή και η ανταλλαγή είχαν σκοπό τη συντήρηση του παραγωγού και της κοινότητάς του. Μέσα στην ιστορική εξέλιξη, η εφεύρεση του χρήµατος και µε αυτό της παραγωγής του εµπορεύµατος παρέσχε τη βάση για διαδικασίες µη προβλέψιµες προηγουµένως, περιλαµβανόµενης της συσσώρευσης του κεφαλαίου 2. Οι εξελισσόµενες κοινωνίες, οι οικισµοί της µακεδονικής υπαίθρου, µέσα από διαδοχικές µεταλλαγές που καθιστούσαν το σύστηµα των παραγωγικών σχέσεων ευέλικτο και αποδοτικό, κατέληξαν στον καπιταλισµό. Η αντίθεση κέντρου και περιφέρειας, η αυξανόµενη ζήτηση καταναλωτικών αγαθών από τους χωρικούς οδήγησε σε εκτατική ανάπτυξη της αγροτικής οικονοµίας, κατόπιν µε την εισαγωγή σχεδιασµού και τεχνολογίας σε εντατική ανάπτυξη. 1 Cf. Hans Kuijper, Area Studies versus Disciplines: Towards an Interdisciplinary, Systemic Country Approach, The International Journal of Interdisciplinary Social Sciences, 3, N o 7, 2008, pp. 205-216. 2 Cf. Eric Hobsbaum, Introduction, Karl Marx, Pre-capitalist Economic Formations, Lawrence & Wishart, London, 1964, pp. 9-65.
[16] ΑΛΕΞΑΝ ΡΟΣ ΑΓΚΑΣ Οι συµπεριφορές των χωρικών στην υπό εξέταση περιοχή, η πολιτιστική α- ντιµετώπιση της οικονοµικής εξέλιξης στην οποία αυτές ενσωµατώνονταν, α- ντανακλούσαν πλευρές της ηθικής οικονοµίας 3. Κατά την οικονοµική αλλαγή (εµπέδωση της αγοράς, του εµπορεύµατος, των επενδύσεων χρήµατος), οι κοινωνικές και πολιτικές ανακατατάξεις επηρέασαν στην ύπαιθρο τα πολιτιστικά ι- διώµατα. Οι παλαιοί τρόποι ζωής παρήκµασαν, ενώ η δυνατότητα δηµόσιας διαβούλευσης προσήλκυσε στο περιβάλλον του χωριού το ενδιαφέρον για συµµετοχή στα κοινά. Οι πληθυσµιακές ανατροπές κατά τον 20 ό αιώνα (αναχώρηση γηγενών, έλευση προσφύγων), η οικονοµική προσπάθεια (η σοδειά, οι άλλες αγροτικές, επαγγελµατικές, εργατικές δραστηριότητες), οι επιπτώσεις στην κοινωνική διαστρωµάτωση του χωριού, οι πολιτικές - κοµµατικές εντάξεις, ο πολιτισµός των χωρικών, εκτυλίχθηκαν µέσα σε συνέχειες και τοµές, διατηρήσεις και αλλαγές, διαµορφώνοντας τους παράγοντες που αφορούσαν στην εξελικτική διαδικασία των τοπικών κοινωνιών. Η διαπραγµάτευση θεµάτων που συνδέονται µε τις ανωτέρω παραµέτρους ανακαλεί στο προσκήνιο θεωρητικά προβλήµατα αιχµής. εσπόζει, υπεράνω άλλων, το ζήτηµα του υποκειµενικού παράγοντα. Θα θίξουµε ενδιαφέρουσες πλευρές του. Για την ιδεολογία, η απαισιοδοξία ως προς τη δυνατότητα αλλαγής του κόσµου, η χεγκελιανή αντίληψη ότι το όριο της φιλοσοφίας είναι η κατανόηση της ιστορίας, όχι η παρέµβαση στην εξέλιξή της 4, ανατράπηκαν µε την κριτική στην οποία τονιζόταν η συνάφεια των, θεωρούµενων ως απόλυτων, φιλοσοφικών κατηγοριών (της ηθικής, τάξεως, κράτους) µε τις παραγωγικές δυνάµεις και κοινωνικές σχέσεις υποδείχθηκε, επιπρόσθετα, η λύση (χειραφέτηση της εργατικής τάξης) 5. Εάν, πέραν της ιδεολογίας, αναφερθούµε στην ταξική συνείδηση, ο ο- ρισµός της ως του τρόπου που η εµπειρία της τάξης χειραγωγείται µε πολιτιστικούς όρους (µε την ενσωµάτωση στις παραδόσεις, συστήµατα αξιών, ιδέες, θε- 3 Cf. E. P. Thompson, The moral economy of the English crowd in the eighteenth century, Past and Present, 50, N o 1, 1971, pp. 76-136. Για την έννοια της ηθικής οικονοµίας στην αγροτική δραστηριότητα, cf. James Scott, Moral Economy of the Peasant, Yale 1976, passim. Συναφώς, για την αποδοχή της υποκειµενικότητας στη θεώρηση της οικονοµίας και για τις σχέσεις οικονοµίας και κουλτούρας, cf. Janet Roitman, «Economie morale, subjectivité et politique», Critique internationale, N o 6, 2000, pp. 49-56. 4 «Όταν η φιλοσοφία ζωγραφίζει το γκρίζο της µε γκρίζο, τότε µια µορφή της ζωής έχει γεράσει, και µε το γκρίζο πάνω στο γκρίζο δεν µπορεί να αναζωογονηθεί, παρά µονάχα να γίνει γνωστή. Η γλαύκα της Αθηνάς δεν αρχίζει το πέταγµά της παρά µόνο όταν πέσουν οι σκιές της νύχτας», cf. G. W. F. Hegel, Principes de la philosophie du droit, PUF, Paris 2003, p. 20. 5 Cf. Karl Marx, Zur Kritik der Hegelschen Rechtsphilosophie. Kritik des Hegelschen Staatsrechts, Karl Marx - Friedrich Engels, Werke, t. 1, Dietz Verlag, Berlin 1976, pp. 203-333.
Για µια κοινωνική ιστορία της υπαίθρου. Η περιφέρεια Θεσσαλονίκης στον 20 ό αιώνα. [17] σµούς) 6 µπορεί να εξετασθεί σε συνάφεια µε την προσέγγιση η οποία θεωρητικοποιεί την εµπειρία του πολιτικοποιηµένου ανθρώπου αναπτύσσοντας µία άλλη αντίληψη για την έννοια της αλήθειας: η αλήθεια σχετίζεται µε τη συνείδηση των ανθρώπων των εµφορούµενων από προοδευτικές πεποιθήσεις 7. Όσον αφορά στην παρέµβαση του υποκειµενικού παράγοντα, η πρόταση η οποία κατατέθηκε, στην εποχή που εξετάζουµε, από ριζοσπαστικές κοινωνικές και πολιτικές δυνάµεις για τη µετάβαση σε ένα νέο κοινωνικό σύστηµα υπέδειξε τον τρόπο διαφορετικής δόµησης της κοινωνίας µέσω παρέµβασης των µη προνοµιούχων κοινωνικών στρωµάτων. Το σύστηµα εν ισχύι δεν θα καταργούνταν από τους περιπλανώµενους, που δεν είχαν ενεργό συµµετοχή παρά µόνο το παρακολουθούσαν µε κριτικό βλέµµα και το παρενοχλούσαν. Απαιτούνταν, αντιθέτως, η παρέµβαση ενός ανατρεπτικού κοινωνικού κινήµατος στηριγµένου σε ευρείες ανθρώπινες µάζες. Επ αυτού, η αλληλεγγύη θεωρείται ως ο κατ εξοχήν παράγων µε κοινωνικό περιεχόµενο. Προσέδωσε νόηµα στην ελευθερία και ισότητα, στη διάρκεια του 20 ού αιώνα. Ήταν η απάντηση στους φιλελεύθερους διανοητές, οι οποίοι, διαφοροποιηµένοι, αναφέρονταν µόνο στην ελευθερία, µε επίκληση αφηρηµένων ιδεωδών που τόνιζαν µοναδικότητες. Σχετικώς προς το µύθο (προσωπική αφήγηση), οι προφορικές µαρτυρίες των µελών του κοινωνικού κινήµατος ανώνυµων και µη είναι ανακατασκευές υποκειµενικού χαρακτήρα των βιωµάτων τους. Παρά ταύτα, υπάρχει ένα αντικειµενικό περιεχόµενο µέσα στην κάθε αναπαράσταση. Από τη µαρτυρία η έρευνα περνά στην κατανόηση στοιχείων του κοινωνικού φαινοµένου. Με προβολές στο κοινωνικό περιεχόµενο των συνεντεύξεων, των µαρτυριών για τις οικονοµικέςκοινωνικές και πολιτικές δραστηριότητες, για τη φτώχεια των κατώτερων κοινωνικών στρωµάτων, αναζητείται, ανάµεσα στις διαφορετικές ιστορίες ζωής, η διασύνδεση αυτών των ζωών. Η µελέτη της εµπειρίας των ανθρώπων επιτρέπει την πιστοποίηση του περιγράµµατος των κοινωνικών σχέσεων, των παραγωγικών σχέσεων, στο πλαίσιο της ιστορικής εξέλιξης αυτών 8. Το διαθέσιµο ιστορικό υλικό ήταν συνεκτικό για τη µελέτη, στον υπό εξέταση χώρο, των κύριων ιδεολογικών ρευµάτων (των αστικών θεωριών, του σοσιαλισµού, του φασισµού). Η οπτική της παρούσας έρευνας έναντι της ατυχούς πρόκλησης κατά το Μεσοπόλεµο, του φασισµού, παραπέµπει στις οµοιότητες του φαινοµένου µε πλευρές της φιλελεύθερης παράδοσης στην ιδεολογία και στην πρακτική, οι οποίες οδήγησαν το κοµµουνιστικό κόµµα στην υιοθέτηση 6 Cf. E. P. Thompson, The Making of the English Working Class, Penguin, London 1980, p. 9. 7 Cf. Alain Badiou, L hypothèse communiste, Lignes, Paris 2009, passim. «Αλήθεια» είναι η πίστη στο επαναστατικό γεγονός, id., Infinite Thought, Continuun, London 2004, passim. 8 Cf. Daniel Bertaux, L'enquête et ses méthodes. Le récit de vie, Armand Colin, Paris 1992, passim.
[18] ΑΛΕΞΑΝ ΡΟΣ ΑΓΚΑΣ θέσεων εξίσωσης αυτών (επιπλέον, καταχώρησης όλων των άλλων κοινωνικών και πολιτικών δυνάµεων σοσιαλδηµοκράτες, αγροτιστές στην ίδια µερίδα). Ο φασισµός ήταν διαλεκτικά υπόχρεως στο φιλελευθερισµό, ιδιαίτερα όσον αφορούσε στην οικονοµική συνιστώσα. Ήταν µία απόπειρα εκ των άνω από τους πλέον αντιδραστικούς χρηµατιστικούς και συγγενείς κύκλους για απεµπλοκή της φιλελεύθερης τάξεως από τον κόµπο της «µακράς διάρκειας», που οδήγησε τελικώς στη σύγκρουση µε τη µαζική δηµοκρατία 9. Με τη διόρθωση της πολιτικής γραµµής µετά το 1935 ήλθαν, στην ύπαιθρο, σε συµµαχία τα κινήµατα της πόλης και του χωριού. Η µαζική συµµετοχή των αγροτικών πληθυσµών, των πρώην κολλήγων και των άλλων, στον πόλεµο των χωρικών (εθνική αντίσταση κατά της φασιστικής κατοχής το 1941-1944), ήταν µία λαβή η οποία έθεσε σε ιστορική επανεξέταση την υποτιµητική πολιτιστική µατιά περί καθυστερηµένων κοινωνικών στρωµάτων 10. 9 Cf. Ishay Landa, The Apprentice's Sorcerer. Liberal Tradition and Fascism, Brill Academic Pub., Boston 2009, pp. 273-319. Για τη µακρά διάρκεια ([longue durée] µακρόχρονη αντοχή των ιστορικών δοµών στα γεγονότα), cf. Fernand Braudel, La Méditerranée et le monde méditerranéen à l'époque de Philippe II, t. 1 (La Part du milieu), Livre de Poche, Paris 1993, passim. 10 Cf. Κωνσταντίνος. Καραβίδας, Αγροτικά. Έρευνα επί της οικονοµικής και κοινωνικής µορφολογίας εν Ελλάδι και εν ταις γειτονικαίς σλαυϊκαίς χώραις, εκ του Εθνικού Τυπογραφείου, εν Αθήναις 1931, passim.