ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Της Κωνσταντίνας Μπαρδάκη ΘΕΜΑ: «της κοινωνικής επανένταξης μιας ομάδας απεξαρτημένων γυναικών» ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Κα Βιτσιλάκη Χρυσή Καθηγήτρια Πανεπιστήμιο Αιγαίου Τ.Ε.Π.Α.Ε.Σ. Επιβλέπουσα Κα Θεμελή Όλγα Λέκτορας Τμήματος Ψυχολογίας Πανεπιστήμιο Κρήτης Σχολή Κοινωνικών Επιστημών Μέλος συμβουλευτικής Επιτροπής Κα Γκασούκα Μαρία Διδάσκουσα 407/80 Πανεπιστήμιο Αιγαίου Τ.Ε.Π.Α.Ε.Σ. Μέλος συμβουλευτικής Επιτροπής Ρόδος, Μάιος 2010

Στην Στέλλα, που δυστυχώς τα κατάφερε μόνο για λίγο, με την ευχή αυτές οι γυναίκες να τα καταφέρουν για πάντα. Ευχαριστώ θερμά όλες τις συμμετέχουσες στην έρευνα που με προθυμία ανταποκρίθηκαν στο αίτημά μου και μου έδειξαν εμπιστοσύνη. Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω την οικογένειά μου και τους φίλους που με στήριξαν καθ' όλη την διάρκεια των μεταπτυχιακών μου σπουδών και βέβαια την επιβλέπουσα καθηγήτριά μου, που με καθοδήγησε για την ολοκλήρωση αυτής της έρευνας. Διπλωματική εργασία 2

Πίνακας Περιεχομένων 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 5 2. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ... 10 2.1. Η θεραπεία στην Ελλάδα και στον υπόλοιπο κόσμο.... 10 2.2. Αναλυτική περιγραφή της λειτουργίας των προγραμμάτων επανένταξης... 14 2.2.1. Κέντρο Θεραπείας Εξαρτημένων Ατόμων(ΚΕ.Θ.Ε.Α.)... 14 2.2.2. Μονάδα Απεξάρτησης 18 Άνω... 19 2.2.3. Οργανισμός Κατά των Ναρκωτικών(ΟΚΑΝΑ)... 21 2.3. To αίτημα θεραπείας σε σχέση με το Φύλο... 22 2.4. Πρόγραμμα κατάρτισης εκπαίδευση... 26 2.5. Επαγγελματική αποκατάσταση... 29 2.6. Οικογενειακό περιβάλλον... 34 2.7. Φύλο και σεξουαλική κακοποίηση... 35 2.8. Κοινωνικός αποκλεισμός ουσιοεξαρτώμενων... 37 2.9. Θεσμικό Πλαίσιο... 44 2.10. Μείωση της ζήτησης... 44 2.11. Πρόληψη... 44 2.12. Αντιμετώπιση σωφρονιστικού συστήματος... 45 2.13. Υποτροπή... 47 3. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ... 55 3.1. Σκοπός της έρευνας... 55 3.2. Επιλογή ερευνητικής μεθόδου... 56 3.3. Πληθυσμός υπό διερεύνηση... 57 3.4. Πλάνο έρευνας... 58 3.5. Ερευνητικά ερωτήματα... 58 3.6. Η ερευνητική προσέγγιση... 59 3.7. Ημερολόγιο έρευνας Σημειώσεις πεδίου... 59 3.8. Ανάλυση δεδομένων... 59 3.9. Εγκυρότητα και αξιοπιστία της έρευνας... 60 3.10. Ζητήματα δεοντολογίας της ερευνητικής διαδικασίας... 61 3.11. Περιορισμοί της έρευνας... 61 3.12. Η διαδικασία της συνέντευξης... 62 3.13. Οι ομάδες εστίασης... 63 Διπλωματική εργασία 3

4. ΑΝΑΛΥΣΗ... 64 4.1. Ένταξη στο πρόγραμμα απεξάρτησης... 64 4.2. Λόγοι επιλογής προγράμματος και ζητήματα φύλου... 66 4.3. Διαφορές των δύο φύλων στην επανένταξη... 68 4.4. Εκπαίδευση Κατάρτιση... 68 4.5. Επαγγελματική Αποκατάσταση Οικονομική βοήθεια... 71 4.6. Η σχέση με την οικογένεια πριν και κατά την διάρκεια της χρήσης... 73 4.7. Η σχέση με την οικογένεια στο στάδιο της επανένταξης... 76 4.8. Η σχέση με τα παιδιά... 77 4.9. Η σχέση με το φιλικό περιβάλλον... 79 4.10. Η σχέση με το άλλο φύλο... 80 4.11. Στέγαση... 80 4.12. Ρατσισμός... 81 4.13. Η συμπεριφορά και η άποψη της κοινωνίας... 82 4.14. Προβλήματα της καθημερινότητας... 84 4.15. Η αντιμετώπιση της πολιτείας... 85 4.16. Αντιμετώπιση σωφρονιστικού συστήματος... 86 4.17. Υγεία... 87 4.18. Ελεύθερος χρόνος... 87 4.19. Φόβοι... 88 4.20. Όνειρα... 90 5. ΣΥΖΗΤΗΣΗ... 91 6. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ... 95 7. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 97 Διπλωματική εργασία 4

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Για τις τοξικοεξαρτήσεις έχουν γραφτεί χιλιάδες άρθρα και μελέτες που εκφράζουν διαφορετικές απόψεις. Υπάρχουν μελέτες φιλοσοφικές, ιατρικές, ψυχολογικές, κοινωνιολογικές, θρησκευτικές κ.ά., οι οποίες εκφράζουν όχι μόνο στοιχεία για το υπό μελέτη φαινόμενο, αλλά και συνήθως κρύβουν και ιδεολογικές πολιτικές θέσεις και τούτο γιατί η τοξικοεξάρτηση δεν εμφανίζεται μόνο ως παθολογία του ατόμου, αλλά και ως κοινωνικό πρόβλημα. Πολλές φορές ταυτίζεται στις συνειδήσεις μας με άλλα κοινωνικά φαινόμενα και συμπεριφορές, όπως της ανεργίας και της αστυφιλίας, αλλά και του χουλιγκανισμού και της βίας, καθώς επίσης και με την έκπτωση των αξιών και την αμαρτία. Το φαινόμενο της χρήσης ουσιών είναι πολυδιάστατο και διαχρονικό. Στη σύγχρονη εποχή οι απόψεις που εκφράζονται καλύπτουν ένα μεγάλο φάσμα που εκτείνεται από την «ηθική» διάσταση του φαινομένου ως το «πρόβλημα της διπλανής πόρτας». Πρόθεση αυτής της εργασίας είναι να διερευνήσει τα προβλήματα που αντιμετωπίζει η εξαρτημένη χρήστης ουσιών, τις κοινωνικές σχέσεις και πως επηρεάζονται κατά την φάση της απεξάρτησης και της κοινωνικής επανένταξης. Η γυναίκα χρήστης ουσιών δεν είναι ένας απλός παραβάτης του ποινικού δικαίου, αλλά αντίθετα είναι πολλοί οι παράγοντες που έχουν παίξει σημαντικό ρόλο στη ζωή της, ώστε η χρήση ουσιών να φαντάζει σαν μια παράδοξη μορφή αυτό-θεραπείας. Η ένταξη στο κοινωνικό περιθώριο και στην παραβατικότητα είναι σύμπτωμα αιτιών που οι ρίζες τους απλώνονται στην πρώιμη παιδική ηλικία, την εφηβεία, αλλά και το οικογενειακό και ευρύτερο περιβάλλον. Η αντιμετώπιση της γυναίκας χρήστριας ουσιών από το σωφρονιστικό σύστημα, σαν κοινού παραβάτη, αποβαίνει μάταιη και τις περισσότερες φορές προκαλεί χειροτέρευση της κατάστασής της. O εγκλεισμός στη φυλακή δεν σημαίνει διακοπή της χρήσης, αντίθετα, σύμφωνα με το Ε.Κ.Π.Ν.Τ. (2002) αναφέρεται σε αξιοσημείωτα ποσοστά ανά την Ευρώπη έναρξης της χρήσης ουσιών ( 3% ως 26%). Μία άλλη λεπτομέρεια είναι πως μελέτες δείχνουν ότι το ποσοστό των φυλακισμένων που κάνουν κοινή χρήση ναρκωτικών και σύνεργων ενέσιμης χρήσης και οι οποίοι εκπορνεύονται, είναι μεγαλύτερο στις γυναίκες χρήστριες ναρκωτικών απ ότι στους άντρες (Ε.Κ.Π.Ν.Τ., 2002). Η εξάρτηση από ουσίες, ορίζεται συνήθως, ως μια συμπεριφορά κατά την οποία το άτομο έχει χάσει τον έλεγχο των πράξεών του με επιβλαβείς συνέπειες. Συγκεκριμένα το ICD 10 την ορίζει ως εξής: «Πρόκειται για μια δέσμη φυσιολογικών και νοητικών εκδηλώσεων ή εκδηλώσεων της συμπεριφοράς, στις οποίες η χρήση κάποιας ουσίας ή ομάδας ουσιών για ένα συγκεκριμένο άτομο αποκτά πολύ πιο άμεση προτεραιότητα σε σχέση με άλλες συμπεριφορές, οι οποίες κάποτε είχαν μεγαλύτερη αξία για το άτομο αυτο» (Στεφανής, Σολδάτος, Μαυρέας, 1992). Διπλωματική εργασία 5

Το στάδιο κατά το οποίο το άτομο αναλαμβάνει πάλι τον έλεγχο των πράξεών του και ανασυγκροτεί την ζωή του είναι η απεξάρτηση και στην συνέχεια η κοινωνική επανένταξη. Η κοινωνική επανένταξη των απεξαρτημένων αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της διαδικασίας απεξάρτησης. Το σύνολο των θεραπευτικών προγραμμάτων για χρήστες ψυχοτρόπων ουσιών παρέχει τέτοιου τύπου υπηρεσίες είτε στο τελευταίο στάδιο μίας ενιαίας θεραπευτικής διαδικασίας είτε σε εξειδικευμένες δομές κοινωνικής επανένταξης. Στο στάδιο της κοινωνικής επανένταξης, η κάλυψη των εκπαιδευτικών αναγκών, η γενικότερη επιμόρφωση και η επαγγελματική κατάρτιση αποτελούν βασικές επιδιώξεις των θεραπευτικών προγραμμάτων, με στόχο τη βελτίωση της ποιότητας ζωής και ειδικότερα την επαγγελματική αποκατάσταση των αποθεραπευμένων. Βασικό στοιχείο για την αντιμετώπιση της κατάστασης αλλά και για την όσο πιο αποτελεσματική ένταξη των απεξαρτημένων ατόμων στην αγορά εργασίας, βρίσκεται στην εκπαίδευση, επιμόρφωση, επαγγελματική κατάρτιση και εφαρμογή επαγγελματικού προσανατολισμού. Το θεραπευτικό συνεχές πρέπει να διασφαλίζει κατάλληλη και εξειδικευμένη θεραπεία, παρέχοντας στοχοθετημένα και διαφοροποιημένα προγράμματα και ακολουθώντας μια διεπιστημονική προσέγγιση που να αντιμετωπίζει πολύπλευρα το θέμα της εξάρτησης και να προσφέρει πλουραλισμό επιλογών. Σύμφωνα με το Γραφείο των Ηνωμένων Εθνών για τα Ναρκωτικά και την Εγκληματικότητα (UNODC) και τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (Π.Ο.Υ., 2008), οι βασικές αρχές του πυλώνα Θεραπείας και Κοινωνικής Επανένταξης, είναι οι εξής: 1. Διαθεσιμότητα και Προσβασιμότητα 2. Αξιολόγηση, Διάγνωση και Θεραπευτικός Σχεδιασμός 3. Επιστημονικά Τεκμηριωμένη Θεραπεία Εξάρτησης 4. Θεραπεία Εξάρτηση, Ανθρώπινα Δικαιώματα και Ανθρώπινη Αξιοπρέπεια 5. Στοχεύοντας Ειδικές Υπό-ομάδες και Συνθήκες 6. Θεραπεία της Εξάρτησης και Σύστημα Ποινικής Δικαιοσύνης 7. Εμπλοκή της Κοινότητας, Συμμετοχή και Προσανατολισμός του Ουσιοεξαρτημένου Διπλωματική εργασία 6

8. Κλινική Διαχείριση των Θεραπευτικών Υπηρεσιών 9. Θεραπευτικό Σύστημα: Ανάπτυξη πολιτική, Σχεδιασμός Στρατηγικής και Συντονισμός Υπηρεσιών Τα προγράμματα (επαν)ένταξης ή πρόληψης της υποτροπής θα πρέπει να προσανατολίζονται στις ανάγκες των ατόμων που τα παρακολουθούν. Οι παρεμβάσεις αυτού του τύπου θα πρέπει να σχεδιάζονται ώστε να επιδιώκουν την αλλαγή της συμπεριφοράς των μελών τους προκειμένου αυτοί να επανακτήσουν τον έλεγχο της επιθυμίας για χρήση (United Nations Office on Drugs and Crime 2003). Επιπλέον, απαιτείται μια συντονισμένη κοινωνική προσπάθεια για την πλήρη ένταξη των ατόμων αυτών στην κοινωνία με την ανάπτυξη ενός δικτύου υπηρεσιών εντός και εκτός θεραπευτικού πλαισίου που θα υποστηρίζουν και θα προετοιμάζουν τα άτομα αυτά να ενταχθούν εκ νέου στην κοινωνία. Η παράλληλη εκπαίδευση και συμμετοχή της οικογένειας στη θεραπευτική διαδικασία αποτελεί εξίσου σημαντικό παράγοντα προκειμένου να μειωθεί ο κίνδυνος διακοπής από τη θεραπεία και η υποτροπή στη χρήση ουσιών (Boekaert et al. 1999). Σε μεσογειακές χώρες, όπως η Ελλάδα, όπου το άτομο βρίσκεται σε στενή επαφή με την οικογένεια ή παραμένει σε αυτήν για μεγάλο χρονικό διάστημα, η οικογένεια παίζει ακόμα σημαντικότερο ρόλο (Φωστέρη 2004). Η διαδικασία της απεξάρτησης περιλαμβάνει ως αναπόσπαστο στοιχείο της την παρέμβαση του θεραπευτικού πλαισίου στην οικογένεια. Κεντρικός στόχος των παρεμβάσεων που εμπλέκουν την οικογένεια είναι οι αλλαγές που πρέπει να γίνουν στον τρόπο ζωής της οικογένειας. Για το λόγο αυτό η ανταπόκριση της οικογένειας στη θεραπευτική διαδικασία μπορεί να παίξει καθοριστικό ρόλο στη σταθεροποίηση των βημάτων προς την ανεξαρτησία που πρέπει να κάνει ο θεραπευόμενος (Μάτσα 1997). Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, ιδιαίτερη μέριμνα για την πρόληψη της υποτροπής αναφέρεται σε τρεις χώρες: τη Βρετανία, το Βέλγιο, τη Γερμανία, στα πλαίσια ομάδων αυτοβοήθειας και την Ιρλανδία (Verster & Solberg 2003). Ένα ζήτημα το οποίο χρήζει αντιμετωπίσεως είναι το ζήτημα του κοινωνικού αποκλεισμού των ουσιοεξαρτώμενων. Ο αποκλεισμός από την αγορά εργασίας, που είναι και η επαχθέστερη συνέπεια, αλλά ταυτόχρονα και μια από τις κύριες αιτίες του κοινωνικού αποκλεισμού συγκαταλέγεται μεταξύ των προβλημάτων που απασχολούν όλο και περισσότερο την Ευρωπαϊκή Ένωση και τα Κράτη Μέλη. Ο αποκλεισμός διαφορετικών πληθυσμιακών ομάδων τόσο από την αγορά εργασίας, όσο και ευρύτερα από τη συμμετοχή στο κοινωνικό γίγνεσθαι, εντείνεται συνεχώς τις τελευταίες δεκαετίες. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα διαρκώς διευρυνόμενα φαινόμενα διάσπασης του ενεργού πληθυσμού (μεταξύ ενταγμένων και αποκλεισμένων από την αγορά εργασίας), ρατσισμού, ξενοφοβίας, εγκληματικότητας και φασιστικών εκδηλώσεων αλλά και ρήξη της κοινωνικής συνοχής. Διπλωματική εργασία 7

Ένα κοινό χαρακτηριστικό όλων των ομάδων που θεωρούνται αποκλεισμένες είναι η απομόνωσή τους από τους κύριους μηχανισμούς της κοινωνίας που είτε παράγουν είτε κατανέμουν τους κοινωνικούς πόρους. Συγκεκριμένα αναφέρεται ότι: «σαν κοινωνικός αποκλεισμός μπορεί να θεωρηθεί η κατάσταση της ταυτόχρονης αποξένωσης ενός ατόμου από: α) την αγορά εργασίας, β) την οικογένεια και τα σχετικά με αυτήν κοινωνικά δίκτυα (συγγενείς, φίλοι, κοινωνία) και γ) το κράτος. Επομένως, σαν κοινωνικά αποκλεισμένα μπορούν να θεωρηθούν τα άτομα τα οποία για κάποιο λόγο δείχνουν κάποια μετατόπιση (προσωρινή ή μόνιμη) από τους θεσμούς αυτούς. Η εξάρτησή τους από τον κόσμο της εργασίας και από τους συμπληρωματικούς μηχανισμούς που έχουν αναπτύξει οι κοινωνίες για την πρόνοια και προστασία (κράτος - οικογένεια) είναι είτε πολύ μικρή ή, σε ακραίες περιπτώσεις, ανύπαρκτη» (Καραντίνος, Κονιόρδος & Τίνιος, 1990). Οι ομάδες που κινδυνεύουν από κοινωνικό αποκλεισμό είναι τα άτομα με ειδικές ανάγκες, παλιννοστούντες, μετανάστες, πρόσφυγες, φυλακισμένοι ή προσφάτως αποφυλακισμένοι, ανήλικοι παραβάτες, άτομα με γλωσσικές, πολιτισμικές και θρησκευτικές ιδιαιτερότητες, όπως οι Τσιγγάνοι και οι Πομάκοι, άτομα που βρίσκονται σε διαδικασία απεξάρτησης, καθώς και άτομο που έχουν ολοκληρώσει την διαδικασία απεξάρτησης. Συμπερασματικά, ορίζουμε ως κοινωνικό αποκλεισμό για τα απεξαρτημένα άτομα εκείνη την κοινωνική κατάσταση κατά την οποία τα απεξαρτημένα άτομα: Στιγματίζονται με επιθετικούς ή άλλους προσδιορισμούς και περιθωριοποιούνται. Δεν έχουν ίσες ευκαιρίες ή ισότιμη πρόσβαση σε κοινωνικά αγαθά, υπηρεσίες και παροχές. Δεν απολαμβάνουν, ενώ το επιθυμούν και το έχουν ανάγκη, τα κοινωνικά τους δικαιώματα (Φακιολάς, Στυλιαράς και Μουλά, 1993). Σύμφωνα με την Κατερίνα Μάτσα ο μύθος της ουσίας, ο φόβος, η προκατάληψη, ο κοινωνικός στιγματισμός και η περιθωριοποίηση τροφοδοτούν την άρνηση του κοινωνικού σώματος να αποδεχτεί στους κόλπους του και να ενσωματώσει όσους καταφέρουν να βγουν απ αυτό το λαβύρινθο, τον οποίο οι απεξαρτημένοι από τοξικές ουσίες κουβαλούν, όμως, μέσα τους, σαν ένα στοιχείο που τους συνοδεύει και τους χαρακτηρίζει σαν κοινωνική ομάδα (Μάτσα, 1994). Είναι φανερό πως οι πρώην εξαρτημένοι, ως ομάδα που κινδυνεύει από κοινωνικό αποκλεισμό, βιώνει τον αποκλεισμό από την αγορά εργασίας. Υπάρχουν αρκετοί λόγοι που εξηγούν αυτή την μορφή αποκλεισμού, όπως η ανεργία, οι προκαταλήψεις του κοινωνικού συνόλου και η έλλειψη επαγγελματικής κατάρτισης. Όσον αφορά τον τελευταίο λόγο, φαίνεται ότι η εξάρτηση από ουσίες στερεί στους νέους σημαντικά εφόδια βασικής εκπαίδευσης και γενικότερα στοιχεία προσωπικών ικανοτήτων. Οι ελλείψεις αυτές τους Διπλωματική εργασία 8

συνοδεύουν ακόμα και όταν έχουν επιτύχει την απαλλαγή τους από την τοξικοεξάρτηση και αποτελούν ανασταλτικό παράγοντα της ομαλής κοινωνικής τους επανένταξης και της απορρόφησής τους από την αγορά εργασίας, καθώς και την αιτία για τον κοινωνικό τους αποκλεισμό. Διπλωματική εργασία 9

2. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ 2.1. Η θεραπεία στην Ελλάδα και στον υπόλοιπο κόσμο. Η χρήση ναρκωτικών αποτελεί ένα πολυπαραγοντικό φαινόμενο με παραμέτρους τόσο κοινωνικές όσο και ψυχολογικές, πολιτικές, πολιτιστικές και οικονομικές. Πιο συγκεκριμένα, τα τελευταία 20 χρόνια έχει υπάρξει μια μεγάλη άνοδος στο ποσοστό των ατόμων που κάνουν χρήση ηρωίνης, κοκαΐνης, ψυχοτρόπων ουσιών κι αλκοόλ. Μια έκθεση από την Επιτροπή του Συμβουλίου της Ευρώπης, σε σχέση με την μείωση της ζήτησης, υποστηρίζει ότι οι Ευρωπαίοι θεωρούν τα ναρκωτικά σαν ένα από τα πιο σπουδαία προβλήματα της Υγείας, μετά από τον καρκίνο και το AIDS (SEC 92, 0725). Στην Ευρώπη η θεραπεία για τα ναρκωτικά γίνεται περισσότερο σε προγράμματα εξωτερικής παραμονής, στα οποία περιλαμβάνονται και οι ιδιώτες γιατροί. Τα προγράμματα εξωτερικής παραμονής αυξάνονται τα τελευταία χρόνια και επεκτείνονται γεωγραφικά σε αρκετές χώρες αλλά και στην Ελλάδα. Λίστες αναμονής στα προγράμματα υποκατάστασης υπάρχουν μόνο στην Ελλάδα, στην Ουγγαρία και στην Πολωνία. Παρά το ότι οι αιτήσεις για θεραπεία με κύρια ουσία την κάνναβη αυξάνονται στην Ευρώπη το 2005 αποτελούσαν το 29% των 130.000 νέων αιτήσεων για θεραπεία τα εξειδικευμένα θεραπευτικά προγράμματα για κάνναβη είναι λιγοστά. Το ίδιο ισχύει και για την κοκαΐνη, καθώς και για τις συνθετικές ουσίες. Η θεραπεία για τους προβληματικούς χρήστες των παραπάνω ουσιών, γίνεται στα «παραδοσιακά» προγράμματα που σχεδιάστηκαν για τα οπιούχα. Άμεσο αίτημα των θεραπευτών και των επαγγελματιών του χώρου στα περισσότερα ευρωπαϊκά κράτη είναι η εκπαίδευση και η εξειδίκευση τους στην αντιμετώπιση εξαρτήσεων από ουσίες εκτός ηρωίνης. Από το 1,5 εκατομμύριο προβληματικούς χρήστες οπιούχων ουσιών στην Ευρώπη, τουλάχιστον 580.000 υπολογίζεται ότι παρακολουθούν προγράμματα υποκατάστασης στα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Σχεδόν πάντα η θεραπεία με υποκατάστατα συνοδεύεται από συμβουλευτική και κοινωνική υποστήριξη. Η μεθαδόνη είναι η πλέον διαδεδομένη ουσία υποκατάστασης χρησιμοποιείται στο 90% περίπου των προγραμμάτων η βουπρενορφίνη, όμως, κερδίζει έδαφος τα τελευταία χρόνια ως υποκατάστατο σε αρκετές χώρες. Μάλιστα οι χώρες στις οποίες είναι σήμερα διαδεδομένη η βουπρενορφίνη είναι αυτές με την αυστηρότερη παραδοσιακά πολιτική για τα ναρκωτικά. Η ηρωίνη εξακολουθεί να είναι η ουσία κατάχρησης για την οποία ζητούν θεραπεία οι περισσότεροι εξαρτημένοι στην Ευρώπη, όμως η σταδιακή μείωση των νέων αιτήσεων μείωσε τον αριθμό τους από 79.868 το 1999 σε 50.878 το 2005. η μείωση παρατηρείται σε όλες τις χώρες εκτός της Ελλάδας και της Βουλγαρίας (Ε.Κ.Π.Ν.Τ. 2007). Διπλωματική εργασία 10

Το 2005 στις Ηνωμένες Πολιτείες, ο αριθμός των προβληματικών χρηστών ναρκωτικών με βάση τα κριτήρια του DSM-IV υπολογίστηκε σε 3,6 εκατομμύρια. Ο αριθμός αυτός παραμένει σταθερός από το 2002 (SAMHSA 2006). Το ίδιο έτος υπολογίζεται ότι παρακολούθησαν θεραπεία για χρήση μαριχουάνας 1,1 εκατομμύριο άτομα, ενώ για τις άλλες ουσίες οι αντίστοιχοι αριθμοί είναι 797.000 άτομα για κοκαΐνη, 466.000 για μείζονα παυσίπονα, 358.000 για παραισθησιογόνα, 351.000 για διεγερτικές ουσίες και 326.000 για ηρωίνη (SAMHSA 2006). Στην Ελλάδα λειτουργούν σήμερα συνολικά 54 επίσημα αναγνωρισμένα θεραπευτικά προγράμματα. Ο αριθμός των θεραπευτικών προγραμμάτων σχεδόν διπλασιάστηκε στη διάρκεια της τετραετίας 2002 2005, με ιδιαίτερη έμφαση στην επέκταση των υπηρεσιών για εφήβους και νεαρούς ενήλικες, καθώς και στην ίδρυση νέων μονάδων υποκατάστασης, ενώ το 2006 διατηρήθηκε στα ίδια επίπεδα (Ετήσια Έκθεση ΕΚΤΕΠΝ 2005). Το Μάιο του 2006 η Μονάδα Απεξάρτησης «18 ΑΝΩ» ανέπτυξε ένα νέο ειδικό πρόγραμμα για εξαρτημένες μητέρες και τα παιδιά τους, εσωτερικής διαμονής, με στόχο τη διπλή παρέμβαση τόσο στον τομέα της εξάρτησης όσο και στον τομέα της υποστήριξης του γονεϊκού ρόλου, ενώ το ΚΕΘΕΑ συνένωσε τις δύο δομές του δικτύου Έγκαιρης Παρέμβασης «Πλεύση» σε μία. Οι επίσημα αναγνωρισμένοι φορείς που παρέχουν θεραπεία σε εξαρτημένα άτομα στη χώρα μας είναι οι εξής: ΟΚΑΝΑ ΚΕΘΕΑ 18 ΑΝΩ (Ψυχιατρικό νοσοκομείο Αττικής) Ψυχιατρικό νοσοκομείο Θεσσαλονίκης Ψυχιατρική κλινική του πανεπιστημίου Αθηνών Δημόσια νοσοκομεία σε συνεργασία με τον ΟΚΑΝΑ Σωματείο Θησέας Ελληνικό κέντρο Ψυχικής υγιεινής και ερευνών Τα προγράμματα απεξάρτησης που προσέφεραν υπηρεσίες θεραπείας σύμφωνα με στοιχεία του 2006, διακρίνονται στους εξής τύπους: 17 θεραπευτικές μονάδες υποκατάστασης, από τις οποίες οι εφτά μονάδες με κύρια ουσία χορήγησης τη μεθαδόνη και δέκα μονάδες υποκατάστασης βουπρενορφίνης. 33 «στεγνά» θεραπευτικά προγράμματα, εκ των οποίων δέκα προγράμματα εσωτερικής διαμονής ενηλίκων, δεκατρία εξωτερικής παραμονής ενηλίκων και δέκα εξωτερικής παραμονής εφήβων. Διπλωματική εργασία 11

Το μεγαλύτερο ποσοστό θέσεων θεραπείας αφορά τις μονάδες υποκατάστασης (71,3%), ενώ τα «στεγνά» προγράμματα το υπόλοιπο (28,6%) (Ετήσια Έκθεση ΕΚΤΕΠΝ 2005). Σύμφωνα με το υπάρχον πλαίσιο λειτουργίας των μονάδων υποκατάστασης ΟΚΑΝΑ, ως επιτυχής συμμετοχή σε προγράμματα υποκατάστασης, ανεξάρτητα από το χρόνο παραμονής σε αυτό, ορίζεται η μείωση της χρήσης ψυχοτρόπων ουσιών, η μείωση της παραβατικής συμπεριφοράς και η βελτίωση της υπαρξιακής ευεξίας του ατόμου, ενώ επιτυχής αποπεράτωση του προγράμματος σημαίνει την αποχή για έναν τουλάχιστον χρόνο από την ουσία υποκατάστασης, η οποία βεβαιώνεται και από την μονάδα κοινωνικής επανένταξης. Σύμφωνα με τη γενική φιλοσοφία του προγράμματος υποκατάστασης, η εξάρτηση από τα οπιούχα αντιμετωπίζεται ως νόσος, δηλαδή ως κατάσταση ψυχικής, σωματικής και κοινωνικής δυσλειτουργίας του ατόμου. Η θεραπεία υποκατάστασης παρέχεται είτε με τη μορφή προοδευτικής αποτοξίνωσης/απεξάρτησης είτε, συνηθέστερα. Με τη μορφή συντήρησης, δηλαδή μακροπρόθεσμης χορήγησης επαρκούς ποσότητας της ουσίας με στόχο τον περιορισμό της επικίνδυνης και βλαβερής συμπεριφοράς (ΟΚΑΝΑ, 2002). Παράλληλα, αναγνωρίζεται ότι η συνδυασμένη παροχή υπηρεσιών ψυχοκοινωνικής στήριξης μεγιστοποιεί τα αποτελέσματα της φαρμακευτικής θεραπείας. Όσον αφορά τη θεραπευτική έμφαση κατά τη θεραπευτική διαδικασία των χρηστών, οι επικρατέστεροι τύποι θεραπείας σε προγράμματα υποκατάστασης είναι η ιατρική / ψυχιατρική και η ατομική υποστηρικτική/συμβουλευτική. Μεγάλη έμφαση δίνεται επίσης από τα προγράμματα υποκατάστασης στην πρόληψη της υποτροπής και την ατομική ψυχοθεραπεία. Επιπλέον, μεγάλο μέρος των θεραπευτικών προγραμμάτων δίνει έμφαση στην ομαδική θεραπεία, ενώ τα μισά σχεδόν αξιοποιούν την οικογενειακή θεραπεία. Περαιτέρω, οι κύριες υπηρεσίες που παρέχονται από το σύνολο των μονάδων υποκατάστασης στο πλαίσιο του θεραπευτικού σχεδιασμού είτε εντός είτε εκτός αυτής σε συνεργασία με άλλους φορείς είναι η βασική ιατρική και ψυχιατρική βοήθεια. Άλλες παρεχόμενες υπηρεσίες οι οποίες διαφοροποιούνται κατά μονάδα περιλαμβάνουν τη βοήθεια στην αναζήτηση εργασίας, τον επαγγελματικό προσανατολισμό, τη στεγαστική και την οικονομική βοήθεια. Επίσης, όλα σχεδόν τα θεραπευτικά προγράμματα (95,9%) φροντίζουν για την παροχή επιμόρφωσης/ εκπαίδευσης στο προσωπικό. Οι θεραπευτικές μονάδες υποκατάστασης διακρίνονται σε δύο βασικούς τύπους, σύμφωνα με την κύρια φαρμακευτική ουσία που χορηγούν για τη θεραπευτική αντιμετώπιση της εξάρτησης: α) στις μονάδες που εφαρμόζουν θεραπεία υποκατάστασης με κύρια ουσία χορήγησης τη μεθαδόνη και β) τις μονάδες εκείνες που συνταγογραφούν αποκλειστικά βουπρενορφίνη ως υποκατάστατο. Ο ΟΚΑΝΑ διαθέτει δομές πρόληψης, θεραπευτικό πρόγραμμα υποκατάστασης, Δίκτυο θεραπευτικών υπηρεσιών Πάτρας, μονάδες εφήβων (Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Ρέθυμνο, Λάρισα), Κέντρο βοήθειας, Μονάδα κοινωνικής επανένταξης και εξειδικευμένα κέντρα επαγγελματικής κατάρτισης (Αθήνα, Θεσσαλονίκη). Διπλωματική εργασία 12

Το ΚΕ.Θ.Ε.Α. διαθέτει πρωτογενή πρόληψη στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση, στην Κοινότητα και Εποπτεία/ υποστήριξη. Για την μείωση της βλάβης διαθέτει 17 συμβουλευτικά κέντρα, 9 προγράμματα συμβουλευτικής κρατουμένων, 2 προγράμματα άμεσης πρόσβασης, 1 πρόγραμμα προσέγγισης χρηστών στο δρόμο και 1 τηλεφωνική γραμμή SOS. Για την θεραπεία διαθέτει 4 θεραπευτικά προγράμματα διαμονής ενηλίκων, 3 θεραπευτικά προγράμματα ημερήσιας φροντίδας ενηλίκων, 2 θεραπευτικά προγράμματα ημερήσιας φροντίδας εφήβων, 4 νέες μονάδες εφήβων, 2 ειδικές μονάδες για γυναίκες (μητέρες και κρατούμενες) και 1 μονάδα για αλκοόλ και τυχερά παιχνίδια. Τα «στεγνά» προγράμματα είναι 33 στο σύνολό τους. Το 2006, η μέση δύναμη των στεγνών προγραμμάτων ήταν κατά προσέγγιση 617 άτομα. Ο συγκεκριμένος αριθμός προκύπτει ως μέσος όρος του αριθμού των ατόμων που παρακολουθούσαν τα θεραπευτικά προγράμματα σε τρεις χρονικές στιγμές του έτους αναφοράς (Ετήσια Έκθεση ΕΚΤΕΠΝ 2005). Άλλη θεραπευτική παρέμβαση που λαμβάνουν χώρα είναι η Μονάδα σωματικής αποτοξίνωσης (DETOX), η οποία είναι εξειδικευμένη δομή σωματικής αποτοξίνωσης, δυναμικότητας 15 ατόμων, στο πλαίσιο του τμήματος αποκατάστασης εξαρτημένων (ΨΝΘ). Βασικός στόχος της μονάδας αποτελεί η παροχή φαρμακευτικής βοήθειας σε χρήστες κυρίως χρήστες ηρωίνης, αλλά και άλλων ουσιών για την αντιμετώπιση των σωματικών στερητικών συμπτωμάτων. Ταυτόχρονα επιδιώκεται η ενημέρωση σε θέματα υγείας, η πρόληψη της υποτροπής, καθώς και η ευαισθητοποίηση και η προετοιμασία για τη φάση της θεραπείας με τη λειτουργία ομάδων ψυχοθεραπείας. Η προγραμματισμένη διάρκεια του προγράμματος είναι 21 ημέρες (Ετήσια Έκθεση ΕΚΤΕΠΝ 2005). Η μονάδα εφήβων έγκαιρης παρέμβασης στοχεύει στην έγκαιρη παρέμβαση προκειμένου να αποφευχθεί η εδραίωση της εξάρτησης. Η μείωση της χρήσης παράνομων εξαρτησιογόνων ουσιών κατά τη διάρκεια της εφηβείας (Κοκκέβη, 2005), η δυσκολία των εφήβων να αναγνωρίσουν τη χρήση ως πρόβλημα αυτό καθαυτό, καθώς και η αντίστασή τους στην αναζήτηση βοήθειας έχουν ως αποτέλεσμα τη σχετικά περιορισμένη προσέλευση, η οποία παρατηρείται στις θεραπευτικές υπηρεσίες απεξάρτησης για έφηβους, καθώς και το υψηλό ποσοστό των ατόμων που αποχωρούν οικειοθελώς από τα εν λόγω προγράμματα. Επίσης στο τμήμα Ψυχολογίας του Αριστοτελείου πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, σε συνεργασία με τον ΟΚΑΝΑ, λειτουργεί από το 2001 το Ανοιχτό πρόγραμμα ψυχοκοινωνικής υποστήριξης με βασικό άξονα την προαγωγή της αυτοβοήθειας στην αντιμετώπιση της εξάρτησης από ψυχότροπες ουσίες ναρκωτικά και αλκοόλ. Ειδικότερα, στόχος του προγράμματος είναι η παροχή υποστήριξης σε άτομα και σε οικογένειες που αντιμετωπίζουν προβλήματα εξάρτησης (Ετήσια Έκθεση ΕΚΤΕΠΝ 2005). Διπλωματική εργασία 13

2.2. Αναλυτική περιγραφή της λειτουργίας των προγραμμάτων επανένταξης 2.2.1. Κέντρο Θεραπείας Εξαρτημένων Ατόμων(ΚΕ.Θ.Ε.Α.) ΚΕΘΕΑ ΕΝ ΔΡΑΣΕΙ Με έδρα την Αθήνα παρέχει υπηρεσίες συμβουλευτικής, θεραπείας και κοινωνικής επανένταξης σε κρατούμενους και αποφυλακισμένους χρήστες εξαρτησιογόνων ουσιών. Στο Ψυχιατρικό Κατάστημα, τις Δικαστικές και τις Γυναικείες Φυλακές Κορυδαλλού, το KEΘEA EN ΔPAΣEI διοργανώνει προγράμματα συμβουλευτικής υποστήριξης κρατουμένων. Έχουν στόχο την ενημέρωση γύρω από την εξάρτηση και τη θεραπευτική αντιμετώπισή της αλλά και την προετοιμασία για ένταξη σε θεραπευτικό πρόγραμμα. Στις Γυναικείες Φυλακές Κορυδαλλού το KEΘEA ΕΝ ΔΡΑΣΕΙ έχει δημιουργήσει την ομώνυμη Θεραπευτική Κοινότητα, ενώ από το 2008 ξεκίνησε να λειτουργεί ολοκληρωμένα Θεραπευτική Κοινότητα και στις Δικαστικές Φυλακές Κορυδαλλού. Και οι δύο Θεραπευτικές Κοινότητες λειτουργούν σε ειδικούς, παραχωρημένους χώρους. Το καθημερινό τους πρόγραμμα περιλαμβάνει υπηρεσίες θεραπείας, εκπαίδευσης, κατάρτισης, καθώς και ομάδες εργασίας. Στο κέντρο της Αθήνας το KEΘEA ΕΝ ΔΡΑΣΕΙ διαθέτει Κέντρο Υποδοχής και Επανένταξης όπου παραπέμπονται αποφυλακιζόμενοι χρήστες και πρώην χρήστες ουσιών. Στο Κέντρο μπορεί επίσης να απευθυνθεί και κάθε χρήστης που αντιμετωπίζει προβλήματα με το νόμο. Ανάλογα με τις ατομικές τους ανάγκες, οι προσερχόμενοι στο Κέντρο εντάσσονται στην καταλληλότερη για αυτούς φάση: προετοιμασία και κινητοποίηση για θεραπεία, κυρίως φάση θεραπείας, κοινωνική επανένταξη, μεταθεραπευτική παρακολούθηση. Όλες οι υπηρεσίες παρέχονται σε εξωτερική ημερήσια βάση. Με δεδομένο το ιστορικό εγκλεισμού των περισσότερων μελών του Κέντρου, ιδιαίτερο βάρος δίνεται στη συνεχή επαφή τους με την ευρύτερη κοινότητα, μέσα από επαγγελματικές, εκπαιδευτικές και κοινωνικές δραστηριότητες. Το Κέντρο παρέχει επίσης στήριξη στα άτομα του στενού οικογενειακού περιβάλλοντος των κρατουμένων και αποφυλακισμένων. Για τα μέλη του προγράμματος χωρίς στέγη και οικογενειακή στήριξη ή από απομακρυσμένες περιοχές, καθώς και για τις υπό θεραπεία εξαρτημένες μητέρες με παιδιά λειτουργεί Ξενώνας. Στο ΚΕΘΕΑ ΕΝ ΔΡΑΣΕΙ, αλλά και σε όλα τα προγράμματα του ΚΕΘΕΑ παρέχονται δωρεάν υπηρεσίες, ώστε να δίνεται η δυνατότητα πρόσβασης σε όλους τους χρήστες ουσιών και τις οικογένειές τους, χωρίς διακρίσεις, ανεξάρτητα από φυλή, δόγμα, θρησκεία, φύλο, εθνικότητα, γενετήσιο προσανατολισμό, ηλικία, σωματική κατάσταση, πολιτικές πεποιθήσεις, ποινικό μητρώο και οικονομική κατάσταση των ενδιαφερόμενων. Διπλωματική εργασία 14

Τα θεραπευτικά προγράμματα του ΚΕΘΕΑ ακολουθούν ψυχοκοινωνική κατεύθυνση και δεν χορηγούν φαρμακευτικές ή υποκατάστατες ουσίες για την αντιμετώπιση της εξάρτησης, είναι δηλαδή «στεγνά πρόγραμματα» O εξαρτημένος δεν αντιμετωπίζεται ως «ασθενής» που υποβάλλεται παθητικά σε θεραπεία, αλλά συμμετέχει ενεργά σε αυτήν, αναλαμβάνει την ευθύνη για την αλλαγή της συμπεριφοράς του (χρήση, εξάρτηση) και αναζητά τα αίτιά της. Στόχος είναι να υιοθετήσει ένα νέο τρόπο ζωής και συμπεριφοράς και ένα νέο σύστημα αξιών, ώστε να είναι σε θέση να αντεπεξέρχεται στις προκλήσεις και τις δυσκολίες της ζωής, χωρίς να καταφεύγει στη χρήση ουσιών. Η διαδικασία της απεξάρτησης προϋποθέτει όχι μόνο ένα οργανωμένο θεραπευτικό πλαίσιο αλλά και την ύπαρξη κινήτρου εκ μέρους του θεραπευόμενου. Η διεθνής εμπειρία δείχνει ότι η υποχρεωτική θεραπεία έχει συνήθως περιορισμένα αποτελέσματα, καθώς απουσιάζει το στοιχείο της προσωπικής απόφασης και ευθύνης για την αλλαγή τρόπου ζωής και συμπεριφοράς. Για το λόγο αυτό στα θεραπευτικά προγράμματα του ΚΕΘΕΑ δεν πραγματοποιούνται αναγκαστικές εισαγωγές και ο θεραπευόμενος διατηρεί το δικαίωμα να διακόψει την παρακολούθηση ανά πάσα στιγμή. Από τη στιγμή που ένα άτομο αποφασίζει να ενταχθεί στο θεραπευτικό πρόγραμμα, η συμμετοχή του στις καθημερινές θεραπευτικές, εκπαιδευτικές και άλλες δραστηριότητες είναι προϋπόθεση για την παραμονή του σε αυτό. Η πορεία στο θεραπευτικό πρόγραμμα αρχίζει από το Συμβουλευτικό Κέντρο. Το πρώτο αυτό στάδιο του προγράμματος διαρκεί από 8 έως 10 εβδομάδες περίπου και είναι εξωτερικής παρακολούθησης. Παρέχοντας ασφαλές περιβάλλον, όπου δεν επιτρέπεται η χρήση ουσιών, τα Κέντρα προετοιμάζουν τα εξαρτημένα άτομα για την εισαγωγή τους σε Θεραπευτική Κοινότητα. ενημερώνουν για τη λειτουργία της, ενισχύουν το βαθμό κινητοποίησης για θεραπεία και ενθαρρύνουν τη μείωση ή τη διακοπή της χρήσης. Παραπέμπουν για εξετάσεις σε ιατρικές υπηρεσίες της περιοχής και παρέχουν διατροφή και τη δυνατότητα δημιουργικής απασχόλησης. Τα Συμβουλευτικά Κέντρα αποτελούν επίσης το χώρο πρώτης επαφής των ατόμων του συγγενικού ή προσωπικού περιβάλλοντος του χρήστη με το θεραπευτικό πρόγραμμα. H δεύτερη φάση του προγράμματος είναι η Θεραπευτική Κοινότητα, διάρκειας 12 μηνών περίπου. Αποτελεί το κατεξοχήν στάδιο της θεραπείας. Οι Κοινότητες διακρίνονται σε διαμονής ή εξωτερικής ημερήσιας φροντίδας. Η χρήση ουσιών από τα εξαρτημένα άτομα αποτελεί συνήθως το σύμπτωμα βαθύτερων προβλημάτων ψυχολογικής, διαπροσωπικής ή κοινωνικής προέλευσης. Το άτομο χρησιμοποιεί τις ουσίες για να νιώσει καλά ή, απλώς, φυσιολογικά. Για τα εξαρτημένα άτομα η ανάγκη να εξασφαλίσουν τις ουσίες που καταναλώνουν βρίσκεται στο επίκεντρο της ζωής τους και καθορίζει τη δράση και τη συμπεριφορά τους. Διπλωματική εργασία 15

Η οργάνωση και οι δραστηριότητες των Θεραπευτικών Κοινοτήτων έχουν σχεδιαστεί έτσι, ώστε να οδηγούν στην αναζήτηση των γενεσιουργών αιτίων της χρήσης και στη συνολική αλλαγή τρόπου ζωής και συμπεριφοράς σε κλίμα συναισθηματικής ασφάλειας και αλληλοϋποστήριξης. Τελικός στόχος της θεραπείας είναι η πλήρης και σταθερή αποχή από τη χρήση ουσιών, η εγκατάλειψη της συνδεόμενης με τη χρήση παραβατικότητας και η επαγγελματική και κοινωνική επανένταξη του ατόμου. Για να πετύχουν το στόχο τους, οι Θεραπευτικές Κοινότητες εφαρμόζουν την αρχή της αυτοβοήθειας. Κάθε μέλος της Κοινότητας μαθαίνει πώς να βοηθάει τον εαυτό του με την υποστήριξη των άλλων. Έτσι, οι Θεραπευτικές Κοινότητες μπορούν να οριστούν ως περιβάλλον όπου οι άνθρωποι συνυπάρχουν, συνδέονται και αλληλεπιδρούν ισότιμα με κοινό στόχο την απεξάρτηση και την επανένταξη στην κοινωνία. Αν και η προσέλευση, ως προϋπόθεση για την επιτυχή έκβαση της θεραπείας, είναι οικειοθελής, η συμμετοχή στο κοινό καθημερινό πρόγραμμα είναι υποχρεωτική. Οι βασικοί κανόνες απαγορεύουν τη χρήση αλκοόλ, ψυχοδραστικών ή υποκατάστατων ουσιών, τη λεκτική και σωματική βία και τη σύναψη σεξουαλικών σχέσεων μεταξύ των μελών. Για την κάλυψη των καθημερινών αναγκών διαβίωσης και τη συντήρησή τους οι Κοινότητες δεν απασχολούν βοηθητικό προσωπικό. Βασίζονται στην αρχή της αυτοδιαχείρισης, την προσωπική δηλαδή εργασία των μελών τους, που οργανώνονται για το σκοπό αυτόν σε ομάδες με συγκεκριμένες αρμοδιότητες (καθαριότητα, κουζίνα, γραμματεία, δημόσιες σχέσεις, διαχείριση κ.ά.) υπό την εποπτεία του θεραπευτικού προσωπικού. Συγχρόνως συμμετέχουν σε συστηματικές θεραπευτικές διαδικασίες, οι οποίες αφορούν είτε θέματα που προκύπτουν από τη συμβίωση και μεταξύ τους αλληλεπίδραση είτε βαθύτερα συναισθηματικά προβλήματα που έχουν τις ρίζες τους στο παρελθόν. Οι Θεραπευτικές Κοινότητες παρέχουν στα μέλη τους συστηματικό πρόγραμμα εκπαίδευσης με πολλαπλούς στόχους: την κάλυψη βασικών εκπαιδευτικών ελλείψεων, την επανασύνδεση με την εκπαιδευτική διαδικασία, τον επαγγελματικό προσανατολισμό, την επαγγελματική κατάρτιση, την καλλιέργεια προσωπικών ενδιαφερόντων. Με οργανωμένο τρόπο αντιμετωπίζονται επίσης τα προβλήματα υγείας και οι νομικές εκκρεμότητες των μελών. Ολοκληρώνοντας τη Θεραπευτική Κοινότητα το μέλος του προγράμματος περνάει στη φάση της κοινωνικής επανένταξης. Στα Κέντρα Κοινωνικής Επανένταξης λειτουργούν ξενώνες, όπου μπορούν να φιλοξενηθούν μέχρι να βρουν δουλειά και δικό τους σπίτι. Στη φάση αυτή στόχος είναι να μάθει το άτομο πώς να λειτουργεί ως ισότιμο μέλος στην κοινωνία, με τη νέα ταυτότητα που απέκτησε κατά την παραμονή του στη Θεραπευτική Κοινότητα. Ιδιαίτερο βάρος δίνεται στην επαγγελματική κατάρτιση και την επαγγελματική αποκατάσταση, καθώς αυτή αποτελεί προϋπόθεση πλήρους κοινωνικής ένταξης και βασικό παράγοντα για την πρόληψη της υποτροπής. Η φάση αυτή περιλαμβάνει την δημιουργία σχέσεων εκτός θεραπευτικής ομάδας, π.χ. στον εργασιακό χώρο, στον χώρο εκπαίδευσης κλπ., επίλυση θεμάτων που αφορούν την εργασία, πρόληψη της υποτροπής μέσω μεγαλύτερης αυτογνωσίας σχετικά με τους λόγους που τον οδήγησαν στην χρήση. Έμφαση δίνεται Διπλωματική εργασία 16

στην διαχείριση ή αποφυγή καταστάσεων στις οποίες νιώθει ευάλωτος και είναι επικίνδυνες για την υποτροπή του και στην επεξεργασία θεμάτων σχετικά με την οικογένειά του. Στόχος είναι η αυτονόμηση σε επίπεδο χώρου διαμονής, οικονομικής διαχείρισης και οργάνωσης της καθημερινότητας και η συμμετοχή σε εθελοντικές δράσεις καθώς και η αντιμετώπιση νομικών θεμάτων και θεμάτων υγείας. Η φάση της κοινωνικής επανένταξης διαρκεί από 10 έως 12 μήνες περίπου. Η συμμετοχή της οικογένειας του εξαρτημένου ατόμου στο πρόγραμμα απεξάρτησης επηρεάζει θετικά την έκβαση της θεραπείας. Όλα τα θεραπευτικά προγράμματα του ΚΕΘΕΑ διαθέτουν παράλληλο πρόγραμμα οικογενειακής στήριξης. Απευθύνεται στα πρόσωπα του στενού οικογενειακού περιβάλλοντος του χρήστη (γονείς, αδέλφια, παιδιά, σύντροφοι-σύζυγοι) και έχει την ίδια περίπου διάρκεια με τη θεραπεία του χρήστη. Εάν ένα εξαρτημένο άτομο δεν είναι ενταγμένο σε θεραπευτικό πρόγραμμα, τα μέλη της οικογένειάς του μπορούν να παρακολουθούν τα ανεξάρτητα προγράμματα οικογενειακής στήριξης. Εκεί, μεταξύ άλλων, θα εκπαιδευτούν στους τρόπους με τους οποίους μπορούν να παρακινήσουν το εξαρτημένο άτομο, ώστε να έρθει στο πρόγραμμα απεξάρτησης. Τα Κέντρα Οικογενειακής Υποστήριξης προσφέρουν ευαισθητοποίηση, ενημέρωση και εκπαίδευση γύρω από την εξάρτηση και την αντιμετώπισή της και αποσκοπούν στη βελτίωση της λειτουργικότητας της οικογένειας και στην προσωπική ανάπτυξη των μελών της. Το ΚΕΘΕΑ παρέχει συστηματικά υπηρεσίες συμβουλευτικής υποστήριξης κρατούμενων χρηστών σε σωφρονιστικά καταστήματα. Ενημερώνει γύρω από την εξάρτηση και τις δυνατότητες θεραπείας, ενώ κινητοποιεί και προετοιμάζει για ένταξη σε Θεραπευτική Κοινότητα του ΚΕΘΕΑ, βάσει των εναλλακτικών της ποινής μέτρων του νόμου. Τα τελευταία χρόνια το ΚΕΘΕΑ έχει δημιουργήσει επίσης αυτοτελή θεραπευτικά προγράμματα (ΕΝ ΔΡΑΣΕΙ) και δομές που εξειδικεύονται στην παροχή υπηρεσιών σε κρατούμενους και αποφυλακισμένους χρήστες ουσιών. Στο πλαίσιό τους παρέχονται όχι μόνο υπηρεσίες συμβουλευτικής υποστήριξης αλλά και ψυχικής απεξάρτησης μέσα στη φυλακή (Θεραπευτική Κοινότητα). Στη συνέχεια οι συμμετέχοντες μπορούν να ενταχθούν σε Κέντρα Υποδοχής και Επανένταξης στα δύο μεγάλα αστικά κέντρα της χώρας. Ακόμη, το πρόγραμμα περιλαμβάνει ειδικό πλαίσιο για τις μητέρες, οι οποίες είναι ένας ιδιαίτερος πληθυσμός που χρειάζεται εξειδικευμένες υπηρεσίες υποστήριξης, αφ ενός για να μπορέσουν να ανταποκριθούν στο μητρικό τους ρόλο και τα παιδιά τους να έχουν την δυνατότητα να ζήσουν σε ένα ψυχικά υγιέστερο περιβάλλον, αφ ετέρου να μπορέσουν οι ίδιες να πραγματοποιήσουν την ψυχική απεξάρτηση από τις ουσίες. Τα Τμήματα Εκπαίδευσης των θεραπευτικών προγραμμάτων σχεδιάζουν και εφαρμόζουν προγράμματα επαγγελματικού προσανατολισμού, κατάρτισης και επιμόρφωσης των μελών του προγράμματος σε όλες τις φάσεις της θεραπείας. Στόχος είναι να καλυφθούν βασικές εκπαιδευτικές ελλείψεις των μελών, να αναπτυχθούν οι δεξιότητές τους και να υποστηριχθεί η επαγγελματική τους αποκατάσταση. Φροντίζουν ακόμη για την επιμόρφωση του προσωπικού του προγράμματος. Διπλωματική εργασία 17

Τα Τμήματα Έρευνας είναι υπεύθυνα για τη συλλογή στοιχείων που αφορούν το πρόγραμμα στο οποίο ανήκουν και για τη δημιουργία σχετικών αρχείων. Τα στοιχεία αυτά σχετίζονται με το κοινωνικο-δημογραφικό προφίλ και τις συνθήκες χρήσης των ατόμων που προσέρχονται στο Συμβουλευτικό Κέντρο του προγράμματος, τη συνολική κλινική εικόνα των μελών στη Θεραπευτική Κοινότητα, την κίνηση (εισαγωγές, αποχωρήσεις, ολοκληρώσεις) όλων των φάσεων του προγράμματος κ.ά. Tα στοιχεία αξιοποιούνται στο θεραπευτικό σχεδιασμό, καθώς και στην αξιολόγηση και βελτίωση των υπηρεσιών που παρέχονται. Τα Τμήματα Διοίκησης και Οικονομικών των θεραπευτικών προγραμμάτων είναι υπεύθυνα για την απρόσκοπτη διοικητική και οικονομική-διαχειριστική λειτουργία του προγράμματος. Στις βασικές αρμοδιότητές τους περιλαμβάνεται η κατάρτιση και η τήρηση του ετήσιου προϋπολογισμού του προγράμματος, η ορθολογική διαχείριση των διαθέσιμων πόρων, η προσέλκυση δωρητών, η εφαρμογή των εργασιακών σχέσεων εντός του προγράμματος, η τήρηση αρχείου για το προσωπικό κ.ά. Διπλωματική εργασία 18

2.2.2. Μονάδα Απεξάρτησης 18 Άνω Η Μονάδα απεξάρτησης Αλκοολικών- Τοξικομανών του Ψ.Ν.Α. άρχισε να λειτουργεί από το 1969 έως το 1995 που χωρίστηκε σε δύο ανεξάρτητα τμήματα Αλκοολικών και Τοξικομανών τα οποία βρίσκονται πλέον σε ξεχωριστά κτίρια μέσα στο Ψ.Ν.Α. Το 1993 ξεκίνησε η λειτουργία του 10ου Περιπτέρου ως τμήμα Σωματικής Αποτοξίνωσης το οποίο έπαψε να λειτουργεί το 1997 ενώ από τότε έως σήμερα λειτουργεί εκεί το πρόγραμμα απεξάρτησης αλκοολικών. Το Πρόγραμμα της Μονάδας για ενήλικες χωρίζεται σε τρεις φάσεις: 1. τη φάση της ευαισθητοποίησης 2. της φάση της ψυχολογικής απεξάρτησης 3. τη φάση της κοινωνικής επανένταξης Στην φάση ευαισθητοποίησης πραγματοποιούνται η ευαισθητοποίηση του εξαρτημένου ατόμου στο πρόβλημά του, η σταθεροποίηση της απόφασής του, η εμπλοκή του στη θεραπευτική διαδικασία και η ένταξή του στο θεραπευτικό πλαίσιο. Στην αρχή αυτής της φάσης το εξαρτημένο άτομο έχει ατομικές συναντήσεις με την ομάδα υποδοχής και δίνει ούρα για τοξικολογικό έλεγχο δύο φορές την εβδομάδα. Κατά τη διάρκεια αυτής της φάσης η οποία διαρκεί περί τους τρεις μήνες ο θεραπευόμενος παρακολουθείται από τον ατομικό του θεραπευτή και συμμετέχει σε ομάδες εμψύχωσης, ευαισθητοποίησης, έκφρασης και τέχνης, δημιουργικής ενασχόλησης, πηλού, γυμναστικής, δραματοθεραπείας, κολάζ. Είναι πολύ σημαντική η ύπαρξη της ομάδας σε αυτή τη δύσκολη φάση, διότι το εξαρτημένο άτομο είναι πολύ κοντά στην ουσία ακόμα και συγχρόνως αρκετά εκτεθειμένο σε αυτή, αφού η φάση της ευαισθητοποίησης είναι ανοικτή, δηλαδή ζει και κινείται στους ίδιους χώρους. Η ομάδα, λοιπόν, είναι αυτή που στηρίζει, πιθανόν και να προστατεύει πολλές φορές, σε αυτή τη φάση που διαρκεί περίπου δύο μήνες. Παράλληλα οι γονείς συμμετέχουν στο πρόγραμμα του Τμήματος Οικογένειας (με ατομικές και ομαδικές συναντήσεις με τους ειδικούς θεραπευτές καθώς και ομάδες δραματοθεραπείας ειδικά για οικογένειες). Διπλωματική εργασία 19

Η φάση της ψυχολογικής εξάρτησης είναι κλειστή και πραγματοποιείται στο Περίπτερο 18 ΑΝΩ, του Ψυχιατρικού Νοσοκομείου Αττικής και διαρκεί 6 7 μήνες περίπου. Καθ όλη τη διάρκεια της φάσης, οι θεραπευόμενοι, δεν έχουν καμία επαφή με το οικείο περιβάλλον αλλά και κανένα άλλον εκτός από τα μέλη της θεραπευτικής ομάδας, προκειμένου να επικεντρωθούν στη θεραπεία τους απερίσπαστοι από εξωτερικούς παράγοντες. Στο διάστημα αυτών των μηνών, μέσα από την ατομική και ομαδική ψυχοθεραπεία αλλά και άλλες θεραπευτικές διαδικασίες, όπως η δραματοθεραπεία, εργοθεραπεία, γυμναστική, είναι υπεύθυνοι για το χώρο που ζουν (καθαριότητα, μαγείρεμα κλπ.), αλλά και για τις σχέσεις τους με τα μέλη άλλων ομάδων. Στη φάση της ψυχολογική απεξάρτησης, το εξαρτημένο άτομο, ανακαλύπτει τον πραγματικό του εαυτό και τους λόγους που το οδήγησαν στη χρήση ουσιών και την εξάρτησή του από αυτές. Μαθαίνει να κάνει, για πρώτη φορά, ειλικρινείς και ουσιαστικές σχέσεις, καθώς και τι σημαίνει υπευθυνότητα και συνέπεια. Η φάση της κοινωνικής επανένταξης είναι εξωτερική και πραγματοποιείται σε ξεχωριστό χώρο. Η διάρκειά της είναι περίπου 10-12 μήνες και θεωρείται πλέον δύσκολη. Κατά τη διάρκεια αυτών των 10-12 μηνών το εξαρτώμενο άτομο προετοιμάζεται για την επάνοδο και την ένταξή του στο κοινωνικό σύνολο αντιμετωπίζοντας πολλά προβλήματα και δυσκολίες. Πρόκειται για την 3η και τελευταία φάση του προγράμματος, με διάρκεια περίπου 12 μήνες. Είναι πρόγραμμα εξωτερικής παρακολούθησης όπου ο θεραπευόμενος προετοιμάζεται για την επάνοδο και την ένταξη του στο κοινωνικό σύνολο. Λειτουργούν εκτός από την ατομική και ομαδική ψυχοθεραπεία, ομάδες ραδιοφώνου, θεάτρου, μουσικής, τέχνης, φωτογραφίας, αγγειοπλαστικής, κοσμήματος, δημιουργίας και πολιτισμού, βιβλίου, έκφρασης κινηματογράφου σε ειδικά διαμορφωμένους χώρους. Η Κοινωνική Επανένταξη Γυναικών και Μητέρων λειτουργεί από το 2008. Είναι η τελευταία φάση του προγράμματος για γυναίκες και μητέρες, με διάρκεια περίπου 10-12 μήνες, εξωτερικής παρακολούθησης όπου η θεραπευόμενη προετοιμάζεται για την επάνοδο και την ένταξη της στο κοινωνικό σύνολο. Λειτουργούν εκτός από την ατομική και ομαδική ψυχοθεραπεία,ομάδες γονέων ατομικές ψυχοθεραπευτικές συνεδρίες μητέρων με παιδοψυχολόγο που αφορούν θέματα μητρότητας, σχέσεων μητέρας-παιδιού καθώς και την αντιμετώπιση καθημερινών ζητημάτων ανατροφής των παιδιών. Παράλληλα παρακολουθούνται από παιδοψυχολόγους τα παιδιά ενώ γίνονται και συνεδρίες συμβουλευτικού χαρακτήρα με το ευρύτερο οικογενειακό περιβάλλον των μητέρων και των παιδιών τους. Διπλωματική εργασία 20

Λειτουργεί επίσης κοινωνικός Ξενώνας για εκείνες τις γυναίκες και μητέρες που αντιμετωπίζουν προβλήματα διαμονής. Το πρόγραμμα περιλαμβάνει και τα εξής εργαστήρια: Εργαστήριο Αγγειοπλαστικής Εργαστήριο Κούκλας Μουσική Ομάδα Ομάδα Βιβλίου Ομάδα Δημιουργίας & Πολιτισμού 2.2.3. Οργανισμός Κατά των Ναρκωτικών(ΟΚΑΝΑ) Η Μονάδα Κοινωνικής Επανένταξης του ΟΚΑΝΑ ξεκίνησε επίσημα τη λειτουργία της με οργανωμένο θεραπευτικό και διοικητικό πλαίσιο το Σεπτέμβριο του 2000. Ο κύριος στόχος της Μονάδας είναι να συμβάλλει, μέσω της ψυχοκοινωνικής υποστήριξης, στη σταδιακή και ομαλή κοινωνικοποίηση, αλλά και την προώθηση στην αγορά εργασίας των ατόμων που έχουν ολοκληρώσει τη θεραπεία τους στις μονάδες υποκατάστασης και έχουν απεξαρτηθεί. Η διάρκεια του προγράμματος κυμαίνεται από 12 έως 24 μήνες. Σε ειδικό τμήμα της Μονάδας μπορούν να ενταχθούν και θεραπευόμενοι που συνεχίζουν να λαμβάνουν μεθαδόνη, εφόσον παρουσιάσουν σταθερή συμμόρφωση στο πρόγραμμα θεραπείας και έχει εκτιμηθεί ότι είναι ικανοί να διεκδικήσουν και να διατηρήσουν εργασιακή θέση με στόχο την ομαλή κοινωνική επανένταξή τους. Η Μονάδα Κοινωνικής Επανένταξης παρέχει στα μέλη της ατομική, ομαδική και οικογενειακή ψυχοθεραπεία καθώς και συνεχή παρακολούθηση της σωματικής και της ψυχικής υγείας τους. Κατά τη διάρκεια παραμονής στο πρόγραμμα αντιμετωπίζονται επίσης τα ιατρικά προβλήματα των μελών με χορήγηση φαρμακευτικής αγωγής ή/και παραπομπή σε άλλα νοσηλευτικά πλαίσια. Η χορήγηση ναλτρεξόνης βοηθά τα άτομα που την έχουν ανάγκη για να διατηρηθούν σε κατάσταση απεξάρτησης. Στη Μονάδα Κοινωνικής Επανένταξης, τα μέλη κινητοποιούνται και ενισχύονται προκειμένου να συμμετέχουν σε πολιτιστικές και αθλητικές δραστηριότητες καθώς και στα προγράμματα που υλοποιεί το Εξειδικευμένο Κέντρο Επαγγελματικής Κατάρτισης του ΟΚΑΝΑ. Επίσης, σε συνεργασία με τον ΟΑΕΔ αξιοποιούνται για τα μέλη της Μονάδας τα προγράμματα «Επιδότησης Ελεύθερων Επαγγελματιών» και «Επιδότησης Νέων Θέσεων Εργασίας για την απασχόληση Απεξαρτημένων ατόμων». Ενισχύεται τέλος, η συμμετοχή των μελών, σε δραστηριότητες που αναπτύσσουν πολιτιστικοί και αθλητικοί φορείς της ευρύτερης κοινότητας. Διπλωματική εργασία 21

Η νομική υποστήριξη που παρέχεται έχει ως στόχο την εκκαθάριση του ποινικού μητρώου των ατόμων που "αποφοιτούν" από τη Μονάδα ενώ η διατήρηση της επαφής με τα μέλη που ολοκληρώνουν το Πρόγραμμα Κοινωνικής Επανένταξης βοηθά και ενισχύει την αποχή από τα ναρκωτικά ενώ ταυτόχρονα λειτουργεί υποστηρικτικά στις προσπάθειές τους για ανεύρεση εργασίας. 2.3. To αίτημα θεραπείας σε σχέση με το Φύλο Στην Ελλάδα το αίτημα για θεραπεία εξακολουθεί να αφορά στη χρήση οπιούχων (κυρίως ηρωίνης). Σύμφωνα με στοιχεία του ΕΚΤΕΠΝ το ποσοστό φθάνει το 84,2%, νούμερο που βρίσκεται σε μεγάλη απόκλιση με άλλες χώρες (π.χ. 22,4% στην Φινλανδία). Επίσης, στις μεσογειακές χώρες η συντριπτική πλειονότητα των θεραπευομένων είναι άντρες, ενώ στην Βόρεια Ευρώπη υπάρχουν μεγαλύτερο ποσοστό γυναικών. Με δεδομένο πως τα θεραπευτικά προγράμματα απεξάρτησης, διεθνώς, λειτουργούν κυρίως ανταποκρινόμενα στο αίτημα των ανδρών εξαρτημένων (Dawn, 1994) και οι περισσότερες έρευνες επικεντρώνονται σε άντρες χρήστες έχει σαν αποτέλεσμα την υποβάθμιση των γυναικών και την αντιμετώπισή τους σαν οριακές. Ο παράγοντας φύλο είναι μία εξαιρετικά σύνθετη μεταβλητή, λόγω της σχέσης του με πολλές άλλες βιολογικές, ψυχολογικές και κοινωνικές μεταβλητές. Για παράδειγμα, οι άνδρες διαφέρουν από τις γυναίκες όχι μόνο βιολογικά αλλά και σε σχέση με τις εμπειρίες. Πιο συγκεκριμένα, εμπειρικά είναι γνωστό σε όλους μας, ότι οι ζωές ανδρών και γυναικών παρουσιάζουν διαφορές ως προς την συχνότητα του άγχους. Σύμφωνα με τον Ettore (Ettore, 1992) οι άντρες και οι γυναίκες βιώνουν τις κοινωνικές καταστάσεις διαφορετικά και επομένως θα πρέπει να είναι διαφορετική η αντιμετώπιση στις υπο-ομάδες αυτές. Η παραδοσιακή αντίληψη όσον αφορά τη θεραπεία απεξάρτησης εστιάζει στην άποψη ότι η εμπειρία της εξάρτησης είναι παρόμοια μεταξύ των γυναικών και των ανδρών, με αποτέλεσμα να μην θεωρείται σημαντικό να υπάρξει ειδικός σχεδιασμός και μελέτη αυτών, ως ειδική ομάδα (Πράπας, Σφηκάκη, Μάτσα, 2001). Η σύγχρονη αντίληψη όμως, η οποία βασίζεται στην αύξηση του αριθμού των εξαρτημένων γυναικών (αποτελούν το 30-40% του συνολικού πληθυσμού των τοξικομανών) και στο γεγονός ότι οι άντρες και οι γυναίκες βιώνουν τις κοινωνικές καταστάσεις διαφορετικά, έχει διαφοροποιήσει τη στάση των ειδικών. Με βάση την διεθνή βιβλιογραφία, οι γυναίκες τοξικομανείς έχουν συγκριτικά με τους άνδρες μεγαλύτερα προβλήματα υγείας και ψυχοπαθολογίας. Καταρχήν, έχουν διαφορετικούς τρόπους εκδήλωσης νοσηρότητας και διαφορετικά ποσοστά θνησιμότητας (Μάτσα, 2001). Σχεδόν στο διπλό ποσοστό από τους άνδρες αναφέρουν ένα μείζον καταθλιπτικό επεισόδιο στη ζωή τους, αναφέρουν συχνότερα μετατραυματική διαταραχή στρες (PTSD), ψυχοσεξουαλικές διαταραχές, διατροφικές διαταραχές (Wechsberg et al, 1998), καθώς επίσης και απόπειρες αυτοκτονίας (Franke, 1995). Σε σχέση με την οικογένεια καταγωγής, στις γυναίκες Διπλωματική εργασία 22

παρατηρείται μεγαλύτερη συχνότητα εξαρτητικών συμπεριφορών (αλκοολισμός, χαρτοπαιξία) και ψυχικών διαταραχών και σε άλλα μέλη της. Ως εκ τούτου, οι εξαρτημένες γυναίκες δέχονται μεγαλύτερη απόρριψη από την πατρική τους οικογένεια, αλλά και από τον κοινωνικό τους περίγυρο. Πάντως όσο κι αν ζει μέσα στο χλευασμό, την εκμετάλλευση, την περιφρόνηση, είναι αυτή που φροντίζει τον άνδρα τοξικομανή, στο ρόλο της συζύγου, της φίλης, της μητέρας, της αδελφής. Όπως φαίνεται από έρευνες που έχουν γίνει, οι γυναίκες, σε μεγαλύτερα ποσοστά από τους άνδρες, αναλαμβάνουν τη συντήρηση και τη φροντίδα του εξαρτημένου συντρόφου ή του παιδιού τους. Πολλές απ αυτές στρέφονται στα ναρκωτικά αφού πρώτα έχουν επί χρόνια συμβιώσει με κάποιο εξαρτημένο άτομο. Σ αυτές τις περιπτώσεις της συν-εξάρτησης παίζει, αναμφίβολα σημαντικό ρόλο για τη στροφή της στις ουσίες το stress που προκαλεί η συμβίωση με ένα εξαρτημένο άτομο. Άλλωστε δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις των γυναικών που κάνουν υποτροπή, έστω κι αν έχουν ολοκληρώσει ένα θεραπευτικό πρόγραμμα απεξάρτησης, μέσα σε όρους συμβίωσης με τοξικομανή (σύντροφο, αδελφό, πατέρα). Τέλος οι εξαρτημένες γυναίκες έχουν εκτεθεί σε μεγαλύτερο βαθμό στη βία κατά την διάρκεια της παιδικής και εφηβικής τους ζωής. Παρουσιάζοντας μεγαλύτερα ποσοστά σωματικής και σεξουαλικής κακοποίησης. Πιο συγκεκριμένα, τα ποσοστά ενδο-οικογενειακής κακοποίησης στην υποομάδα των τοξικομανών κυμαίνονται μεταξύ 23-74% ανάλογα με τις συνθήκες και τη μέθοδο της κάθε έρευνας (Blatchley et al, 2000; Jarvis & Copeland, 1997). Ιστορικό κακοποίησης (κυρίως έχουν υποστεί σωματική βία από τον πατέρα αλλά πολύ συχνά και από τα αδέρφια) ή σεξουαλική παρενόχληση βιασμό από μέλος της πυρηνικής ή ευρύτερης οικογένειας. Σε αυτές τις περιπτώσεις οι ουσίες αποτελούν έναν τρόπο διαχείρισης και αντιμετώπισης αρνητικών αντιλήψεων για τον εαυτό (Millar & Sterman, 2000). Άλλωστε, η χρήση στις γυναίκες αρχίζει μετά από κάποιο στρεσογόνο τραυματικό γεγονός, ως μία προσπάθεια να αντέξει τη ζωή της (Kaufman, 1985). Επίσης, η χρήση ουσιών, κυρίως της μαριχουάνας και της κοκαΐνης στις γυναίκες σχετίζεται με προσδοκίες για μεγαλύτερη σεξουαλική ικανοποίηση και πιο ελεύθερη σεξουαλική συμπεριφορά (Eisenstadt, 1990). Άλλωστε, υπάρχει η αντίληψη στις γυναίκες ότι το αλκοόλ και η χρήση άλλων ουσιών θα αυξήσουν την σεξουαλική ικανοποίηση μειώνοντας τη δυσφορία από την ερωτική πράξη. Η κατανομή του φύλου, ως προς την θεραπεία, δείχνει να διαφέρει μεταξύ των βορείων χωρών και της λεκάνης της Μεσογείου. Σύμφωνα με τα στοιχεία του Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης και Πληροφόρησης για τα ναρκωτικά και την τοξικομανία (ΕΚΤΕΠΝ), για το 2001 στις μεσογειακές χώρες η συντριπτική πλειονότητα των θεραπευομένων είναι άντρες, ενώ στην Ιρλανδία και τη Σουηδία υπάρχει υψηλότερη παρουσία των γυναικών στη θεραπευτική διαδικασία. Η βιβλιογραφία αναφέρει πως η παραμονή στη θεραπεία, για την γυναίκα εξαρτημένη, είναι συχνά συνδεδεμένη με παράγοντες που αφορούν το θεραπευτικό πλαίσιο και την αντίληψη που οι ίδιες έχουν ότι το πρόγραμμα αξιολογεί και ανταποκρίνεται στις προσωπικές τους ανάγκες (Stark, 1992). Κάτι ανάλογο δεν συμβαίνει για τους άντρες. Ένα μεγάλο ποσοστό γυναικών είτε αργοπορεί Διπλωματική εργασία 23

την θεραπεία, είτε επιλέγει να μην τη ζητήσει εξαιτίας της κοινωνικής κατακραυγής και του στιγματισμού που αυτή επιφέρει. Στην περίπτωση των εξαρτημένων μητέρων το άγχος αυξάνεται, λόγω του φόβου τους ότι σε περίπτωση αποτυχίας υπάρχει ο κίνδυνος να χάσουν την κηδεμονία των παιδιών τους. Τέλος, είναι γνωστό ότι οι γυναίκες έχουν κοινωνικοποιηθεί μέσα από την επικράτηση και διαιώνιση εξαρτητικών ρόλων. Έτσι επικεντρώνονται στην ικανοποίηση των άλλων, μαθαίνουν ουσιαστικά να φροντίζουν το περιβάλλον τους και όχι τον εαυτό τους. Η αυτοεκτίμησή τους εξαρτάται από την αποδοχή των άλλων. Η παραδοχή λοιπόν ότι είναι εξαρτημένες και χρήζουν θεραπευτικής βοήθειας, μπορεί να είναι φοβερά απειλητική, με αποτέλεσμα να αναβάλουν το αίτημα για απεξάρτηση. Πίνακας 1: Ποσοστιαία κατανομή ατόμων σε θεραπεία με βάση το Φύλο Χώρα Άντρες Γυναίκες Ιταλία 86% 14% Ισπανία 85% 15% Πορτογαλλία 84% 16% Ελλάδα 84% 16% Ιρλανδία 70% 30% Σουηδία 72% 28% Πηγή: ΕΚΤΕΠΝ, 2001 Από τα παραπάνω στοιχεία είναι εμφανές ότι οι εξαρτημένες γυναίκες αποτελούν τη μειονότητα σε όλα τα θεραπευτικά προγράμματα, με αναλογία ανδρών/γυναικών 5:1 έως 4:1 (ΕΚΤΕΠΝ, 2001). Λόγοι που μπορεί να επεξηγούν αυτή την κατάσταση είναι οι ακόλουθοι: Κοινωνικές αντιλήψεις που επικρατούν όσον αφορά στα στερεότυπα του παραδοσιακού γυναικείου ρόλου, Έλλειψη υπηρεσιών υποδομής για φύλαξη και φροντίδα παιδιών στη διάρκεια της θεραπείας, Φόβος εξαρτημένων γυναικών για στιγματισμό που θα υποστούν αυτές και τα παιδιά τους, Οικονομικά προβλήματα, Αγωνία για εμπλοκή κοινωνικών υπηρεσιών στην επιμέλεια των παιδιών τους, Άρνηση του προβλήματος από την ίδια την οικογένεια, Ύπαρξη συντρόφου που είναι τοξικομανής, Η διαδικασία αυτή καθ εαυτή της κοινωνικοποίησης της γυναίκας, η οποία γίνεται μέσα από την διαιώνιση και επικράτηση εξαρτητικών ρόλων (βομβαρδιζόμενες ουσιαστικά από την κοινωνική απαίτηση να αναλάβουν το ρόλο της μητέρας). Επικεντρώνοντας στην Διπλωματική εργασία 24