ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΓΕΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΘΑΛΑΣΣΙΑΣ ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΓΕΩΔΥΝΑΜΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΠΑΛΑΙΟΝΤΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΣΤΡΩΜΑΤΟΓΡΑΦΙΑΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΘΕΜΑ

ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΓΕΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΘΑΛΑΣΣΙΑΣ ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΓΕΩΔΥΝΑΜΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΠΑΛΑΙΟΝΤΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΣΤΡΩΜΑΤΟΓΡΑΦΙΑΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΘΕΜΑ ΜΕΛΕΤΗ ΔΕΙΓΜΑΤΩΝ ΠΥΓΜΑΙΩΝ ΙΠΠΟΠΟΤΑΜΩΝ ΚΥΠΡΟΥ ΚΑΙ ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΟΥΣ ΜΕ ΠΛΕΙΣΤΟΚΑΙΝΙΚΟΥΣ ΙΠΠΟΠΟΤΑΜΟΥΣ ΤΗΣ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ ΨΑΡΡΑΣ ΧΡΗΣΤΟΣ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΠΑΤΡΑ 2014

Περίληψη Στην εργασία αυτή έγινε αρχικά περιγραφή του νησιού της Κύπρου ως προς τη γεωλογία και γεωγραφία του, από το οποίο πάρθηκαν τα περισσότερα δείγματα. Στη συνέχεια αναλυθήκαν οι παράγοντες που επηρεάζουν τα νησιωτικά οικοσυστήματα, κυρίως γεωγραφικά. Έπειτα περιεγράφηκαν τα είδη ιπποπόταμων που έζησαν στο πλειστόκαινο στον ευρύτερο χώρο της Μεσογείου, καθώς και το περιβάλλον στο οποίο οι πυγμαίοι ιπποπόταμοι της Κύπρου έζησαν. Τονίστηκαν τα βήματα δημιουργίας της εργασίας, περιεγράφηκαν τα δείγματα ξεχωριστά και μετά αναλύθηκαν σε διαγράμματα. Τα συμπεράσματα απέδειξαν την ταυτότητα των δειγμάτων, ενώ συγκρίθηκαν με άλλες μετρήσεις από άλλους ερευνητές. 1

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 : Εισαγωγή 4 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 : Γενική γεωγραφία και γεωλογία της Κύπρου 5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 : Παράγοντες που επηρεάζουν νησιωτικά οικοσυστήματα 7 3.1 τύποι νησιών 8 3.2 φίλτρα περιορισμού 9 3.3 Μορφολογικά χαρακτηριστικά 10 3.4 Ταξινομικά προβλήματα. 10 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: Είδη ιπποπόταμων αρτίγονων και απολιθωμένων 12 4.1 Αρτίγονοι ιπποπόταμοι νάνοι Αφρικής. 12 4.2 Hippopotamus antiquus 12 4.3 ιπποπόταμος Κρήτης 12 4.4 ιπποπόταμος Σικελίας 13 4.5 ιπποπόταμος Μάλτας 13 4.6 ιπποπόταμος Κύπρου 13 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 : Πανίδα Κύπρου 15 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 : Μεθοδολογία 16 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 : Αποτελέσματα εργασίας 17 7.1 Απολιθώματα περιοχής Αετόκρεμνου 17 7.2 Απολίθωμα περιοχής Μάνδρες Αμμόχωστου 24 7.3 Απολιθώματα περιοχής Πάφου 28 7.4 Απολιθώματα περιοχής Ξυλοφάγου 44 7.5 Απολιθώματα περιοχής Καθαρό Κρήτης (Hippopotamus creautzburgi) 62 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 : Συμπεράσματα και συζήτηση 68 2

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 77 Μετρήσεις Μ3 ιπποποταμοειδών 77 Μετρήσεις Μ1 και Μ2 ιπποποταμοειδών 79 Μετρήσεις μέγιστου μήκους Μ 3 ιπποποταμοειδών 81 Μετρήσεις μήκους πλάτους M 2 ιπποποταμοειδών 82 Μετρήσεις μήκους πλάτους Μ 1 ιπποποταμοειδών 83 Μετρήσεις αστράγαλων ιπποποταμοειδών 85 Μετρήσεις βραχιόνων H. minor 86 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 88 3

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 : ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η εργασία αυτή έγινε με σκοπό την μελέτη και περιγραφή των απολιθωμάτων νησιωτικών ειδών Hippopotamidae, από την περιοχή της Κύπρου και της Κρήτης. Η έρευνα αυτή έγινε στα πλαίσια πτυχιακής εργασίας. Σκοπός είναι η σύγκριση των δειγμάτων ιπποπόταμων Κύπρου και Κρήτης, με άλλα δείγματα από την βιβλιογραφία και έπειτα περεταίρω σύγκριση με άλλα είδη ιπποπόταμων, για να τονιστεί η διαφορά στα μεγέθη μεταξύ τους. Η εργασία αυτή είναι σημαντική, γιατί υπήρχαν δείγματα τα οποία δεν ήταν ταξινομημένα και έπρεπε να καταγράφουν στην βιβλιογραφία, για τον εμπλουτισμό του αρχείου των απολιθωμάτων. 4

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 : ΓΕΝΙΚΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΓΕΩΛΟΓΙΑ ΚΥΠΡΟΥ Η Κύπρος είναι το τρίτο μεγαλύτερο νησί της Μεσογείου θάλασσας, βρίσκεται στην ανατολική Μεσόγειο δίπλα στις ακτές της Τουρκίας και της Συρίας, ενώ είναι ένα από τα λίγα ωκεάνια νησιά. Το νησί οφείλει την ύπαρξη του στην ηφαιστειότητα, η οποία εξηγεί και τα πολλά μεταλλεία χαλκού από πού πήρε το όνομα το στοιχείο αυτό. Κατά το Κρητιδικό (περίπου 120 εκατομμύρια χρόνια πριν), η Κύπρος ήταν μια οροσειρά στο βυθό της θάλασσας της Τηθύος. Πολύ αργότερα, κατά το Μειόκαινο, η περιοχή ανυψώθηκε λόγο σύγκρουσης της αφρικανικής και της ευρασιατικής πλάκας. Τελικά, το νησί εμφανίστηκε πάνω από το επίπεδο της θάλασσας, και δημιουργήθηκε η σημερινή του μορφή. Η Κύπρος δεν ήταν ποτέ συνδεδεμένη με τη ξηρά, και έχει μια μακρά περίοδο απομόνωσης από το Μειόκαινο έως σήμερα, όπως έχει βρεθεί από γεωλογικά στοιχεία (van der Geer et al,2010). Πιο αναλυτικά, η γένεση και η γεωλογική εξέλιξη της Κύπρου συντελέστηκαν μέσα από μια σειρά τεκτονικών επεισοδίων. Ο σχηματισμός της Κύπρου οφείλεται στην μετακίνηση της αφρικανικής πλάκας κάτω από την ευρασιατική πλάκα, είχε ως αποτέλεσμα την παραμόρφωση των θαλασσίων ιζημάτων, τη συμπίεση τους και τελικά την αναγκαστική ανύψωση τους επάνω από την επιφάνεια της θάλασσας (Hübscher et al.,2009). Με την ανύψωση αυτή σχηματίστηκε η οροσειρά του Τροόδους (20 m.a.). Η πιο αποδεκτή θεωρία για την τεκτονική εξέλιξη της ανατολικής Μεσόγειου, αναφέρει ότι η συγκλίνουσα κίνηση της αφρικανικής και της ευρασιατικής πλάκας, διατάραξε τη διάταξη μικροπλακών που κινήθηκαν βορειότερα. Οι μικροπλάκες αυτές είχαν δημιουργηθεί από τον διαμελισμό του βόρειου περιθωρίου της Αφρικής. Μια σύγκρουση μιας μικροπλάκας με τον σχηματισθέντα ωκεάνιο φλοιό του Τροόδους και ταυτόχρονα η συνεχιζόμενη πίεση της αφρικανικής πλάκας, ανάγκασαν το Τρόοδος σε μια σταδιακή αριστερόστροφη περιστροφή 90 μοιρών (Robertson & Woodcock,1979). Η περιστροφή αυτή, σε συνδυασμό με την πίεση της αφρικανικής πλάκας, επηρέασε μια μικροπλάκα και δημιούργησε έντονες τεκτονικές διαταραχές βόρεια έως βορειοανατολικά του Τροόδους. Επακόλουθο ήταν η μεταμόρφωση, η πτύχωση και ο θρυμματισμός των εναποτιθέμενων ασβεστολιθικών ιζημάτων και άλλων πετρωμάτων που αναδυθήκαν από τη θάλασσα, σχηματίζοντας την οροσειρά του Πενταδάκτυλου κατά το ύστερο Μειόκαινο (Δέδε Κυριακή, 2010). Έτσι πριν από 15 εκατομμύρια χρόνια περίπου, έχουμε το σχηματισμό δυο νησιών, το Τρόοδος και τον Πενταδάκτυλο. Η προσκόλληση της οροσειράς του Πενταδάκτυλου στη βόρεια πλευρά της ζώνης του Τροόδους και η ανύψωση της Κύπρου στη σημερινή ενιαία μορφή, ξεκίνησε στο 5

Μειόκαινο και αποτέλεσε το προτελευταίο τεκτονικό στάδιο(δέδε Κυριακή, 2010). Ο θαλάσσιος χώρος μεταξύ των δυο νησιών, δηλαδή η σημερινή κεντρική πεδιάδα της Κύπρου η Μεσαορία, καθώς και οι υπόλοιπες περιοχές γύρω από τα δύο νησιά, καλύπτονταν από αβαθή μέχρι και βαθιά νερά. Ο βυθός της θάλασσας στις περιοχές αυτές, δεχόταν υλικά προερχόμενα από τη διάβρωση τόσο των πετρωμάτων του Τροόδους όσο και του Πενταδάκτυλου (Δέδε Κυριακή, 2010). Ανατολικά της Κύπρου, η Τηθύς θάλασσα έκλεισε και το δυτικότερο τμήμα της, η Μεσόγειος, απέκτησε σχεδόν το σημερινό της σχήμα, η απότομη ανύψωση του χώρου της Κύπρου έγινε κατά το τέλος του Πλειόκαινου, πριν από 2 εκατομμύρια χρόνια, οπότε το σημερινό Τρόοδος και ο Πενταδάκτυλος ανυψώθηκαν πολύ περισσότερο από ότι σήμερα. Σιγά σιγά, δημιουργήθηκαν λιμνοθάλασσες που αποκόπηκαν από την υπόλοιπη θάλασσα ενώ συνεχιζόταν η ανυψωτική κίνηση μέχρι και το Πλειστόκαινο. Η ανύψωση αυτή, συνδυασμένη με έντονες βροχοπτώσεις, είχε ως αποτέλεσμα την εκτεταμένη διάβρωση των οροσειρών, κυρίως του Τροόδους (Poole & Robertson, 1998) και την μεταφορά τεράστιων ποσοτήτων ιζημάτων από διάβρωση που αποτέθηκαν στις κοιλάδες μεγάλων ποταμών και στο χώρο της Μεσαορίας, σχηματίζοντας τις κλαστικές Πλειστοκαινικές αποθέσεις. Η τελική διαμόρφωση της Κύπρου ήταν αποτέλεσμα, αφενός της διακύμανσης της στάθμης της θάλασσας κατά περιόδους παγετώνων του Πλειστόκαινου, και αφετέρου της διαφορικής ανύψωσης το νησιού (Δέδε Κυριακή, 2010). 6

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 : ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ ΝΗΣΙΩΤΙΚΑ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΑ Τα νησιωτικά οικοσυστήματα επηρεάζονται από πολλούς παράγοντες. Μερικοί είναι, ο τύπος του νησιού, η απόσταση του νησιού από την ενδοχώρα, η συνολική αλληλεπίδραση των οργανισμών στο νησί και η μορφολογία του νησιού. Φυσικά οι παράγοντες αυτοί επηρεάζονται μεταξύ τους (van der Geer et al,2010). 3.1 ΤΥΠΟΙ ΝΗΣΙΩΝ Έχουν αναγνωριστεί τρεις τύποι νησιών, ανάλογα την παλαιοπανίδα και παλαιοχλωρίδα του νησιού. Έτσι, συγκρίνονται με σημερινά οικοσυστήματα και χωρίζονται στις εξής κατηγορίες. 3.1.1 ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΑ ΝΗΣΙΑ Είναι νησιά, που ανήκουν στον ηπειρωτικό φλοιό σε μικρή απόσταση από την και κυρίως ξηρά και απομονώνονται από αυτήν από μικρού βάθους θάλασσα. Όταν κατεβαίνει το επίπεδο της θάλασσας, πολλές φορές είναι δυνατό να συνδέονται οι δυο μάζες ξηράς. Τα περισσότερα νησιά με ενδημικά είδη είναι τέτοιου τύπου όπως η Σαρδηνία, η Σικελία και η Ιαπωνία (van der Geer et al,2010). 3.1.2 ΩΚΕΑΝΙΑ ΚΑΙ ΣΑΝ-ΩΚΕΑΝΙΑ ΝΗΣΙΑ Ωκεάνια νησιά, είναι νησιά που βγαίνουν από τη θάλασσα, ενώ από τη δημιουργία τους είναι περιτριγυρισμένα από νερό. Οι τεκτονικές κινήσεις και ηφαιστειακή δραστηριότητα μπορούν να μειώσουν την απόσταση από την ακτή που είχε το νησί αρχικά, ή ακόμα και να το συνδέσουν με την ήπειρο. Τα σαν ωκεάνια νησιά, είναι ηπειρωτικά νησιά τα οποία ήταν συνδεδεμένα με τη ήπειρο στο παρελθόν και απομονώθηκαν από τότε έως σήμερα (van der Geer et al,2010). Και οι δυο τύποι νησιών έχουν εποικιστεί από πολλούς οργανισμούς. Όμως μόνο λίγα θηλαστικά τάξα μπορούν να ταξιδεύουν κολυμπώντας σε θαλάσσια εμπόδια. Κύριες εξαιρέσεις είναι οι ιπποπόταμοι οι ελέφαντες και τα ελάφια. Παραδείγματα τέτοιων νησιών είναι η Κύπρος, τα νησιά Φλόρες και τα Γκαλαπάγκος. Ένα παράδειγμα σαν ωκεάνιου νησιού 7

είναι η Μαδαγασκάρη, η οποία αποχωρίστηκε από την Αφρική στο κατώτερο Κρητιδικό (van der Geer et al,2010). 3.2 ΦΙΛΤΡΑ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΥ Λίγα τάξα μπορούν να γίνουν επιτυχημένα νησιωτικά ζώα. Υπάρχουν κάποια φίλτρα που ελέγχουν ποια ζώα θα εποικήσουν το νησί. Το πρώτο φίλτρο είναι το είδος του νησιού που σκοπεύουν να εποικήσουν. Στα ηπειρωτικά νησιά, το φίλτρο δεν είναι τόσο ισχυρό και πρακτικά τα περισσότερα τάξα περνάμε στο νησί. Για τα ωκεάνια νησιά, το φίλτρο είναι εξαιρετικά ισχυρό (van der Geer et al,2010). Μόνο μερικά μεγάλα φυτοφάγα ζώα (όπως ελάφια προβοσκιδωτά και ιπποποταμοειδή), τρωκτικά, νυχτερίδες και κάποια ερπετά (χελώνες, κροκόδειλοι), μπορούν να εποικήσουν το νησί, κολυμπώντας πετώντας είτε μεταφερόμενα με άλλα επιπλέοντα αντικείμενα. Επίσης, θα πρέπει να έχουν δυνατότητες επιβίωσης για μεγάλο χρονικό διάστημα στη θάλασσα. Το δεύτερο φίλτρο για τα ζώα που περάσουν στο νησί, είναι να επιβιώσουν στο καινούργιο περιβάλλον. Αυτό το περιβάλλον πολλές φορές είναι τελείως διαφορετικό από αυτό που βρίσκονταν πριν, και τελικά λίγα μόνο τάξα καταφέρνουν να προσαρμοστούν, να εξελιχτούν και τελικά να γίνουν ενδημικά είδη (van der Geer et al,2010). Απολιθώματα, από ωκεάνια και σαν-ωκεάνια νησιά, έχουν δείξει ότι ειδικά οι ελέφαντες, οι ιπποπόταμοι και τα ελάφια, ήταν στο παρελθόν επιτυχείς στην απόβαση σε ένα νησί και στην κατοίκησή του. Αυτό συμβαίνει γιατί τα ζώα αυτά έχουν κοινά χαρακτηριστικά, δηλαδή είναι καλοί κολυμβητές στην ανοιχτή θάλασσα και το πεπτικό τους σύστημα παράγει πολλά αέρια οπότε επιπλέουν. Επιπλέον, η προβοσκίδα του ελέφαντα λειτουργεί σαν καλαμάκι και έτσι μπορούν να κολυμπούν λίγο κάτω από το νερό παίρνοντας αέρα. Τέλος, τα ζώα αυτά ζουν σε κοπάδια, οπότε ο πληθυσμός που θα κατοικήσει σε ένα νησί θα ναι αρκετός για να είναι βιώσιμος (van der Geer et al,2010). Αντιθέτως, σαρκοφάγα ζώα αν και μπορούν να κολυμπήσουν, δεν έχουν τη δυνατότητα να επιπλέουν λόγο αερίων, ενώ δεν ζουν συνήθως μαζί με άλλα του είδους τους, οπότε και ο πληθυσμός στο νησί δεν θα ναι αρκετός. Εξαίρεση είναι οι ενυδρίδες που υπάρχουν σε αρκετά νησιωτικά οικοσυστήματα (van der Geer et al,2010). Οι κολυμβητικές ικανότητες των προβοσκιδωτών οφείλονται μάλλον σε έναν πρόγονο που ζούσε στο νερό. Ίδια εξήγηση μπορεί να δοθεί και για τα ελάφια. Οι ιπποπόταμοι είναι υδρόβια ζώα, αλλά δεν κολυμπούν. Αντιθέτως περπατούν στον πυθμένα των ποταμών και των λιμνών στις οποίες ζουν. Όμως, στη θάλασσα, εκεί επιπλέουν και κολυμπούν (van der Geer et al,2010). 8

3.3 ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ 3.3.1 ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΣΕΙΣ ΣΤΟ ΣΚΕΛΕΤΟ ΣΕ ΝΗΣΙΩΤΙΚΑ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΑ Τα ζώα τα οποία κατοίκησαν τα νησιά, ήρθαν αντιμέτωπα με ένα νέο περιβάλλον. Οι προσαρμογές στο σώμα τους που έπρεπε να γίνουν έτσι ώστε να επιβιώνουν στο περιβάλλον αυτό. Έτσι πολλά χαρακτηριστικά που είχαν πριν όπως το μεγάλο μέγεθος στους ελέφαντες, δεν χρειαζόταν πια, καθώς δεν υπήρχαν θηρευτές και η τροφή που ήταν διαθέσιμη στο νησί ήταν περιορισμένη σε έκταση (van der Geer et al,2010). Αλλαγές σε μάζα σώματος έχουν αναφερθεί σε πολλά απολιθώματα νησιωτικών οικοσυστημάτων, είτε προς μεγαλύτερη η μικρότερη μάζα σώματος. Γενικά, τα μεγάλα φυτοφάγα και τα μεσαίου μεγέθους παμφάγα, γίνονται μικρά ζώα ή νάνοι, ενώ τα μικροθηλαστικά τείνουν να μεγαλώνουν ή να γίνονται γιγάντια. Τα σαρκοφάγα αλλάζουν το μέγεθος τους ανάλογα τη ποσότητα της τροφής (van der Geer et al,2010). Τα μεγάλα φυτοφάγα, εκτός από το μέγεθος τους που δεν χρειαζόταν, έχασαν και την ανάγκη της ταχύτητας λόγο απουσίας θηρευτών, και έτσι επενδύσανε ψηλότερα ποσοστά σταθερότητας του σώματος τους. Η σταθερότητα ήταν ένα τεράστιο πλεονέκτημα, αφού η ζωή ενός ζώου μειώνεται δραματικά αν σπάσει κάποιο πόδι του. Αυτό είναι ιδιαίτερα αισθητό σε ορεινές περιοχές, ακόμα περισσότερο όταν έχει το ζώο μεγάλη μάζα και ύψος. Η αύξηση της σταθερότητας στα μεγάλα αυτά ζώα έγινε με την μείωση μήκους και πάχυνση των μακριών οστών των ποδιών, στα μεταταρσικά και τα μετακαρπικά οστά των οπληφόρων, ενώ στου ελέφαντες και τους ιπποπόταμους στα μηριαία οστά και τα βραχιόνια οστά. Τα μεγάλα άκρα είναι χρήσιμα μόνο για τρέξιμο, και εφόσον πια δεν υπάρχει ανάγκη, μόνο τα μειονεκτήματα μένουν (van der Geer et al,2010). Έτσι η εξέλιξη θα ευνοήσει τα ζώα με μεγαλύτερη σταθερότητα και συνεπώς μικρότερα άκρα. Κάποια οστά έχουν παρατηρηθεί ότι είναι ενωμένα όπως μια κερκίδα-ωλένη ή κνήμη-περόνη. Μια τέτοια σταθερή άρθρωση είναι αδύνατον να κινηθεί, όμως αυτό είναι θετικό γιατί έχει το ζώο μεγαλύτερη ευστάθεια. Δεν χρειάζεται να τρέξει το ζώο γρήγορα για να αποφύγει κυνηγούς (van der Geer et al,2010). 3.3.2 ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΝΗΣΙΩΤΙΚΟΥΣ ΙΠΠΟΠΟΤΑΜΟΥΣ Οι τοποθεσίες που έχουν βρεθεί απολιθωμένα ενδημικά είδη ιπποπόταμων περιγράφονται παρακάτω: Κύπρος (Late Pleistocene Holocene: Phanourios minor ) Κρήτη (Early early Middle Pleistocene: Hippopotamus creutzburgi) Σικελία (late Middle Late Pleistocene: Hippopotamus pentlandi ) Μάλτα (late Middle Pleistocene: Hippopotamus melitensis) Μαδαγασκάρη (Late Pleistocene: H. lemerlei, H. madagascariensis, H.laloumena) Ιάβα (Early Middle Pleistocene: Hexaprotodon sivajavanicus). 9

Εικόνα 1 Παρουσίαση των μεγεθών των ιπποποταμοειδών του Πλειστοκαίνου στην Μεσόγειο. (Sinammonite, 2013). Από τα αριστερά προς τα δεξιά : Phanourios minor, Hippopotamus melitensis, Hippopotamus creutzburgi, Hippopotamus petlandi και Hippopotamus antiquus. Κάθε τετράγωνο αντιπροσωπεύει 0,5 m 2. Είναι γεγονός ότι όλα τα ενδημικά νησιωτικά είδη είναι μικρότερα σε μέγεθος από τους συγγενείς τους στη ξηρά. Το μέγεθος κάθε είδους ποικίλει από νησί σε νησί. Το μικρότερο είναι το είδος Phanourios minor από την Κύπρο, ενώ το μεγαλύτερο είναι το Hippopotamus pentlandi από την Σικελία και το Hexaprotodon sivajavanicus από την Ιάβα. Τα άλλα είδη είναι ενδιάμεσα σε μέγεθος, ενώ το μέγεθος του νησιού δεν σχετίζεται με το αυτό του ζώου. Στην Ιάβα, ένα νησί που σταδιακά πλησιάζει την ενδοχώρα, μια τάση αύξησης μεγέθους έχει παρατηρηθεί. Τα παλιότερα και μικρότερα ζώα είχαν ονομαστεί Hexaprotodon simplex, αλλά τώρα θεωρούνται ανήλικα ζώα από το Hexaprotodon sivajavanicus (van der Geer et al,2010). Εκτός από το μέγεθος, χαρακτηριστικά στο σκελετό έχουν διαφοροποιηθεί ώστε να μπορεί να επιβιώνει ευκολότερα στη ξηρά. Τα πόδια του κυπριακού και κρητικού ιπποπόταμου καθώς και το κρανίο του Hippopotamus madagascariensis είναι τέτοιες προσαρμογές (van der Geer et al,2010). 3.4 ΤΑΞΟΝΟΜΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ Πριν αρκετά χρόνια, το 1804 ο Cuvier περιέγραψε και χαρακτήρισε διάφορους ιπποπόταμους ανάλογα το μέγεθος των δοντιών που είχε στη διάθεση του. Ο Desmarest (1822) ονομάτισε σύμφωνα με τον Cuvier, τον μεγάλο ιπποπόταμο Hippopotamus major, τον ενδιάμεσο σε μέγεθος Hippopotamus medius, ενώ τον μικρό, Hippopotamus minutus, μια μορφή που προερχόταν από την νότια Γαλλία. Πολλά χρόνια αργότερα το 1901, ο Bate πήγε στη Κύπρο και εξερεύνησε το νησί για απολιθωματοφόρα ιζήματα. Σε πολλές περιοχές βρήκε κόκκαλα και δόντια τα οποία του έμοιαζαν σαν ένα είδος γουρουνιού. Έτσι έστειλε τα δείγματα στον Forsyth Major, όπου εκεί έγινε αντιληπτό ότι οι μηροί από το λεγόμενο γουρούνι, ήταν στην πραγματικότητα ίδιοι με αυτούς που είχε περιγράψει ο Cuvier, οπότε και τα δείγματα από την συλλογή απολιθωμάτων στο Παρίσι, δεν ήταν από την νότια Γαλλία, αλλά από την Κύπρο. Το 1972, οι Boekschoten και Sondaar έδωσαν στον ιπποπόταμο της Κύπρου ένα νέο επιστημονικό όνομα, Phanourios minor, εις μνήμην του αγίου που νόμιζαν οι ντόπιοι κάτοικοι ότι ανήκαν τα οστά. Το όνομα Hippopotamus minor έχει επίσης χρησιμοποιηθεί πολύ σε μαλτέζικους και κρητικούς ιπποπόταμους, βασισμένο στην παρατήρηση ότι είναι μικρότεροι από τον ιπποπόταμο της Σικελίας. Σήμερα το είδος της Μάλτας είναι γνωστό ως Hippopotamus melitensis και της Κρήτης ως 10

Hippopotamus creutzburgi, μιας και το όνομα minor είναι βασισμένο σε κυπριακά οστά (van der Geer et al,2010). 11

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΕΙΔΗ ΙΠΠΟΠΟΤΑΜΩΝ ΑΡΤΙΓΟΝΩΝ ΚΑΙ ΑΠΟΛΙΘΩΜΕΝΩΝ 4.1 ΑΡΤΙΓΟΝΟΙ ΙΠΠΟΠΟΤΑΜΟΙ ΑΦΡΙΚΗΣ. Το αρτίγονο είδος ιπποπόταμου, με όνομα Choeropsis liberiensis ή Hexaprotodon liberiensis, είναι το μοναδικό είδος νάνου ιπποπόταμου που επιβιώνει σήμερα στις τροπικές ζούγκλες της δυτικής Αφρικής σε δάση και βαλτώδεις περιοχές ( Λιβερία, Γουινέα, Σιέρρα Λεόνε και Ακτή Ελεφαντοστού). Οι πυγμαίοι ιπποπόταμοι ποικίλουν σε μάζα από 160 έως 275 κιλά. Το μήκος του σώματος τους είναι από 1,5 έως 1,75 μέτρα και η ουρά έχει μήκος 9,2 μέτρα. Το ύψος είναι από 0,7 έως ένα μέτρο μέχρι τον ώμο. Παρά το όνομα Ηexaprotodon, αυτοί οι ιπποπόταμοι έχουν μόνο δυο ζευγάρια τομείς από πάνω και ένα ζευγάρι από κάτω. Η οδοντοστοιχία τους αποτελείται από 34 δόντια συνολικά, με φόρμουλα 2/1, 1/1, 3/3, 3/3. Οι κυνόδοντες μεγαλώνουν καθ όλη τη διάρκεια της ζωής του ζώου. Το χρώμα του δέρματος είναι σκούρο καφέ στη ράχη ενώ γίνεται πιο ανοιχτό στη κοιλιά και στο λαιμό. Ο Ηexaprotodon liberiensis είναι πολλές φορές συγκρινόμενος με τον μεγάλο του ξάδερφο Hippopotamus amphibius. Ενώ ο πυγμαίος ιπποπόταμος είναι προφανώς μικρότερος σε μέγεθος σώματος, έχει επίσης και χαρακτηριστικές προσαρμογές που τον ξεχωρίζουν από τους Hippopotamus amphibius. Αναλογικά, τα πόδια και ο λαιμός του H. liberiensis είναι μακρύτερα και το κεφάλι είναι μικρότερο αν συγκρίνουμε ίδια μεγέθη ζώων. Τα άκρα του πυγμαίου ιπποπόταμου είναι πιο απλωμένα και δεν έχουν τόσο πολλές μεμβράνες, όπως ο κοινός ιπποπόταμος. Γενικά, οι πυγμαίοι ιπποπόταμοι έχουν αρκετές προσαρμογές που είναι προτέρημα στην κίνηση στην στεριά. Τα μάτια βρίσκονται στο πλάι του κεφαλιού, αντί στο πάνω μέρος. Οι πλάτες τους έχουν κλήση προς τα μπροστά, ένα χαρακτηριστικό που τα βοηθά να κινούνται μέσα στη πυκνή βλάστηση. Το κοινό που έχουν τα δυο είδη είναι οι βαλβίδες στα αφτιά και στη μύτη που κλείνουν κάτω από το νερό (EOL,2014). 4.2 HIPPOPOTAMUS ANTIQUUS Το είδος περιεγράφηκε σαν H. major από τον Cuvier λόγω του μεγάλου του μεγέθους το οποίο ζούσε στην Ευρώπη ανάμεσα στο Κατώτερο και Κατώτερο έως μέσο Πλειστόκαινο και αντικαταστάθηκε από τον H. amphibius. (H. incognitus) στα τέλη του Μέσου με Ανωτέρου Πλειστοκαίνου, πιθανών μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα (van der Geer et al,2010). 4.3 ΙΠΠΟΠΟΤΑΜΟΣ ΚΡΗΤΗΣ Ο νάνος ιπποπόταμος της Κρήτης είναι μικρότερος από τον μαλτέζικο, όμως μεγαλύτερος από τον κυπριακό. Ο νάνος ιπποπόταμος δεν ήταν μόνο μικρός στο μέγεθος αλλά περπάταγε περισσότερο στις οπλές του παρά στα πέλματα, συγκριτικά με τον πρόγονό του τον H. antiquus. αυτό εξηγείται σαν προσαρμογή σε μια λιγότερο υδρόβια ζωή, σε ένα βραχώδες περιβάλλον, το οποίο φαίνεται να ταιριάζει με το περιβάλλον στο Καθαρό. Οι αναλογίες του σώματος του ιπποπόταμου της Κρήτης διέφεραν ελάχιστα από αυτές του H. 12

antiquus. Ο βραχίονας ήταν σχετικά μακρύς ενώ η κερκίδα ελαφριά κοντότερη. Παίρνοντας υπόψιν την μορφολογία του γονάτου, ο βραχίονας και η κνήμη φαινόταν να είναι λιγότερο κάθετα διαμορφωμένες σε σχέση με αυτές του εξαφανισμένου ιπποπόταμου όπως περιεγράφηκε από τον Spaan (1996). Ο πιθανότερος πρόγονος του νάνου ιπποπόταμου της Κρήτης να είναι ο H. antiquus (van der Geer et al,2010). 4.4 ΙΠΠΟΠΟΤΑΜΟΣ ΣΙΚΕΛΙΑΣ Ο Hippopotamus petlandi διέφερε μόνο στο λίγο μικρότερο μέγεθος από τον Hippopotamus amphibious. Σε σχέση με τον συνολικό πληθυσμό στο νησί, ο Σικελιανός ιπποπόταμος δείχνει μια μεγάλη μεταβλητότητα σε μέγεθος, ένα χαρακτηριστικό των απομονωμένων ειδών. Ο ιπποπόταμος αυτός είναι ο μεγαλύτερος ιπποπόταμος στα μεσογειακά νησιά (van der Geer et al,2010). 4.5 ΙΠΠΟΠΟΤΑΜΟΣ ΜΑΛΤΑΣ Τα απολιθώματα ιπποπόταμου στην Μάλτα έχουν ποικιλία σε μεγέθη, περισσότερα από της ξηράς. Αυτό δίνει την λανθασμένη εντύπωση ότι υπήρχαν δυο είδη, ενώ είναι ένα. Το γεγονός αυτό είναι συνηθισμένο σε νησιωτικά οικοσυστήματα. Έτσι ο Hippopotamus melitensis είναι το μόνο είδος ιπποπόταμου στη Μάλτα και ο πρόγονος πιθανόν είναι ο Hippopotamus petlandi, ο οποίος μετανάστευσε στη Μάλτα (van der Geer et al,2010). 4.6 ΙΠΠΟΠΟΤΑΜΟΣ ΚΥΠΡΟΥ Ο υπερβολικά μικρός ιπποπόταμος, πρέπει να αποίκισε στο Μέσο και ίσως και Κάτω Πλειστόκαινο, αν και δεν έχει επιβεβαιωθεί από μετρήσεις. Μια, Μέσου Πλειστοκαίνου, αποίκηση ταιριάζει και με τις αποικήσεις άλλων ιπποπόταμων στη Μεσόγειο. Ο Phanourios minor είναι ο μικρότερος ιπποπόταμος από όλα τα γνωστά είδη ιπποποταμοειδών. Το 90% των απολιθωμάτων στο νησί της Κύπρου είναι από αυτό το ζώο, που σημαίνει ότι το περιβάλλον ήταν αρκετά ευνοϊκό για αυτόν (van der Geer et al,2010). Ο πυγμαίος ιπποπόταμος μπορούσε να έχει τόσο μικρό μέγεθος σώματος επειδή κανένας επίγειος κυνηγός, ή ανταγωνιστής για το φαΐ, δεν υπήρχε στο νησί. Η λοφοδοντική οδοντοστοιχία του Phanourios minor, δείχνει προσαρμογές σε τροφές με βλαστούς και λιγότερο σε γρασίδια, το αντίθετο από ότι φαίνεται για τον πρόγονο του τον Hippopotamus amphibius. Η εξέλιξη αυτή, είναι στην πραγματικότητα ένα πισωγύρισμα σε μια πρωτόγονη κατάσταση και είναι χαρακτηριστικό των παλαιότερων ιπποποταμοειδών. Όμως αυτή η αλλαγή στην οδοντοστοιχία, είναι προσαρμογή στο περιβάλλον του νησιού. Άλλο ένα χαρακτηριστικό είναι η απουσία τέταρτου προγομφίου σε αρκετά δείγματα, καθώς σύμφωνα με τον Sondaar(1977) άλλαξε η κίνηση της σιαγόνας με μεγαλύτερες εγκάρσιες κινήσεις (van der Geer et al,2010). Ο κυπριακός πυγμαίος ιπποπόταμος μπορούσε να σκαρφαλώνει και να περπατά εύκολα σε δύσκολες επιφάνειες, αλλά πιθανότατα δεν ήταν καλός δρομέας καθώς φαίνεται από την ανατομία των πλευρών. Τα δάχτυλα ήταν 13

σαν των ελαφιών και όχι σαν των προγόνων του. Το μικρό του σχήμα μαζί με τις διατροφικές του συνήθειες, οδηγεί στο συμπέρασμα ότι το ζώο είχε μια στροφή προς τον οικολογικό θώκο του ελαφιού (van der Geer et al,2010). 14

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 : ΠΑΝΙΔΑ ΚΥΠΡΟΥ Παρά την μεγάλη ποσότητα σε απολιθώματα θηλαστικών, η ποικιλία σε είδη ανάμεσα στα στο υλικό που έχει βρεθεί, είναι πολύ μικρή και σταθερή στην ιστορία του οικοσυστήματος. Η Κύπρος παρέχει ένα κλασικό παράδειγμα στασιμότητας σε ένα ενδημικό νησιωτικό οικοσύστημα. Η μόνη ενότητα οικοσυστημάτων που υπάρχει στο νησί, αποτελείται από δυο μόνο φυτοφάγα, έναν νάνο ελέφαντα και έναν πυγμαίο ιπποπόταμο, τα οποία δεν άλλαξαν σχεδόν καθόλου μετά την εγκατάσταση και προσαρμογή τους στο νησί. Μικροθηλαστικά είναι γνωστά μόνο από το Ανώτερο Πλειστόκαινο ή στην αρχή του Ολοκαίνου. Η μεγάλης περιόδου στασιμότητα και φτωχή σε είδη πανίδα, μπορεί να εξηγηθεί από την μεγάλη απόσταση της ξηράς από το νησί σε συνδυασμό με την ωκεάνια προέλευση του νησιού (van der Geer et al,2010). Τα ζώα του οικοσυστήματος αυτού στο τέλος του Πλειστοκαίνου ήταν ένας πυγμαίος ιπποπόταμος (Phanourios minor) και ένας νάνος ελέφαντας (Elephas cypriotes) στο Πλειστόκαινο. Στο τέλος του Πλειστοκαίνου και στην αρχή του Ολοκαίνου, στο νησί ήρθαν η γενέτα (Genetta pleisictoides) ένα ποντίκι mus, μια νυχτερίδα που τρώει φρούτα (Roysettus aegyptiacus) και κάποιες όχι ακόμα αναγνωρίσιμες νυχτερίδες (van der Geer et al,2010). 15

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6: ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Το υλικό αυτό πάρθηκε από τέσσερεις περιοχές. Τη περιοχή Ξυλοφάγου, τη περιοχή Αετόκρυμνος, την περιοχή της Πάφου της Κύπρου, ενώ τρία δείγματα είναι από την περιοχή Καθαρό της Κρήτης. Αρχικά τα απολιθώματα ήταν καλυμμένα από ιζήματα, που έπρεπε να απομακρυνθούν. Για τη απομάκρυνση τους χρησιμοποιήθηκαν οδοντιατρικά εργαλεία, σφυρί με καλέμι και πολυστροφικό δράπανο τύπου dremer. Κατά τη διαδικασία απομάκρυνσης των ιζημάτων, ανά τακτά χρονικά διαστήματα χρησιμοποιήθηκε Paraloid, δηλαδή ακριλική ρητίνη σε στερεή μορφή, διαλυμένη σε ασετόν σε ποσοστό 7%. Το υγρό που παρασκευάζεται έχει μικρό ιξώδες ώστε να εμπλουτιστεί το απολιθωμένο οστό στους πόρους του με το διάλυμα. Η πτητικότητα του ασετόν βοηθά στην διαδικασία στερεοποίησης της ρητίνης μέσα στο οστό, για μεγαλύτερη ανθεκτικότητα. Στη συνεχεία, αφού τα οστά είχαν καθαριστεί, υποβλήθηκαν σε περεταίρω εμπλουτισμό σε Paraloid ώστε να είναι προστατευμένο από τυχών τριβές και κρούσεις. Μετά από αυτή τη διαδικασία, τα οστά μετρήθηκαν και έγινε ένα πρόχειρο σχήμα του καθενός ώστε να μπορέσουν να γίνει αναγνώριση και σύγκριση με παρόμοια οστά από άλλες δημοσιεύσεις. Έπειτα, τα οστά ταξινομήθηκαν σε ομάδες, χρησιμοποιήθηκε πρόγραμμα office word και excel. H αναζήτηση βιβλιογραφίας έγινε κυρίως μέσω του διαδικτύου αλλά και με βιβλία που παραχωρήθηκαν από τον καθηγητή. Οι εικόνες για την απεικόνιση των δειγμάτων τραβήχτηκαν με φωτογραφική 8 megapixel από κινητό Samsung galaxy gio. 16

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 : ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ 7.1 ΑΠΟΛΙΘΩΜΑΤΑ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΑΕΤΟΚΡΕΜΝΟΥ A1 Το δείγμα είναι μέρος άνω σιαγόνας με τους γομφίους M 2 M 3. Τα δόντια είναι εξαιρετικά διαβρωμένα, οπότε και το ζώο πρέπει να είχε μεγάλη ηλικία 33-35 χρονών. Ακόμα, είναι πιθανό, το ζώο να πέθανε από ασιτία, μιας και τα δόντια του είχαν καταστραφεί εντελώς. Ο γομφίος Μ 3 αναγνωρίζεται στην εικόνα 1 ως ο αριστερά, έχει διαστάσεις με μήκος 25,61 mm πλάτος 24,40 mm και ύψος 6,76 mm. O γομφίος Μ 2 είναι στην εικόνα 1, ο δεξιά και έχει διαστάσεις με μήκος 19,29mm, πλάτος 25,19mm και ύψος 3,55mm. Το μετακονίδιο στον Μ 3 ενώνεται με το εντοκονίδιο το οποίο με τη σειρά του ενώνεται με ένα σχηματισμό V, με το υποκονίδιο και τέλος η σειρά σταματά στο πρωτοκονίδιο. Η φθορά είναι μεγάλη, οι κοιλάδες δεν είναι βαθιές πια, οι ράχες δεν είναι έντονες καθώς το ύψος των φυμάτων είναι μικρό. Στο Μ 2 το εντοκονίδιο ενώνεται με το μετακονίδιο, ενώ το πρωτοκονίδιο με το υποκονίδιο. Σύνδεση ανάμεσα στα δυο ζευγάρια δεν φαίνεται στο συγκεκριμένο δείγμα, πιθανών λόγο ηλικίας του ζώου και φθοράς δοντιού. Και εδώ οι κοιλάδες δεν είναι βαθιές, οι ράχες δεν είναι έντονες και το ύψος των φυμάτων είναι ελάχιστο. Εικόνα 2 Δειγμα Α1, Αετόκρεμνος. Lingual όψη πάνω σιαγόνας όπου εμφανίζονται ο Μ3 και ο Μ 2 μαζί με μέρος της πάνω σιαγόνας. Τα φύματα έχουν πολύ μικρό ύψος, ενώ φαίνονται οι ρίζες από τα δόντια μέσα στο διαβρωμένο οστό της σιαγόνας. 17

Εικόνα 3 Δειγμα Α1, Αετόκρεμνος. Buccal όψη πάνω σιαγόνας όπου εμφανίζονται ο Μ 3 και ο Μ 2 μαζί με μέρος της πάνω σιαγόνας. Εικόνα 4 Δειγμα Α1, Αετόκρεμνος. Occlusal όψη πάνω σιαγόνας όπου εμφανίζονται ο Μ 3 και ο Μ 2 μαζί με μέρος της πάνω σιαγόνας. Φαίνονται οι συνδέσεις ανάμεσα στα φύματα, φαίνονται οι κοιλάδες και η μεγάλη φθορά του δοντιού. 18

Α3 Το απολίθωμα είναι ένα μέρος πάνω σιαγόνας, με έναν γομφίο Μ2 και ένα κομμάτι ενός γομφίου πλησίον του ολόκληρου δοντιού. Το δόντι έχει διαστάσεις με μήκος 26,25mm, πλάτος 23,84mm και ύψος 6,41mm. Το δόντι είναι σχετικά φθαρμένο αλλά μπορούσε να μασήσει το ζώο. Διακρίνεται σύνδεση σε σειρά του πρωτοκονιδίου, του υποκονιδίου, του εντοκονιδίου και του μετακονιδίου ενώ στη σύνδεση υποκονιδίου εντοκονιδίου έχουμε σχήμα V. Τα φύματα έχουν ένα μέτριο ύψος, ενώ έχουμε και μια κοιλάδα ανάμεσα στα ζευγάρια πρωτοκονιδίου-μετακονιδίου και υποκονιδίου-εντοκονιδίου. Εικόνα 5 Δειγμα Α3, Αετόκρεμνος. Lingual όψη της σιαγόνας με τον Μ2 να είναι σε καλή κατάσταση σε σχέση με ένα σπασμένο δόντι, το οποίο μέρος του, είναι ακόμα κολλημένο στη σιαγόνα. 19

Εικόνα 6 Δειγμα Α3, Αετόκρεμνος. Buccal όψη της σιαγόνας με τον Μ2 να είναι σε καλή κατάσταση σε σχέση με ένα σπασμένο δόντι, το οποίο μέρος του, είναι ακόμα κολλημένο στη σιαγόνα. 20

Εικόνα 7 Δείγμα Α3 από περιοχή Αετόκρεμνου. Occlusal όψη της σιαγόνας με τον Μ2 να είναι σε καλή κατάσταση σε σχέση με ένα σπασμένο δόντι, το οποίο μέρος του, είναι ακόμα κολλημένο στη σιαγόνα. A2 Το απολίθωμα είναι ένας βραχίονας αριστερός. Ο βραχίονας δεν είναι ολόκληρος αλλά είναι σπασμένος, με αποτέλεσμα να έχουμε μόνο το distal μέρος του. Το οστό έχει καφέ χρώμα με μαύρες κηλίδες, που πιθανότατα οφείλεται στην χημική σύσταση του ιζήματος που περιβαλλόταν. Οι μετρήσεις που μπορούν να γίνουν στο οστό είναι οι μισές από αυτές που θα γίνονταν αν ήταν ολόκληρο. Στο κέντρο της ωλεκρανικό τρήμα έχει μια τρύπα, η οποία δεν θα έπρεπε να υπάρχει εκεί κανονικά και πιθανόν έγινε από το νερό. Το μέγιστο distal πλάτος ανάμεσα στους medial και lateral επικόνδυλους (5) είναι 64,25mm. Το μέγιστο πλάτος της olecranon fossa (6) είναι 21,17mm. Το μέγιστο πλάτος του medial επικόνδυλου (7) είναι 14,41mm. Το μέγιστο πλάτος του lateral επικόνδυλου (8) είναι 18,92mm. Το μέγιστο πάχος της τροχλίας στο LMS (11) είναι 43,79mm. Το μικρότερο πλάτος της διάφυσης (12) είναι 26,3mm. το μέγιστο μήκος του οστού είναι 124,52mm. 21

Εικόνα 7 Δειγμα Α2, Αετόκρεμνος. Flexor οπτική γωνία του οστού με την ωλεκράνιο τρήμα να ναι στην distal πλευρά του, όπου διακρίνεται η τρύπα στο ωλεκρανικό τρήμα. 22

Εικόνα 8 Δείγμα Α2, Αετόκρεμνος. Extensor οπτική γωνία του οστού με την τροχλία να ναι στην distal πλευρά του. 23

Α5 Το απολίθωμα αυτό είναι ένας αστράγαλος αριστερός. Το οστό αυτό, έχει και αυτό χαρακτηριστικό καφέ χρώμα με μαύρες κηλίδες όπως ο βραχίονας. Το μέγιστο lateral μήκος (1) είναι 49,82mm, το μέγιστο medial μήκος(2) είναι 42,3mm. Το μέγιστο median μήκος (3) είναι 34,22mm. Το μέγιστο πλάτος στη distal caput στο LMS (4) είναι 34,57mm. Το μέγιστο πλάτος proximal της τροχλίας στο LMS (5) είναι 35,74mm. Το μέγιστο πάχος στο FES επίπεδο με τροχλιακό ridge (6) είναι 30,42mm. Εικόνα 9 Δείγμα Α5, Αετόκρεμνος. Άποψη του αστραγαλου με δυο κοιλαδες που διασταυρωνονται στο κεντρο του. 24

7.2 ΑΠΟΛΙΘΩΜΑΤΑ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΑΝΔΡΕΣ ΑΜΜΟΧΩΣΤΟΥ 498 Μέρος κάτω σιαγόνας με δυο δόντια Μ3 και Μ2. Ο γομφίος Μ3 έχει μήκος 28,67mm, πλάτος 17,70mm και ύψος 11,89mm. Ο γομφίος Μ2 έχει μήκος 23,47mm, πλάτος 16,96mm και ύψος 08,38mm. Τα δόντια αυτά ήταν πολύ καλύτερα διατηρημένα από τα υπόλοιπα της συλλογής, πιθανότατα λόγω της διαφορετικής σύστασης των πετρωμάτων στη περιοχή αυτή σε σχέση με τις άλλες. Το χρώμα είναι άσπρο σε πολλά σημεία, με την αδαμαντίνη των οστών να έχει διατηρηθεί αρκετά καλά. Ο Μ3 είναι σε καλή κατάσταση με λίγες φθορές από την τροφή. Υπάρχει σύνδεση με γέφυρες ανάμεσα στα κονίδια, με το υποκονίδιο να συνδέεται με το πρωτοκονίδιο και το εντοκονίδιο, ενώ το μετακονίδιο να συνδέεται με τα γειτονικά του, δηλαδή το πρωτοκονίδιο και το εντοκονίδιο. Στις συνδέσεις του εντοκονιδίου-υποκονιδίου και πρωτοκονιδίου-μετακονιδίου υπάρχει μια γέφυρα με V σχήμα. Υπάρχει μια κοιλάδα ανάμεσα στα distal και mesial ζεύγη. Τέλος στο σημείο distal υπάρχει το υποκονουλίδιο το οποίο συνδέεται με γέφυρα με το εντοκονίδιο και το υποκονίδιο. Ο Μ2 είναι επίσης σε καλή κατάσταση με λίγες φθορές από την τροφή. Υπάρχει σύνδεση με γέφυρες ανάμεσα στα κονίδια, με το υποκονίδιο να συνδέεται με το πρωτοκονίδιο και το εντοκονίδιο, ενώ το μετακονίδιο να συνδέεται με τα γειτονικά του,δηλαδή το πρωτοκονίδιο και το εντοκονίδιο. Στις συνδέσεις του εντοκονιδίου-υποκονιδίου υπάρχει μια γέφυρα με V σχήμα. Στη σύνδεση των σημείων πρωτοκονιδίου-μετακονιδίου υπάρχει σύνδεση V, αλλά έχει messial διεύθυνση σε αντίθεση με τον άλλο σύνδεσμο που έχει distal διεύθυνση. Υπάρχει μια κοιλάδα ανάμεσα στα distal kai mesial ζεύγη. 25

Εικόνα 10 Δείγμα 498, Μάνδρες. Lingual οψη της σιαγόνας με τα δυο δόντια Μ2 Μ3. Τα δόντια είναι ακόμα συγκρατημένα πάνω στην σιαγόνα, όπου και φαίνονται οι ρίζες τους. Εικόνα 11 Δείγμα 498, Μάνδρες. Buccal όψη της σιαγόνας με τα δόντια να μην είναι εντελώς καθαρισμένα. Διακρίνεται μέρος της σιαγόνας αλλά όχι μεγάλο μέρος από τις ρίζες των δοντιών. Τα φύματα των δοντιών είναι αρκετά ψηλά και δεν είναι πολύ φθαρμένα. 26

Εικόνα 12 Δείγμα 498, Μάνδρες. Occlusal όψη της σιαγόνας όπου φαίνονται τα κονίδια και οι γέφυρες που τα συνδέουν. Το Μ3 έχει ραγίσει στη μέση, και δεν είναι πλήρως καθαρισμένο από το ίζημα. 27

7.3 ΑΠΟΛΙΘΩΜΑΤΑ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΠΑΦΟΥ CAK 563 Κάτω σιαγόνα με μήκος του οστού 65,66mm, πλάτος 19,19 mm ενώ το δόντι που είναι πάνω στη σιαγόνα είναι από ένα νεαρό άτομο, πιθανότατα ανήλικο όταν πέθανε. Η σιαγόνα έχει πολύ μικρό πάχος και πλάτος ενώ το δόντι δεν έχει διαβρωθεί από την τροφή. Το συνολικό μήκος του δοντιού είναι 24,05mm και το μέγιστο πλάτος είναι 15,06mm με συνολικό ύψος 18,23mm. Το δόντι είναι ένας Μ1 Υπάρχει σύνδεση με γέφυρες ανάμεσα στα κονίδια, με το υποκονίδιο να συνδέεται με το πρωτοκονίδιο και το εντοκονίδιο, ενώ το μετακονίδιο να συνδέεται με τα γειτονικά του, δηλαδή το πρωτοκονίδιο και το εντοκονίδιο. Υπάρχει μια κοιλάδα ανάμεσα στα distal και mesial ζεύγη και άλλη μια μικρότερη κάθετη στην μεγάλη κοιλάδα με διεύθυνση mesial-distal. Το χρώμα του απολιθώματος είναι καφέ σκούρο, που οφείλεται στην χημική σύσταση των πετρωμάτων που το περιβάλλαν. Εικόνα 13 Δειγμα CAK 563, Πάφος. Buccal όψη της σιαγόνας, με ένα δόντι που απομένει πάνω του. Η σιαγόνα είναι σπασμένη, με μικρό όμως πάχος και ύψος. Το δόντι, αν υποθέσουμε ότι η σιαγόνα έχει σπάσει στο σημείο γύρω από το δόντι, φαίνεται να μην έχει εμφανιστεί τελείως όσο το ζώο ήταν ζωντανό. 28

Εικόνα 14 Δείγμα CAK 563, Πάφος. Lingual όψη της σιαγόνας με την επιφάνεια της σιαγόνας να ναι πιο καθαρή και ανοιχτόχρωμη από την lingual όψη. Το δόντι είναι μη φθαρμένο, ενισχύοντας έτσι την εικόνα ότι το ζώο δεν είχε χρησιμοποιήσει το δόντι σχεδόν καθόλου, πριν πεθάνει. 29

Εικόνα 15 Δείγμα CAK 563, Πάφος. Occlusal όψη της σιαγόνας όπου διακρίνονται δυο φατνία στην mesial και ένα στην distal πλευρά του οστού. Επίσης φαίνονται τα ανέπαφα κονίδια και το μικρό πλάτος της σιαγόνας. 30

CKS 53/B Μέρος κάτω σιαγόνας με δυο γομφίους Μ1 Μ2. Το μήκος της σιαγόνας είναι 62,44 mm και το πλάτος 24,49mm. Οι δυο γομφίοι είναι αρκετά διαβρωμένοι οπότε και το ζώο πρέπει να είχε μια μέση ηλικία. Το Μ1 έχει μήκος 22,23 mm πλάτος 14,91mm και ύψος 14,57mm. Το Μ2 έχει μήκος 26,27 mm πλάτος 18,32mm ύψος 15,74 mm. Εικόνα 16 CKS 53/B, Πάφος. Buccal όψη της σιαγόνας. Το χρώμα είναι καστανό με μαύρο. Τα φύματα δεν είναι εντελώς διαβρωμένα. 31

Εικόνα 17 CKS 53/B, Πάφος. Lingual όψη της σιαγόνας όπου τα δόντια έχουν ένα κρεμ χρώμα ενώ τη σιαγόνα είναι σχεδόν μαύρη. Ένα σπάσιμο διακρίνεται στον έναν γομφίο. Εικόνα 18 CKS 53/B, Πάφος. Occlusal όψη των Μ2 και Μ1 όπου φαίνονται οι γέφυρες στα φύματα, οι κοιλάδες και η φθορά που είχε υποστεί από την τροφή. 32

CKS 59/B Κάτω δεξιά σιαγόνα σπασμένη, με δυο δόντια ακόμα να απομένουν πάνω σε αυτή. Το συνολικό μήκος της σιαγόνας είναι 135mm ενώ το πλάτος είναι 25mm. Τα δυο δόντια είναι γομφίοι Μ2 Μ3. Ο Μ2 έχει μέγιστο μήκος 22,72mm πλάτος 18,24mm και ύψος 7,74mm. O M3 έχει μέγιστο μήκος 30,98mm πλάτος 17,62mm και ύψος 11,48mm. Το ζώο πρέπει να ήταν αρκετά μεγάλο σε ηλικία καθώς ο Μ2 είναι αρκετά διαβρωμένος. Υπάρχει σύνδεση με γέφυρες ανάμεσα στα κονίδια, με το υποκονίδιο να συνδέεται με το πρωτοκονίδιο και το εντοκονίδιο, ενώ το μετακονίδιο να συνδέεται με το εντοκονίδιο. Στις συνδέσεις του εντοκονιδίου-υποκονιδίου υπάρχει μια γέφυρα με V σχήμα. Υπάρχει μια κοιλάδα ανάμεσα στα distal και mesial ζεύγη. Τέλος στο σημείο distal υπάρχει το υποκονουλίδιο το οποίο συνδέεται με γέφυρα με το εντοκονίδιο και το υποκονίδιο. Στον Μ2 υπάρχει σύνδεση με γέφυρες ανάμεσα στα κονίδια, με το υποκονίδιο να συνδέεται με το πρωτοκονίδιο και το εντοκονίδιο, ενώ το μετακονίδιο να συνδέεται πιθανόν με τα γειτονικά του, δηλαδή το πρωτοκονίδιο και το εντοκονίδιο και αυτό διότι είναι σπασμένο στην γέφυρα μετακονιδίου εντοκονιδίου. Υπάρχει μια κοιλάδα ανάμεσα στα distal kai mesial ζεύγη. 33

Εικόνα 19 CKS 59/B, Πάφος. Buccal όψη της σιαγόνας με το σώμα να είναι αρκετά μεγάλο, φαίνονται τρύπες, δυο στον αριθμό, το γενειακό τρήμα και το γναθιαίο τρήμα, πιθανόν για να περνάνε μαλακοί ιστοί όπως αρτηρίες ή νεύρα. Η σιαγόνα είναι σπασμένη σε ένα τμήμα της κορονοϊδούς απόφυσης και ένα μέρος του κλάδου. Διακρίνονται οι Μ2 και Μ3. Το χρώμα είναι κρεμ έως καφέ ενώ σε πολλά σημεία έχει μαύρα στίγματα. 34

Εικόνα 20 CKS 59/B, Πάφος. Lingual όψη της σιαγόνας με το σώμα να είναι σπάσμενο στο φατνίο ενός κυνόδοντα, σε ένα τμήμα της κορονοϊδούς απόφυσης και ένα μέρος του κλάδου. Διακρίνονται οι Μ2 και Μ3. Το χρώμα είναι καφέ ενώ σε πολλά σημεία έχει μαύρα στίγματα. 35

Εικόνα 21 CKS 59/B, Πάφος. Occlusal όψη της σιαγόνας με την πάνω μεριά να είναι η distal και η κάτω mesial. Η σιαγόνα είναι σε καλή κατάσταση, αν και λείπουν μερικά δόντια και έχουν μείνει μόνο τα φατνία τους. Εδώ παρατηρείται το φατνίο του Μ1 και ενός προγομφίου. Το χρώμα είναι καφέ σκούρο. Το οστό στο distal κομμάτι του έχει ένα τμήμα της κορονοϊδούς απόφυσης. Το δόντι Μ3 είναι σε καλή κατάσταση και φαίνονται οι γέφυρες τα φύματα και οι κοιλάδες. Το Μ2 είναι σπασμένο αλλά φαίνονται και σε αυτό καλά οι γέφυρες και η κοιλάδα. 36

CKS 65/B Αριστερή κάτω σιαγόνα με ένα ολόκληρο δόντι Μ3 και 3 σπασμένα. Το μήκος της σιαγόνας είναι 170mm ενώ το μέγιστο πλάτος της είναι 46,29mm κοντά στον χαυλιόδοντα. Μέσα στο κόκκαλο έχει κομμάτι από χαυλιόδοντα. Οι διαστάσεις του ολόκληρου δοντιού είναι με μήκος 31,78mm πλάτος 18,35mm και μέγιστο ύψος 12,97mm. Από το μεγάλο ύψος των φυμάτων Είναι φανερό ότι είναι σχετικά νεαρό ζώο, στο στάδιο μετά την ενηλικίωση. Ο χαυλιόδοντας έχει πλάτη 12,01 Χ 19,44 mm. Ο Μ3 είναι σε καλή κατάσταση με λίγες φθορές από την τροφή. Υπάρχει σύνδεση με γέφυρες ανάμεσα στα κονίδια, με το υποκονίδιο να συνδέεται με το πρωτοκονίδιο και το εντοκονίδιο, ενώ το μετακονίδιο να συνδέεται με τα γειτονικά του,δηλαδή το πρωτοκονίδιο και το εντοκονίδιο. Υπάρχει μια κοιλάδα ανάμεσα στα distal και mesial ζεύγη και άλλη μια ανάμεσα στο υποκονουλίδιο και το ζεύγος υποκονιδίου-εντοκονιδίου. Τέλος στο σημείο distal υπάρχει το υποκονουλίδιο το οποίο συνδέεται με γέφυρα με το εντοκονίδιο και το υποκονίδιο. Ο Μ2 είναι κατεστραμμένος εντελώς με μόνο τις ρίζες να έχουν διασωθεί και κάποιο μέρος του δοντιού, χωρίς όμως να μπορεί να γίνει περιγραφή του. Το ίδιο ισχύει και για τους 2 προγομφίους που έχουν μείνει μόνο οι ρίζες μέσα στα φατνία. Τα φατνία του Μ1 και του P1 είναι άδεια. Στην σιαγόνα επίσης υπάρχει μέρος ενός κυνόδοντα-χαυλιόδοντα, ο οποίος είναι σπασμένος αν και μπορούμε να έχουμε μια ιδέα για το πόσο παχύ ήταν το δόντι. 37

Εικόνα 22 CKS 65/B, Πάφος. Buccal όψη της σιαγόνας με την σιαγόνα να έχει τρύπες, δυο στον αριθμό, το γενειακό τρήμα και το γναθιαίο τρήμα, πιθανόν για να περνάνε μαλακοί ιστοί όπως αρτηρίες ή νεύρα. Η σιαγόνα είναι σπασμένη από το σημείο κάτω από τον Μ3 και από την mesial μεριά έως τον Ρ1. Διακρίνεται ο χαυλιόδοντας, ο σπασμένος Μ2 και ο διατηρημένος Μ3. Το χρώμα είναι κρεμ έως καφέ ενώ σε πολλά σημεία έχει μαύρα στίγματα. 38

Εικόνα 23 CKS 65/B, Πάφος. Lingual όψη της σιαγόνας με φανερή την καταπόνηση της στα σημεία κάτω από τον Μ3 και στο mesial μέρος. Είναι διακριτό το μέρος που κάποτε υπήρχε ένας χαυλιόδοντας, ένα μεγάλο φατνίο που τώρα είναι σπασμένο. Το χρώμα της όψης αυτής είναι καφέ. Φαίνεται ο Μ3 σε καλή κατάσταση σε αντίθεση με τον Μ2 που ναι σπασμένος. 39

Εικόνα 24 CKS 65/B, Πάφος. Occlusal όψη της σιαγόνας με την πάνω μεριά να ναι η distal και η κάτω η mesial. Φαίνονται τα φατνία καθαρά των Μ1 και Ρ1 καθώς και οι ρίζες των προγομφίων και του Μ2. Ο Μ3 είναι πολύ λίγο φθαρμένος, ενώ φαίνονται καθαρά οι γέφυρες ανάμεσα στα κονίδια και οι δυο κοιλάδες. 40

CKS 87/B Αριστερή κάτω σιαγόνα, με ένα δόντι Μ3 γομφίο να φύεται ακόμα σε αυτήν. Το μήκος της σιαγόνας είναι 170mm ενώ το μέγιστο πλάτος κοντά στους χαυλιόδοντες είναι 36mm. Το δόντι έχει μήκος 31,82mm πλάτος 17,34mm και ύψος 18,14mm. Το ύψος υποδεικνύει ένα νεαρό ζώο λίγο μετά από την ενηλικίωση του. Η σιαγόνα έχει φατνία από τα υπόλοιπα δόντια, αλλά όμως αυτά έχουν χαθεί. Η ίδια η σιαγόνα έχει αρκετά μεγάλο μέρος της διατηρημένο. Ο Μ3 είναι σε καλή κατάσταση με λίγες φθορές από την τροφή. Υπάρχει σύνδεση με γέφυρες ανάμεσα στα κονίδια, με το υποκονίδιο να συνδέεται με το πρωτοκονίδιο και το εντοκονίδιο, ενώ το μετακονίδιο να συνδέεται με τα γειτονικά του, δηλαδή το πρωτοκονίδιο και το εντοκονίδιο. Υπάρχει μια κοιλάδα ανάμεσα στα distal kai mesial ζεύγη και άλλη μια ανάμεσα στο υποκονουλίδιο και το ζεύγος υποκονιδίου-εντοκονιδίου. Τέλος στο σημείο distal υπάρχει το υποκονουλίδιο το οποίο συνδέεται με γέφυρα με το εντοκονίδιο και το υποκονίδιο. Η φθορά στο δόντι έχει επέλθει περισσότερο στην buccal πλευρά, οπότε το ζώο είχε έναν τρόπο μάσησης που επιβάρυνε το πρωτοκονίδιο και το υποκονίδιο περισσότερο. Εικόνα 25 CKS 87/B, Πάφος. Buccal όψη της σιαγόνας, με την σιαγόνα να έχει δυο τρύπες, το γενειακό τρήμα και το γναθιαίο τρήμα, πιθανόν για να περνάνε μαλακοί ιστοί όπως αρτηρίες ή νεύρα. Διακρίνεται το φατνίο του κυνόδοντα, καθώς και τα υπόλοιπα φατνία. Το χρώμα είναι κρεμ έως καφέ ενώ σε πολλά σημεία έχει μαύρα στίγματα. Το οστό στο distal κομμάτι του έχει δυο προεξοχές της σιαγόνας δηλαδή ένα τμήμα της κορονοϊδούς απόφυσης και ένα μέρος του κλάδου. 41

Εικόνα 26 CKS 87/B, Πάφος. Lingual όψη της σιαγόνας με τον Μ3. Η σιαγόνα είναι σε καλή κατάσταση, αν και σπασμένη σε σημεία κοντά στη ρίζα του Μ3 και στις mesial και distal μεριές. Το χρώμα είναι καφέ σκούρο ενώ παρατηρείται μια ρωγμή στη σιαγόνα δίπλα στην ρίζα του Μ3. Το οστό στο distal κομμάτι του έχει δυο προεξοχές της σιαγόνας, δηλαδή ένα τμήμα της κορονοϊδούς απόφυσης και ένα μέρος του κλάδου 42

Εικόνα 27 CKS 87/B, Πάφος. Οcclusal όψη της σιαγόνας με την αριστερή μεριά να ναι η distal και η messial δεξιά. Η σιαγόνα είναι σε καλή κατάσταση, αν και λείπουν πολλά δόντια και έχουν μείνει μόνο τα φατνία τους. Εδώ παρατηρείται το φατνίο του Μ2 Μ1 και των προγομφίων. Το χρώμα είναι καφέ σκούρο. Το οστό στο distal κομμάτι του έχει δυο προεξοχές της σιαγόνας δηλαδή ένα τμήμα της κορονοϊδούς απόφυσης και ένα μέρος του κλάδου. Το δόντι Μ3 είναι σε καλή κατάσταση και φαίνονται οι φθορές που έχουν γίνει στην buccal πλευρά του δοντιού. 43

7.4 Απολιθώματα περιοχής Ξυλοφάγου ΧΑ Ο χαυλιόδοντας είναι ένας κυνόδοντας και έχει διαστάσεις μήκος 58,16mm, πλάτος 16,92mm και 11,04mm αντίστοιχα. Το δόντι αυτό έχει μια καμπύλωση και σε μήκος και σε πλάτος. Σε μήκος σχηματίζει μια μικρή καμπύλη ενώ σε πλάτος ένα σχήμα U. Το μέρος όπου οι κυνόδοντες τρίβονταν μεταξύ τους είναι φανερό στην μια πλευρά του δοντιού ενώ στην άλλη είναι σπασμένο χωρίς να είναι γνωστό το αρχικό του μήκος. Το χρώμα του είναι καφέ κρεμ και έχει μαύρα στίγματα, και άσπρες γραμμές παράλληλες με την ανάπτυξη του δοντιού. Εικόνα 28 ΧΑ, Ξυλοφάγου. Άποψη του κυνόδοντα με την πάνω (posterior) μεριά να ναι η σπασμένη και η κάτω (anterior) να ναι η τριμμένη με το αντίστοιχο κυνόδοντα της άλλης σιαγόνας. 44

Εικόνα 29 ΧΑ, Ξυλοφάγου. Posterior όψη του κυνόδοντα με την σπασμένη μεριά να είναι ορατή. Διακρίνεται το καφέ χρώμα με τα στίγματα και οι άσπρες γραμμές κατά μήκος της ανάπτυξης του δοντιού. 45

X38 Γομφίος Μ3 κάτω σιαγόνας με μήκος 32,05mm πλάτος 19,24mm και μέγιστο ύψος 9,39mm. Το ζώο που είχε αυτό το δόντι θα πρέπει να ναι αρκετά μεγάλο σε ηλικία. Υπάρχει σύνδεση με γέφυρες ανάμεσα στα κονίδια, με το υποκονίδιο να συνδέεται με το πρωτοκονίδιο και το εντοκονίδιο, ενώ το μετακονίδιο να συνδέεται με τα γειτονικά του,δηλαδή το πρωτοκονίδιο και το εντοκονίδιο. Στη σύνδεση του εντοκονιδίου-υποκονιδίου υπάρχει μια γέφυρα με V σχήμα. Υπάρχει μια ρηχή κοιλάδα ανάμεσα στα distal kai mesial ζεύγη. Τέλος στο σημείο distal υπάρχει το υποκονουλίδιο το οποίο συνδέεται με γέφυρα με το εντοκονίδιο και το υποκονίδιο. Το χρώμα είναι κρεμ καφέ με μαύρα στίγματα. Εικόνα 30 Χ38 Ξυλοφάγου. Lingual όψη του Μ3 με εμφανές το μικρό ύψος των φυμάτων. 46

Εικόνα 31 Χ38 Ξυλοφάγου. Buccal όψη του Μ3 με εμφανές το μικρό ύψος των φυμάτων και την ουσιαστική αδυναμία του ζώου να χρησιμοποιήσει το δόντι καθώς έχει ισοπεδωθεί από την τριβή. 47

Εικόνα 32 Χ38 Ξυλοφάγου. Occlusal όψη του Μ3 όπου διακρίνονται οι γέφυρες και τα φύματα, καθώς και η ρηχή κοιλάδα η οποία έχει επεκταθεί σχεδόν σε όλο το δόντι. 48

Χ95 Το δόντι αυτό είναι ένας προγόμφιος P2 δεξιός. έχει μήκος 18,32mm πλάτος 14,27mm, και ύψος 16,79mm. O προγόμφιος αυτός δεν είναι έντονα φθαρμένος και άνηκε σε ζώο 15-20 χρόνων. Το χρώμα είναι άσπρο με μαύρα στίγματα. Εικόνα 33 Χ95, Ξυλοφάγου. Buccal όψη του προγομφίου με τις ρίζες να έχουν distal διεύθυνση, ώστε να είναι καλά ριζωμένες στο οστό. 49

Εικόνα 34 Χ95, Ξυλοφάγου. Lingual όψη του προγομφίου με το φύμα να έχει κυρτή επιφάνεια στην mesial πλευρά και λιγότερο κυρτή από την distal. Εικόνα 35 Χ95, Ξυλοφάγου Occlusal όψη του προγομφίου με την distal μεριά να ναι πιο φαρδιά από την mesial. 50

Χ94 Το δόντι αυτό είναι ένας προγόμφιος Ρ2 αριστερός με διαστάσεις μήκος 16,01mm πλάτος 12,53mm και ύψος 18,60mm. Το δόντι είναι ελαφρώς διαβρωμένο στην κορυφή του παρακόνου, οπότε η ηλικία του ζώου δεν πρέπει να είναι πάνω από 22 χρόνων. Έχει χρώμα καφέ ανοιχτό με σκούρες καφέ ρίζες. Έχει τρεις γραμμές που ξεκινούν από την κορυφή του δοντιού και καταλήγουν στα άκρα. Οι ρίζες έχουν διεύθυνση ελαφρώς προς την distal μεριά. Εικόνα 36 Χ94, Ξυλοφάγου. Buccal όψη του προγομφίου, με εμφανή την γραμμή που ξεκινά από την κορυφή του φύματος και καταλήγει στην ρίζα. Το δόντι έχει αρκετά μικρότερα ραγίσματα. 51

Εικόνα 37 Χ94, Ξυλοφάγου. Lingual όψη του προγομφίου, με εμφανές ένα μεγάλο ράγισμα στο κέντρο του δοντιού που ξεκινά από το πάνω μέρος του φύματος και καταλήγει ανάμεσα στις ρίζες. 52

Εικόνα 38 Χ94, Ξυλοφάγου. Occlusal όψη του προγομφίου, όπου διακρίνονται οι τρεις γραμμές που χωρίζουν το δόντι σε τέσσερα κομμάτια. Το δόντι έχει χρησιμοποιηθεί λίγο, και αυτό φαίνεται από την μικρή φθορά στην κορυφή του φύματος. X93 Μετακάρπιο οστό τρίτου δαχτύλου, σπασμένο. Το οστό αυτό έχει σπάσει στην distal μεριά και δεν είναι δυνατόν να μετρηθεί το ακριβές μήκος του (54,88mm). Παρόλα αυτά μπορεί να μετρηθεί το πλάτος του στην messial άρθρωση που είναι 23,16mm. 53

Εικόνα 39 Χ93, Ξυλοφάγου. Plantar όψη με την proximal μεριά να είναι η πάνω μεριά της φωτογραφίας ενώ η distal να είναι η κάτω. Το οστό έχει σπάσει στο κάτω μέρος και έχει μια ρωγμή στη μέση επίσης. Ένα θραύσμα λείπει από την μια πλευρά, ενώ έχει καταπονηθεί πολύ. Το χρώμα του είναι καφέ με μαύρα στίγματα. 54

Εικόνα 40 Χ93, Ξυλοφάγου. Volar όψη με την proximal μεριά να είναι η πάνω μεριά της φωτογραφίας ενώ η distal να είναι η κάτω. Η άρθρωση έχει δυο κοιλάδες και δυο ανυψώσεις, για να γίνεται καλύτερη κίνηση του οστού. 55

Εικόνα 41 Χ93, Ξυλοφάγου. Medial όψη με την proximal μεριά να είναι η πάνω μεριά της φωτογραφίας ενώ η distal να είναι η κάτω. Παρατηρείται ένα βύθισμα στο οστό στο σημείο κάτω από την άρθρωση, πάνω από το σπάσιμο. 56

Εικόνα 42 Χ93, Ξυλοφάγου. Latteral όψη με την proximal μεριά να είναι η πάνω μεριά της φωτογραφίας ενώ η distal να είναι η κάτω. Παρατηρείται βύθισμα στο σημείο κάτω από την άρθρωση. Επίσης το οστό είναι καμπύλο και λεπτό στο σημείο που είναι ραγισμένο. 57

X92 Συνοστεομένη κερκίδα και ωλένη σπασμένη. Μέγιστο μήκος (καθώς είναι σπασμένο) 108,33mm μέγιστο πλάτος 31,62mm. Το οστό άνηκε σε ένα ανήλικο άτομο, καθώς τα οστά δεν είναι πλήρως ανεπτυγμένα και συνοστεομένα. Τα κόκκαλα έχουν συνοστεωθεί στο μεγαλύτερο μέρος, και διακρίνονται σαν ξεχωριστά οστά από ένα βύθισμα στο κέντρο ενωμένου οστού. Έχει μερικά ραγίσματα από την εκταφή. Το χρώμα του είναι κρεμ με μαύρα στίγματα. Εικόνα 43 Χ92, Ξυλοφάγου. Plantar όψη με την proximal μεριά να είναι η πάνω μεριά της φωτογραφίας ενώ η distal να είναι η κάτω. Το οστό αριστερά είναι η ωλένη ενώ το δεξιά είναι η κερκίδα καθώς είναι πιο μεγάλο κόκκαλο. 58

Εικόνα 44 Χ92, Ξυλοφάγου. Volar όψη με την proximal μεριά να είναι η πάνω μεριά της φωτογραφίας ενώ η distal να είναι η κάτω. Το οστό έχει σπάσει αλλά έχει μείνει το σημείο που ακουμπούσε στον βραχίονα το οστό στην proximal μεριά. 59

Εικόνα 45 Χ92, Ξυλοφάγου. Medial όψη με την proximal μεριά να είναι η πάνω μεριά της φωτογραφίας, ενώ η distal να είναι η κάτω. Το οστό έχει μέγιστο πάχος στο proximal κομμάτι ενώ ελάχιστο πάχος έχει στο distal μέρος. 60

Εικόνα 46 Χ92 Ξυλοφάγου. Latteral όψη με την proximal μεριά να είναι η πάνω μεριά της φωτογραφίας ενώ η distal να είναι η κάτω. Στην όψη αυτή υπάρχει ένα βύθισμα στο οστό που εκεί ήταν η επαφή με τον βραχίονα. Το ράγισμα που διαπερνά το οστό είναι λόγω της εκταφής και έχει κολληθεί. 61

7.5 ΑΠΟΛΙΘΩΜΑΤΑ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΚΑΘΑΡΟ ΚΡΗΤΗΣ (Hippopotamus creautzburgi) Κ1 Τμήμα γομφίου Μ3, με μήκος 48,77mm πλάτος 24,12mm και μέγιστο ύψος 17,57mm. Το δόντι δεν είναι σε καλή κατάσταση αλλά από το ύψος βρίσκεται η σχετική του ηλικία, που πρέπει να ναι μεσήλικας. Ο Μ3 είναι σε πολύ κακή κατάσταση και με αρκετές φθορές από την τροφή. Δεν παρατηρείται σύνδεση στα φύματα του δοντιού καθώς η κακή του κατάσταση δεν επιτρέπει περεταίρω παρατήρηση. Το χρώμα του είναι καφέ σκούρο. Οι ρίζες δεν υπάρχουν πια στο δόντι. Το υποκονίδιο είναι αρκετά ψηλό, και υπάρχει πιθανότητα το ζώο να μην είχε τόσο μεγάλη ηλικία όσο δείχνουν τα ύψη των υπολοίπων φυμάτων. Εικόνα 47 Κ1, καθαρό. Το δόντι αυτό είναι ένας Μ3. Αν και δεν έχει πια ρίζες, στο κάτω μέρος του φαίνονται τα θραύσματα από το δόντι. 62

Εικόνα 48 Κ1, καθαρό. Το δόντι αυτό είναι ένας Μ3. Αυτή η μεριά του δοντιού έχει μεγάαλες ζημιές και το ένα φύμα είναι κομμένο στη μέση. Το χρώμα στο εσωτερικό του φύματος είναι μαύρο σε αρκετά σημεία. Εικόνα 49 Κ1, καθαρό. Το δόντι αυτό είναι ένας Μ3 και φαίνεται η occlusal όψη του γομφίου. Το υποκονίδιο είναι το μόνο φύμα το οποίο έχει διατηρηθεί σχετικά καλά. 63

Κυνόδοντας μεγάλος Το απολίθωμα είναι ένας κυνόδοντας με διαστάσεις μήκος 41,69mm πλάτος μεγάλο 20,03mm και πλάτος μεγάλο 19,31m. Ο κυνόδοντας είναι σε πολύ κακή κατάσταση. Εικόνα 50 Κυνόδοντας μεγάλος, Καθαρό. Παρουσιάζεται ο κυνόδοντας με ένα κομμάτι του να λείπει από το κέντρο και να ναι σπασμένος στις δυο πλευρές του. 64

Εικόνα 51 Κυνόδοντας μεγάλος, Καθαρό. Κάτοψη του κυνόδοντα όπου φαίνεται η καταπόνηση του δοντιού. 65

Κυνόδοντας μικρός Το απολίθωμα είναι ένας κυνόδοντας με διαστάσεις με μήκος 38,67mm πλάτος μεγάλο 16,52mm και πλάτος μικρό 12,97mm. Ο κυνόδοντας είναι σε πολύ κακή κατάσταση. Εικόνα 52 Κυνόδοντας μικρός, Καθαρό. Φαίνονται κάποιες γραμμώσεις κάθετα στην ανάπτυξη του χαυλιόδοντα καθώς και μερικές παράλληλα με αυτήν. Σπασμένος είναι και στις δυο του πλευρές. 66

Εικόνα 53 Κυνόδοντας μικρός, Καθαρό. Κάτοψη του δοντιού με σπασμένο το άκρο του. 67

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 : Συμπεράσματα και συζήτηση Από τα παραπάνω δείγματα υπάρχουν μερικά στοιχεία τα οποία χρήζουν επεξεργασία. Τα δείγματα αυτά είναι τα περισσότερα από τον Phanourios minor. Τα δόντια καθώς και ο αστράγαλος αποτελούν δείκτες για να κατανοήσουμε πόσο μεγάλο ήταν το ζώο όταν ζούσε. Το μήκος και το πλάτος, ιδιαίτερα, είναι στοιχεία που μαρτυρούν το μέγεθος του δοντιού, ενώ μπορούν έτσι να συγκριθούν με παρόμοια δόντια από παρεμφερή είδη, που ζούσαν εκείνη την εποχή, όπως οι ιπποπόταμοι της Σικελίας της Μάλτας και της Κρήτης. Επίσης μπορεί να συγκριθούν οι τιμές με είδη τα οποία είτε ζουν σήμερα στην ξηρά όπως ο νάνος ιπποπόταμος της Αφρικής ή ο μεγάλος αφρικάνικος ιπποπόταμος. Τέλος εφόσον υπάρχουν στοιχεία να συγκριθεί ο ιπποπόταμος της Κύπρου με τον συγγενή του τον H. antiquus που ζούσε στην Ευρώπη στο πλειστόκαινο. Έτσι αφού έγινε η κατάλληλη βιβλιογραφική δουλειά για να μαζευτούν επαρκείς μετρήσεις από εργασίες ερευνητών, οι μετρήσεις από τα απολιθώματα που βρίσκονταν στην διάθεση μας, συγκρίθηκαν και έγιναν διαγράμματα ώστε να είναι κατανοητή η σύγκριση. Τα στοιχεία που προέκυψαν ήταν αναμενόμενα, αλλά όμως επιβεβαίωσαν ότι ο Phanourios minor είναι ο μικρότερος ιπποπόταμος νάνος στην περιοχή της μεσογείου έως τώρα. Πιο αναλυτικά, αρχικά έγινε σύγκριση των δοντιών των ιπποπόταμων από το δείγμα, με άλλα δόντια από άλλα είδη, ώστε να βρεθεί αν το δείγμα ανήκει σε κάποια από τις ομάδες ιπποπόταμων της μεσογείου και κατά πόσο διαφέρει από άλλες. 68

Πλάτος mm 40 35 30 25 20 15 10 Σύγκριση τρίτου γομφίου (Μ3), κάτω γνάθου. H. melitensis Μάλτα H. creutzburgi Κρήτη H. creutzburgi Κρήτη (Μελετώμενο δείγμα) P. minor Κύπρος (Μελετώμενο δείγμα) P. minor Κύπρος H. Petlandi Σικελία 5 0 0 20 40 60 80 Μήκος mm H. amphibius Σύγχρονος Ιππ. Αφρικής Εικόνα 54 διάγραμμα 1 σύγκριση μήκους-πλάτους σε Μ3. Τα είδη που εξετάζονται στο διάγραμμα είναι ιπποπόταμοι της Κύπρου, της Μάλτας, της Κρήτης, της Σικελίας και ένα δείγμα από τον σημερινό αφρικανικό ιπποπόταμο. Τα αποτελέσματα του διαγράμματος 1 έδειξαν ότι οι γομφίοι από την Κύπρο ταυτίζονται με τους γομφίους Phanourios minor από τους άλλους ερευνητές. Το ίδιο συμβαίνει και για τον γομφίο από την Κρήτη που είναι παρόμοιο με μεγέθη από γομφίους του Hippopotamus creutzburgi. Το αξιοσημείωτο εδώ είναι ότι οι ιπποπόταμοι της Μάλτας φαίνεται να μην έχουν μεγάλη διαφορά στο μέγεθος σε σχέση με τους κρητικούς ιπποπόταμους, καθώς μερικά δείγματα από τους Hippopotamus melitensis συμπίπτουν με αυτούς της Κρήτης. 69

Πλάτος mm Σύγκριση πρώτου και δεύτερου γομφίου, κάτω γνάθου 40 35 30 25 20 15 10 5 H. melitensis Μάλτα P. minor Κύπρος H. creutzburgi Κρήτη P. minor Κύπρος (μελετώμενο δείγμα) 0 0 10 20 30 40 50 60 Μήκος mm Εικόνα 52 διάγραμμα 2 σύγκριση μήκους-πλάτους σε Μ1-Μ2. Τα είδη που εξετάζονται στο διάγραμμα είναι ιπποπόταμοι της Κύπρου, της Μάλτας και της Κρήτης. Τα αποτελέσματα του διαγράμματος 2 έδειξαν ότι οι γομφίοι από την Κύπρο ταυτίζονται με τους γομφίους Phanourios minor από τους άλλους ερευνητές. Εδώ όμως σε αντίθεση με το διάγραμμα 1, τα δόντια από τον ιπποπόταμο της Κρήτης και της Μάλτας ξεχωρίζουν αρκετά. 70

Εικόνα 53 διάγραμμα 3, μέτρηση μεγίστων διαμέτρων των Μ 3. Στο διάγραμμα 3 μετρήθηκαν μόνο οι μέγιστες διάμετροι από τα Μ 3 ώστε να φανεί ξεκάθαρα το μέγεθος των ζώων. Το αποτέλεσμα ήταν ότι αν και τα μελετώμενα δείγματα είναι στο μέγεθος που αναμενόταν, συγκριτικά με τους υπόλοιπους ιπποπόταμους είναι πολύ μικρότεροι. Εξαίρεση είναι ο 71

Πλάτος mm Hexaprotodon liberiensis, ένα αρτίγονο είδος, το οποίο έχει παρόμοιο μέγεθος δοντιών. 50 Σύγκριση δεύτερων γομφίων Μ2 άνω γνάθου. 45 40 35 30 25 20 15 10 Hipp. amphibious Σύγχρονος Ιππ. Αφρική Hipp. Petlandi Σικελία Hipp. creutzburgi Κρήτη Hipp. antiquus Phanourios minor Κύπρος (Μελετώμενο δείγμα) Phanourios minor Κύπρος 5 0 0 20 40 60 Μήκος mm Εικόνα 54 διάγραμμα 4, σύγκριση των δειγμάτων που εξετάζονται, με άλλα δείγματα ιπποπόταμων 72

Width (mm) 45,00 Σύγκριση πρωτου γομφίου άνω γνάθου. 40,00 35,00 30,00 25,00 H. melitensis Μάλτα H. petlandi Σικελία H. creutzburgi Κρήτη 20,00 15,00 P. minor Κύπρος Η. antiquus H. amphibius 10,00 5,00 0,00 0,00 10,00 20,00 30,00 40,00 50,00 60,00 Length (mm) Εικόνα 55 διάγραμμα 5, σύγκριση των δειγμάτων από βιβλιογραφία Στα διαγράμματα 4 και 5 προτιμήθηκε ο διαχωρισμός των Μ1 και Μ2 ώστε να παρατηρηθούν τυχών διαφορές ή επισημάνσεις. Τα δείγματα ήταν τελικά στην ομάδα του Phanourios minor, ενώ και πάλι οι διαφορές του είδους αυτού από τα υπόλοιπα ήταν πολύ μεγάλες. 73

Εικόνα 56 διάγραμμα 6, σύγκριση μηκών και πλατών αστραγάλων Σε αντίθεση με τα άλλα διαγράμματα, εδώ συγκρίθηκαν δυο κύριες μετρήσεις από τον αστράγαλο, ώστε να συγκριθούν τα μεγέθη των οστών πιο εύκολα στο διάγραμμα. Το αποτέλεσμα ήταν ότι ο αστράγαλος που ανήκε σε ιπποπόταμο της Κύπρου, είναι σημαντικά μικρότερος από τους άλλους αστράγαλους των νησιωτικών ιπποπόταμων της Μεσογείου. Το περίεργο είναι το γεγονός ότι οι αστράγαλοι του Σικελιανού ιπποπόταμοι είναι μικρότεροι από του μαλτέζικου. 74

I. 16:17 H. 2:13 G. 9:10 F. 11:5 E. 5:8 D. 6:7 C. 5:4 B. 2:5 A. 2:3 17. max. height sulcus intertuberalis 16. width sulcus intertuberalis 15. max. ant-post. Prox. Diameter 14. max. prox. Width 13. L tub. Delt. To sulcus int. Minus 12. width diaphisis at tub. Deltoidea 11. width fossa olecrani 10. width epicondylis lateralis 9. width epicondylis radialis Α2 μελετώμενο δείγμα KS 342 RGM 443904 AY 71 AY 70 AY 72 H393 H391 H390 H389 DKM 6 8. Max. distal ant-post. Diameter 7. ant-post. Diam. Condylis lateralis 6. ant-post. Diam. Condylis medialis 5. width at epicondyli 4. width at condyli 3. Min. width diaphysis 2. L. caput humeri to epicondyli 1. max length 0 50 100 150 200 250 Εικόνα 55 Διάγραμμα 7,μετρήσεις και συγκρίσεις βραχιόνων Κύπρου με τον βραχίονα του μελετώμενου δείγματος. 75