Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΣΤΗ ΝΟΤΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗ 1933-1936

Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΣΤΗ ΝΟΤΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗ 1933-1936

Μανόλης Κούμας Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΣΤΗ ΝΟΤΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗ 1933-1936

Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΣΤΗ ΝΟΤΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗ 1933-1936 ISBN: 978-960-08-0509-3 Πρώτη έκδοση: Φεβρουάριος 2010 Copyright Μανόλης Κούμας Copyright Εκδόσεις Ι. ΣΙΔΕΡΗΣ, έτος ιδρύσεως 1891 Κεντρική διάθεση: Σόλωνος 116, 106 81 Αθήνα Τ: 210 3833434, F: 210 3832294 E: contact@isideris.gr, S: www.isideris.gr Επιμέλεια κειμένου: Αλίκη Σαλίμπα Ηλεκτρονική σελιδοποίηση: Φωτεινή Σκουρή Μακέτα εξωφύλλου: Φωτεινή Σκουρή Τυπώθηκε σε χαρτί ελεύθερο χημικών ουσιών χλωρίου και φιλικό προς το περιβάλλον. Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις του Ελληνικού Νόμου (Ν. 2121/1993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται απολύτως άνευ γραπτής άδειας του εκδότη η κατά οποιονδήποτε τρόπο ή μέσο αντιγραφή, φωτοανατύπωση και εν γένει αναπαραγωγή, εκμίσθωση ή δανεισμός, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή (ηλεκτρονική, μηχανική ή άλλη) και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ... 13 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ... 15 ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 17 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 21 Ι. Το πρόβλημα της ευρωπαϊκής ασφάλειας μετά τον πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, 1919-1932... 23 ΙΙ. Η διττή φύση του προβλήματος ασφάλειας και η ελληνική εξωτερική πολιτική, 1923-1932... 41 ΙΙΙ. Πολιτικό προσωπικό και διαμόρφωση της εξωτερικής πολιτικής στη μεταβενιζελική εποχή: προκαταρκτικές παρατηρήσεις... 54 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΤΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ: ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΕΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟΙ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΙ ΙΣΧΥΟΣ (1933-1936)... 73 Ι. Η συνειδητοποίηση του προβλήματος, 1932-1933... 76 ΙΙ. Η δυναμικότητα των Ενόπλων Δυνάμεων των βαλκανικών κρατών και της Ιταλίας: συγκριτική ανάλυση, 1934... 92 ΙΙΙ. Προσπάθειες ανασύνταξης των Ενόπλων Δυνάμεων, 1934-1936... 100 7

8 ΜΑΝΟΛΗΣ ΚΟΥΜΑΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΑΠΟ ΤΗ ΔΙΜΕΡΗ ΣΤΗΝ ΠΟΛΥΜΕΡΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΑ (ΜΑΡΤΙΟΣ 1933-ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 1934)... 143 Ι. Πολιτική συνέχειας: η εφαρμογή του βενιζελικού δόγματος... 145 ΙΙ. Πολιτικη ρήξης: η πορεία προς το βαλκανικό σύμφωνο... 185 ΙΙΙ. Επίμετρο: βενιζελική πολιτική από αντιβενιζελική κυβέρνηση;... 229 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΕΠΙΤΥΧΙΑ Η ΑΠΟΓΟΗΤΕΥΣΗ: Η ΑΠΟΔΥΝΑΜΩΣΗ ΤΗΣ ΒΑΛΚΑΝΙΚΗΣ ΣΥΝΕΝΝΟΗΣΗΣ (ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ-ΙΟΥΝΙΟΣ 1934)... 235 Ι. Αντιδράσεις κατά του βαλκανικού συμφώνου... 236 ΙΙ. Κίνδυνος ενδοβαλκανικής απομόνωσης: η υπογραφή των στρατιωτικών συμβάσεων της 5 ης Ιουνίου 1934... 256 ΙΙΙ. Επίμετρο: η Ελλάδα χώρα μεσογειακή ή βαλκανική;... 270 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΑΝΑΓΚΗ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗΣ ΣΤΑ ΝΕΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ: ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΩΝ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΩΝ (ΙΟΥΝΙΟΣ 1934-ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 1935)... 277 Ι. Διαπραγματεύσεις για την υπογραφή των ελληνοτουρκικών στρατιωτικών συμφωνιών... 280 ΙΙ. Η Ελλάδα μεταξύ των ευρωπαϊκών συνασπισμών: προς μια συμμαχία με τη Γαλλία;... 293 ΙΙΙ. Προσπάθειες διεύρυνσης του βαλκανικού συμφώνου: το μεσογειακό σύμφωνο... 311

Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ, 1933-1936 9 IV. Επίμετρο: το μεσογειακό σύμφωνο. Μια αποτίμηση... 373 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ Η ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ Η ΙΤΑΛΟΑΙΘΙΟΠΙΚΗ ΚΡΙΣΗ (ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 1935-ΙΟΥΛΙΟΣ 1936)... 377 Ι. Η έναρξη της ιταλοαιθιοπικής κρίσης και η ελληνική εξωτερική πολιτική... 379 ΙΙ. Η ένταξη στη βρετανική σφαίρα επιρροής... 390 ΙΙΙ. Ο αντίκτυπος της ιταλοαιθιοπικής κρίσης στην πολιτική της Ελλάδας στα Βαλκάνια... 425 ΙV. Επίμετρο: η σημασία της ιταλοαιθιοπικής κρίσης στην «επανεξέταση» της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής... 449 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Ι. Η διαμόρφωση της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής κατά τη δεκαετία του 1930 και το ερώτημα της συνέχειας ή της ρήξης... 455 ΙΙ. Ελληνική εξωτερική πολιτική, 1933-1936: μια αποτίμηση... 464 ΠΗΓΕΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ι. ΑΔΗΜΟΣΙΕΥΤΕΣ ΠΗΓΕΣ... 473 ΙΙ. ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΕΝΕΣ ΠΗΓΕΣ... 475 ΙΙΙ. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 477 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΠΡΟΣΩΠΩΝ... 493

Στους γονείς μου, Πρίαμο και Πηγή

Τ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ ο παρόν βιβλίο δεν θα μπορούσε να ολοκληρωθεί χωρίς τη συνδρομή πολλών ατόμων προς τα οποία οφείλω θερμότατες ευχαριστίες. Κατ αρχάς, ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλω προς τους καθηγητές μου στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, Κωνσταντίνο Σβολόπουλο, Θάνο Βερέμη, Ευάνθη Χατζηβασιλείου, Κωνσταντίνα Μπότσιου και Κατερίνα Γαρδίκα, για τη μακρόχρονη και πολύτιμη συμπαράστασή τους, καθώς και τον επόπτη μου στο London School of Economics & Political Science, MacGregor Knox, για τις συμβουλές και τις υποδείξεις του. Επιπλέον, θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους εκείνους που διευκόλυναν την πρόσβασή μου στα ιστορικά αρχεία, δημόσια και προσωπικά: τη Φωτεινή Τομαή-Κωνσταντοπούλου και τον Γιώργο Πολυδωράκη από το Διπλωματικό & Ιστορικό Αρχείο του Υπουργείου των Εξωτερικών, τη Μαριέττα Μινώτου από το Ίδρυμα «Κωνσταντίνος Γ. Καραμανλής»,. την Ελένη Γαρδίκα-Κατσιαδάκη από την Ακαδημία Αθηνών, τον Δημήτρη Κατσικώστα από τη Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού, τη Μαρία Δημητριάδου από το Μουσείο Μπενάκη, και τον Μιχαήλ Μελά που μου προσέφερε πρόσβαση στο αρχείο του πατέρα του, Γεωργίου Μελά. Είναι χρέος μου να επισημάνω την υποστήριξη που έλαβα από τους συναδέλφους μου εκείνους που με βοήθησαν με σχόλια και την ανταλλαγή απόψεων καθ όλη τη διάρκεια των 13

14 ΜΑΝΟΛΗΣ ΚΟΥΜΑΣ σπουδών μου: Γεωργία Παρασκευοπούλου, Γιώργο Τζογόπουλο, Δημήτρη Γιαννόπουλο, Χρήστο Χρηστίδη, Διονύση Χουρχούλη και Ειρήνη Καραμούζη. Θα επιθυμούσα επίσης να εκφράσω την ευγνωμοσύνη μου προς την οικογένειά μου για την πολύπλευρη στήριξη που μου προσέφερε όλα αυτά τα χρόνια και κυρίως για την αγάπη της προς το πρόσωπό μου. Θα ήθελα ακόμα να ευχαριστήσω το κοινωφελές Ίδρυμα «Αλέξανδρος Σ. Ωνάσης» για τη χορήγηση υποτροφίας για την εκπόνηση της παρούσας μελέτης. Τέλος, θερμές ευχαριστίες οφείλω στις εκδόσεις Ι. Σιδέρης και στους συνεργάτες τους για τη συγγραφή της παρούσας έκδοσης. Είναι βέβαια αυτονόητο ότι για όποιες αδυναμίες ή παραλείψεις ευθύνομαι ο ίδιος.

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΑΑΑ ΑΑΖ ΑΑΡ ΑΓΜ ΑΕΒ ΑΙΜ ΑΚΤ ΑΝΠ ΑΠΠ ΑΠΤ ΑΣΒ ΑΣΔ ΑΣΕΑ ΑΣΣ ΑΦΔ ΑΧΣ ΓΑΚ ΓΕΑ ΓΕΝ Αρχείο Αθανάσιου Αγνίδη Αρχείο Αλέξανδρου Ζάννα Αρχείο Αλέξανδρου Ρίζου-Ραγκαβή Αρχείο Γεωργίου Μελά Αρχείο Ελευθερίου Βενιζέλου Αρχείο Ιωάννη Μεταξά Αρχείο Κωνσταντίνου Τσαλδάρη Αρχείο Νικόλαου Πολίτη Αρχείο Παναγιώτη Πιπινέλη Αρχείο Παναγή Τσαλδάρη Αρχείο Σοφοκλή Βενιζέλου Αρχείο Σοφοκλή Δούσμανη Ανώτατο Συμβούλιο Εθνικής Αμύνης Ανώτατο Στρατιωτικό Συμβούλιο Αρχείο Φίλιππου Δραγούμη Αρχείο Χαράλαμπου Σιμόπουλου Γενικά Αρχεία του Κράτους Γενικό Επιτελείο Αεροπορίας Γενικό Επιτελείο Ναυτικού 15

16 ΜΑΝΟΛΗΣ ΚΟΥΜΑΣ ΓΕΣ ΔΙΑΥΕ ΔΙΣ ΕΛΙΑ Γενικό Επιτελείο Στρατού Διπλωματικό & Ιστορικό Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού Ελληνικό, Λογοτεχνικό & Ιστορικό Αρχείο ΙΑΙΚΚ Ιστορικό Αρχείο Ιδρύματος «Κωνσταντίνος Γ. Καραμανλής» ΙΑΜΜ Ιστορικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη ΚΚΕ Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδος ΚτΕ Κοινωνία των Εθνών ΛΦ Λέσχη Φιλελευθέρων ΣΠΑ Συμβούλιο Πολεμικής Αεροπορίας ΥΙΠΑ Υπηρεσία Ιστορίας Πολεμικής Αεροπορίας ADM Admiralty Records AIR Air Ministry Records CAB Cabinet Records COS Chief of Staff Sub-Committee DBFP Documents on British Foreign Policy, 1919-1939 DCOS Subcommittee of Deputy Chiefs of Staff DDI I Documenti Diplomatici Italiani DDF Documents Diplomatiques Français, 1932-1939 DGFP Documents on German Foreign Policy, 1918-1945 DPR Defence Policy and Requirements Sub-Committee FO Foreign Office Records MAE Ministère des Affaires Étrangères

Α ΠΡΟΛΟΓΟΣ ποτελεί πηγή βαθιάς ικανοποίησης η διαπίστωση ότι, σε εποχή σύγχυσης, ένας νέος μελετητής βαδίζει αταλάντευτα στην οδό της έγκυρης επιστημονικής πραγμάτευσης των προβλημάτων του ιστορικού παρελθόντος. Ο Μανόλης Κούμας, κάτοχος αξιόλογων τίτλων στη Νεώτερη Ελληνική Ιστορία και στην Ιστορία των Διεθνών Σχέσεων από τα Πανεπιστήμια Αθηνών και Λονδίνου, επιδόθηκε στην έρευνα της περιόδου μεταξύ των δύο παγκοσμίων πολέμων. Εκτείνοντας, εξ άλλου, το βλέμμα στις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες, καλύπτει με το ενδιαφέρον του μια κρίσιμη φάση της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής μετά την αναθεώρησή της, γενικότερα, βάσει των νέων πραγματικοτήτων που προσεπικυρώθηκαν με τη Συνθήκη της Λωζάννης. Είναι αυτονόητη η σημασία της διερεύνησης αυτής κυρίως επιστημονική αλλά, ακόμη, και πολιτική. Στη μελέτη αυτή, ο κ. Κούμας εξετάζει την ελληνική διπλωματική στρατηγική σε σχέση με το καίριο ζήτημα της ασφάλειας σε παγκόσμια κλίμακα. Το 1933, η διατήρηση της ειρήνης, πέρα από την ικανοποίηση της επιθυμίας των λαών, αλλά και της πολιτικής ηγεσίας στις πλείστες από τις χώρες της Ευρώπης, ανταποκρινόταν και στην ελπίδα ότι η ορθολογική οργάνωση της διεθνούς ζωής, παρά τις έκδηλες αδυναμίες της, θα ήταν δυνατό να συμβάλει στην επίτευξή της. Τρία 17

18 ΜΑΝΟΛΗΣ ΚΟΥΜΑΣ χρόνια αργότερα το 1936 η αίσθηση αυτή είχε αμβλυνθεί και η απειλή μιας νέας ένοπλης σύρραξης ήταν πλέον ορατή. Ο συγγραφέας δεν παραλείπει να εξετάσει τους πιθανούς παράγοντες της δυσμενούς αυτής εξέλιξης, η οποία και έφερε επιτακτικά στην επιφάνεια το πρόβλημα της διεθνούς ασφάλειας. Η κρίση σε ευρύτερο επίπεδο ήταν εύλογο να γίνει έντονα αισθητή και στις ευαίσθητες νοτιοανατολικές παρυφές της Ευρώπης. Η Ελλάδα είχε, ειδικότερα, ενωρίς κατά την επαύριο του πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, αποδεχθεί ειλικρινά το καθεστώς των Συνθηκών της Ειρήνης έστω και αν μερικά και μόνο, τελικά, την ευνοούσαν. Η αυστηρή προσήλωση στην αλυτρωτική πολιτική, ως πρωταρχική στρατηγική επιλογή, είχε εγκαταλειφθεί και υιοθετηθεί, στη θέση της, η προάσπιση της εθνικής ανεξαρτησίας και της εδαφικής ακεραιότητας του ελληνικού κράτους. Αυτονόητη ήταν, κατά συνέπεια, η σημασία που είχε, στο πλαίσιο αυτό, η κατοχύρωση της ασφάλειας της χώρας. Μη διαθέτοντας καν την δυνατότητα να εντοπίσει τον κίνδυνο προς μια ορισμένη κατεύθυνση των ηπειρωτικών ή των θαλάσσιων συνόρων της, η χώρα παρέμενε εξακολουθητικά εκτεθειμένη απέναντι τόσο στους γείτονές της όσο και στις ευρωπαϊκές Μεγάλες Δυνάμεις της εποχής. Τελικά, η εξεύρεση τρόπου αντιμετώπισης των διλημμάτων που συνεπαγόταν η αναζήτηση ενός συστήματος ικανού να εγγυηθεί την ασφάλειά της επιτυγχανόταν ουσιαστικά χάρις στον Ελευθέριο Βενιζέλο, πρωθυπουργό εκ νέου μεταξύ 1928 και 1933. Συνάπτοντας τις κατάλληλες συμφωνίες, διαδοχικά με την Ιταλία, την Γιουγκοσλαβία και την Τουρκία, κατόρθωνε να βελτιώσει αισθητά τη διεθνή θέση γενικότερα της Ελλάδος μετά την συνθήκη της Λωζάννης. Στο χρονικό όμως αυτό σημείο το 1933 θα αντιστραφούν οι διεθνείς όροι, στους οποίους εδραζόταν η τακτική που είχε εγκαινιάσει η Ελλάδα. Χωρίς, πράγματι, να εγκαταλειφθούν

Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ, 1933-1936 19 οι βασικοί στόχοι της ελληνικής διπλωματίας, οι κυβερνήσεις από τον αντιβενιζελικό πολιτικό χώρο, όταν τότε ακριβώς κλήθηκαν να ασκήσουν την εξουσία, δοκίμασαν να προσαρμόσουν ορισμένες τακτικές επιδιώξεις τους στο νέο εξωτερικό περιβάλλον που έτεινε να διαμορφωθεί σε συνάρτηση με την βαθμιαία υποβάθμιση των εγγυήσεων του συστήματος της συλλογικής ασφαλείας και την εντεινόμενη αδυναμία των προασπιστών του καθεστώτος της ειρήνης απέναντι στα αναθεωρητικά κράτη. Ενδεικτική, μάλιστα, υπήρξε η ανατροπή των δεδομένων του πρόσφατου παρελθόντος στην ευρύτερη έκταση της Χερσονήσου του Αίμου. Ο συγγραφέας παρακολουθεί επισταμένα και αναλύει εμπεριστατωμένα τις σχέσεις της Ελλάδος, σε επίπεδο τόσο διμερές όσο και πολυμερές, με τους βαλκανικούς γείτονές της και την Τουρκία σε συνδυασμό και με τις ζυμώσεις στον ευρωπαϊκό χώρο. Η σημασία, εξ άλλου, της προσφυγής σε διπλωματικά, σχεδόν αποκλειστικά, ερείσματα προκειμένου να εξασφαλιστούν οι επιθυμητές εγγυήσεις συνέχεται και με την οικονομική της ανεπάρκεια να αποκτήσει άμεσα τις κατάλληλες υποδομές και τα αναγκαία πολεμικά μέσα για την κατοχύρωση της ασφάλειας. Το συμπέρασμα του συγγραφέα είναι ότι η Ελλάδα, έχοντας σημαντικά περιθώρια πρωτοβουλίας κατά την τετραετία 1928-1932, προσπάθησε τονίζει ο συγγραφέας και στη διάρκεια των ετών 1933-1936, να αντιδράσει στη νέα διεθνή κρίση, χωρίς όμως την ίδια επιτυχία. Η έκδηλη μέριμνα να μη περιπέσει σε διπλωματική απομόνωση δεν επέφερε τα επιθυμητά αποτελέσματα στο επίπεδο ούτε της περιφερειακής συνεργασίας ούτε και της σύνδεσης με μια Μεγάλη Δύναμη κυρίως την Βρετανία. Υποδειγματική υπήρξε η αναδίφηση του κ. Κούμα στις ανέκδοτες πρωτογενείς πηγές που αφορούν το αντικείμενο της μελέτης. Αξιοποίησε το υλικό που περιέχεται στα Αρχεία του υπουργείου των Εξωτερικών, καθώς και των Γενικών Επιτε-

20 ΜΑΝΟΛΗΣ ΚΟΥΜΑΣ λείων του Στρατού και της Αεροπορίας, του υπουργείου των Εξωτερικών της Γαλλίας (Quai d Orsay) και των National Archives της Μεγάλης Βρετανίας όπου και απόκεινται οι ειδικότερες συλλογές των Admiralty, Air Ministry, Foreign Office, Cabinet, Foreign and Commonwealth Office και War Office Records. Εντυπωσιακός είναι, εξ άλλου, και ο αριθμός των δεκαέξι ιδιωτικών αρχειακών συλλογών, προσώπων πολιτικών ή και διπλωματών, όσων διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο στην πορεία των γεγονότων. Η μελέτη των πολύτιμων αυτών στοιχείων συμπληρώθηκε χάρις στην ευρεία χρησιμοποίηση δημοσιευμένων εγγράφων και, γενικότερα, κάθε βιβλιογραφικής συμβολής πάνω στο θέμα. Αξιομνημόνευτη, τέλος, είναι και η ευρεία χρησιμοποίηση του τύπου, κυρίως ως πηγής για την διαφώτιση των εξελίξεων. Ιδιαίτερα οφείλει, ακόμη, να εξαρθεί, μετά τα τεκμηριωμένα συμπεράσματα και την ευρύτητα της ενημέρωσης, η επιστημονική μέθοδος του συγγραφέα. Προσβλέποντας στην αξιοποίηση κάθε στοιχείου που προσφέρεται να διαφωτίσει την συγκυρία της εποχής, εξετάζει τόσο τις συλλογικές δυνάμεις, που συντελούν στην διάπλαση της πραγματικότητας κατά την υπό πραγμάτευση εποχή, όσο και τον ρόλο που διαδραμάτισαν τα πρόσωπα στην κυοφορία των εξελίξεων. Απόρροια πολύπλευρης και πολυδύναμης μελέτης του συνόλου των παραγόντων που συντελούν στη διαμόρφωση του ιστορικού γίγνεσθαι, τα πορίσματα που συνάγει ο κ. Κούμας πάνω σ ένα θέμα μείζονος σημασίας συμβάλλουν, πράγματι, στην προαγωγή της επιστημονικής διερεύνησης του παρελθόντος. Κωνσταντίνος Σβολόπουλος Ομότιμος Καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών Ακαδημαϊκός

Η ΕΙΣΑΓΩΓΗ αναζήτηση των αιτιών του δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου έχει από τη δεκαετία του 1940 ήδη προκαλέσει το έντονο ενδιαφέρον των ερευνητών και έχει οδηγήσει στη διατύπωση ποικίλων ερμηνειών και συμπερασμάτων. Ακόμα και σήμερα, εξήντα και πλέον χρόνια μετά το τέλος του πολέμου, αρκετά ερωτήματα σχετικά με το τι τελικά οδήγησε στις αιματηρές συγκρούσεις της περιόδου 1939-1945 διχάζουν τους ιστορικούς. Υπήρξε ο δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος ένα μεμονωμένο και ανεξάρτητο γεγονός ή μήπως αποτέλεσε την τελευταία φάση ενός τριακονταετούς πολέμου; Ήταν οι αδυναμίες της συνθήκης των Βερσαλλιών εκείνες που έκαναν ένα νέο πόλεμο αναπόφευκτο ή άλλοι παράγοντες έπαιξαν εξίσου ή ακόμα σημαντικότερο ρόλο; Ήταν ο πόλεμος αναπόφευκτος ή όχι; Αρκούσε η επιθυμία ενός και μόνο ανθρώπου, του Adolf Hitler, για να οδηγηθεί η ανθρωπότητα εκ νέου σε μια κολοσσιαίων διαστάσεων σύγκρουση ή μήπως είχαν και οι δυτικές δημοκρατίες μεγάλο μερίδιο ευθύνης; Ερωτήματα σαν κι αυτά είναι βέβαιο ότι θα εξακολουθούν για αρκετό ακόμα καιρό να προβληματίζουν την ιστορική κοινότητα, δεδομένου ότι ο δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος αποτέλεσε ίσως το σημαντικότερο γεγονός του 20 ού αιώνα, ενώ οι συνέπειές του ήταν εμφανείς για πολλές ακόμα δεκαετίες. Ανεξάρτητα, όμως, για το ποια ακριβώς ήταν τα βαθύτερα αίτια που οδήγησαν στον δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, η συ- 21

22 ΜΑΝΟΛΗΣ ΚΟΥΜΑΣ ντριπτική πλειονότητα των ιστορικών συμφωνεί ότι η επιδείνωση του διεθνούς κλίματος άρχισε να γίνεται ιδιαίτερα αντιληπτή μόλις την περίοδο 1933-1936. Στις αρχές της δεκαετίας του 1930 και παρά την οικονομική ύφεση δεν υπήρχε αμφιβολία ότι η Ευρώπη διένυε μια ειρηνική περίοδο. Στα τέλη του 1936 τα πράγματα ήταν πολύ διαφορετικά, καθώς πλέον μια γενικευμένη σύγκρουση έμοιαζε πιθανή. Πράγματι, σειρά γεγονότων και εξελίξεων κατά την περίοδο αυτή υπονόμευσαν τα θεμέλια της ειρήνης: η άνοδος του Hitler στην εξουσία (1933), η αποτυχία της συνδιάσκεψης του Αφοπλισμού (1933-1934), η αιθιοπική κρίση (1935-1936) και η επαναστρατικοποίηση της Ρηνανίας (1936) κατέδειξαν ότι η Κοινωνία των Εθνών (ΚτΕ) και το σύστημα της συλλογικής ασφάλειας δεν μπορούσαν πλέον να εγγυηθούν τη διεθνή ασφάλεια και συνεργασία. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, οι ηγεσίες των ευρωπαϊκών κυρίως κρατών βρέθηκαν για πρώτη φορά μετά από μία και πλέον δεκαετία αντιμέτωποι με νέα προβλήματα ασφάλειας. Σκοπός του παρόντος βιβλίου είναι η ανάλυση του προβλήματος ασφάλειας που αντιμετώπισε η Ελλάδα και της πολιτικής που ακολούθησαν οι ελληνικές κυβερνήσεις προκειμένου να εξασφαλίσουν τις απαραίτητες εγγυήσεις για την κατοχύρωση της πολιτικής ανεξαρτησίας και εδαφικής ακεραιότητας της χώρας. Τα χρονικά όρια της μελέτης εκτείνονται από τον Μάρτιο του 1933 έως το καλοκαίρι του 1936. Τις ημερομηνίες αυτές έλαβαν χώρα σημαντικά γεγονότα, τόσο στο εσωτερικό της χώρας, όσο και στο διεθνές επίπεδο. Ειδικότερα, τον Μάρτιο του 1933, η αντιβενιζελική παράταξη κέρδισε τις εκλογές στην Ελλάδα και σχημάτισε κυβέρνηση έχοντας παράλληλα και την πλειοψηφία στη Βουλή ύστερα από μια δεκαετία βενιζελικής κυριαρχίας. Τον ίδιο μήνα κέρδισε τις εκλογές στη Γερμανία το Εθνικοσοσιαλιστικό Κόμμα, γεγονός που, σε οποιαδήποτε ερμηνεία των απαρχών του δευτέρου

Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ, 1933-1936 23 Παγκοσμίου Πολέμου παίζει καταλυτικό ρόλο στην πορεία προς την έναρξή του όπως και στην απαρχή αυτής της διαδοχής γεγονότων που ορίζονται ως η μεγάλη διεθνής κρίση της δεκαετίας του 1930. Το καλοκαίρι του 1936, καταληκτικό σημείο της παρούσας ανάλυσης, ξεκινά η πενταετής δικτατορία του Ιωάννη Μεταξά και λήγει η αιθιοπική κρίση με την ταυτόχρονη χρεοκοπία της ΚτΕ. Με άλλα λόγια, η επάνοδος της αντιβενιζελικής παράταξης στην εξουσία συμπίπτει χρονικά με την άνοδο των αναθεωρητικών δυνάμεων στην Ευρώπη, ενώ η κήρυξη της μεταξικής δικτατορίας με την κατάρρευση του συστήματος της συλλογικής ασφάλειας. Η παρούσα μελέτη φιλοδοξεί να δώσει απαντήσεις σε μια σειρά από ερωτήματα σχετικά με την ελληνική εξωτερική πολιτική και το ζήτημα της ελληνικής ασφάλειας την περίοδο 1933-1936: Πότε αντιλήφθηκε η ελληνική πολιτική και στρατιωτική ηγεσία τη μεταβολή του διεθνούς κλίματος; Ποιοι από τους πρωταγωνιστές της περιόδου υπήρξαν πράγματι οι διαμορφωτές της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής και κατ επέκταση οι διάδοχοι της πολιτικής του Ελευθερίου Βενιζέλου στον ρόλο αυτό; Ποιές ήταν οι προθέσεις και οι στρατηγικές επιλογές της ελληνικής ηγεσίας; Επέφεραν τα αναμενόμενα αποτελέσματα; Πρωταγωνίστησε η Ελλάδα στη διαμόρφωση των εξελίξεων στη Νοτιοανατολική Ευρώπη ή μήπως συμπαρασύρθηκε από την τροπή των γεγονότων; Τέλος, ο Ιωάννης Μεταξάς ακολούθησε την εξωτερική πολιτική των κυβερνήσεων της περιόδου 1933-1936 και, αν ναι, σε ποιο βαθμό; Ι. Το πρόβλημα της ευρωπαϊκής ασφάλειας μετά τον πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, 1919-1932 Οι διεθνείς σχέσεις την επαύριον του πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου καθορίστηκαν σε μεγάλο βαθμό από τις συνθήκες

24 ΜΑΝΟΛΗΣ ΚΟΥΜΑΣ Ειρήνης (1919-1923). Πιο συγκεκριμένα, οι συνθήκες των Βερσαλλιών (28 Ιουνίου 1919), Αγίου Γερμανού (10 Σεπτεμβρίου 1919), Neuilly (27 Νοεμβρίου 1919), Trianon (4 Ιουνίου 1920) και Λωζάννης (24 Ιουλίου 1923) που αντικατέστησε εκείνη των Σεβρών (10 Αυγούστου 1920), οδήγησαν στη διάλυση των πολυεθνικών αυτοκρατοριών και δημιούργησαν μια νέα ισορροπία δυνάμεων στην Ευρώπη. 1 Παράλληλα, οι χώρες που υπέγραψαν τις συνθήκες χωρίστηκαν σε δύο κατηγορίες. Στην πρώτη ανήκαν οι ηττημένες του Μεγάλου Πολέμου, δηλαδή η Γερμανία, η Βουλγαρία, η Αυστρία και η Ουγγαρία, που επιθυμούσαν την αναθεώρηση των συνθηκών. Στη δεύτερη βρίσκονταν οι νικήτριες χώρες, που τάσσονταν υπέρ της διατήρησης του status quo. Εξαίρεση αποτελούσε η Ιταλία, η οποία, αν και νικήτρια χώρα, είχε δυσαρεστηθεί από τις συνθήκες Ειρήνης και σύντομα θα εξελισσόταν σε μια από τις πιο σημαντικές αναθεωρητικές δυνάμεις. 2 Η μεγαλύτερη απειλή για την ευρωπαϊκή ειρήνη ήταν η Γερμανία, που από την αρχή ήδη ήταν αποφασισμένη να αναθεωρήσει τη συνθήκη των Βερσαλλιών. 3 Οι Γερμανοί ήταν πεπεισμένοι ότι η χώρα τους δεν είχε ηττηθεί στο πεδίο της μάχης, αλλά είχε πέσει θύμα συνωμοσίας στο εσωτερικό (stab-in-the-back) και κατ επέκταση δεν άξιζε να της έχουν επιβληθεί όροι ηττημένης δύναμης. Τον μύθο αυτό καλλιέργησε εξαρχής η ίδια η γερμανική ηγεσία. Επιπλέον, αν και οι στρατιωτικοί όροι που της επιβλήθηκαν ήταν τέτοιοι που βραχυπρόθεσμα την καθιστούσαν εξαιρετικά αδύναμη στρατιωτικά, η Γερμανία διατήρησε άθικτη τη βιομηχανική της υποδομή και εξακολουθούσε να έχει τον δεύτερο μετά τη 1. Κωνσταντίνος Σβολόπουλος, Η οργάνωση της διεθνούς κοινωνίας: ιστορική επισκόπηση (Αθήνα & Θεσσαλονίκη: Σάκκουλας, 1996), σσ. 60-61. 2. Ιωάννης Κολιόπουλος, Νεώτερη ευρωπαϊκή ιστορία, 1789-1945 (Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 2001), σσ. 326-327. 3. David Stevenson, The History of the First World War, 1914-1918 (London: Penguin, 2004), σ. 530.

Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ, 1933-1936 25 Σοβιετική Ένωση μεγαλύτερο πληθυσμό στην Ευρώπη. 4 Επομένως, μακροπρόθεσμα, διέθετε όλες τις προϋποθέσεις για να επιτύχει την αναβίωση της οικονομικής/βιομηχανικής της βάσης, τελικά και της στρατιωτικής της ισχύος. Τέλος, σε αντίθεση με τον δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, η Γερμανία δεν γνώρισε συμμαχική κατοχή, με μόνη εξαίρεση την αποστρατικοποιημένη ζώνη της Ρηνανίας. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, και δεδομένης της στρατιωτικής, δημογραφικής και οικονομικής αδυναμίας των υπολοίπων αναθεωρητικών κρατών, η Γερμανία αποτελούσε τη μοναδική σημαντική απειλή για την ευρωπαϊκή ειρήνη. Οι υπέρμαχες του status quo δυνάμεις θα μπορούσαν να αντιμετωπίσουν τον γερμανικό κίνδυνο αν συνέχιζαν και μετά το τέλος του πολέμου τη συνεργασία τους. Αν όμως μετά το 1945 δημιουργήθηκε μια νέα ισορροπία δυνάμεων, κατά την οποία οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής και η Σοβιετική Ένωση βρέθηκαν επικεφαλής του δυτικού και ανατολικού συνασπισμού αντίστοιχα, οι ισορροπίες μετά το 1918 ήταν σχεδόν ανύπαρκτες. Αυτό οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στο γεγονός ότι η τελική επικράτηση επί της Γερμανίας οδήγησε και στη χαλάρωση των συμμαχικών δεσμών μεταξύ των νικητών. Πράγματι, οι διαφορετικές προτεραιότητες και τα αντικρουόμενα συμφέροντα των χωρών της Αντάντ οδήγησαν στην πλήρη αποσύνθεση της συμμαχίας, καθιστώντας δύσκολη οποιαδήποτε μεταπολεμική συνεργασία. Το μεγαλύτερο πλήγμα στη συνεργασία των νικητριών δυνάμεων αποτέλεσε η επιστροφή των ΗΠΑ, αμέσως μετά το τέλος του πολέμου, στην πολιτική του απομονωτισμού 4. MacGregor Knox, To the Threshold of Power, 1922/33: Origins and Dynamics of the Fascist and National Socialist Dictatorships, τόμ. Ι (New York: Cambridge University Press, 2007), σσ. 197-198 και 281-282 Peter Jackson, France and the Problems of Security and International Disarmament after the First World War, The Journal of Strategic Studies 29:2 (2006), σ. 249.

26 ΜΑΝΟΛΗΣ ΚΟΥΜΑΣ (isolation policy). Η επιμονή του Αμερικανού προέδρου, Woodrow Wilson (1913-1921), στην ιδέα της συλλογικής ασφάλειας δεν ήταν αρκετή για να πείσει την πολιτική ηγεσία στις ΗΠΑ να αποδεχθεί το άρθρο 10 της ΚτΕ, με το οποίο η χώρα θα αναλάμβανε τεράστιες υποχρεώσεις, που ούτως ή άλλως έρχονταν σε αντίθεση με το δόγμα Monroe. Έτσι, η συνθήκη των Βερσαλλιών δεν επικυρώθηκε από τη Γερουσία, καθώς δεν επετεύχθη η απαραίτητη πλειοψηφία των 2/3. Παράλληλα, ο Wilson αγνόησε την πρόταση κάποιων εκ των ηγετών του Ρεπουμπλικανικού Κόμματος για την υπογραφή στρατιωτικής συμμαχίας περιορισμένης στη Δυτική Ευρώπη. Οι ΗΠΑ δεν έδωσαν στη Γαλλία τις στρατιωτικές εγγυήσεις που της είχαν υποσχεθεί το 1919 για την περίπτωση που δεχόταν επίθεση από τη Γερμανία, ενώ ο νέος Αμερικανός πρόεδρος, Warren Harding (1921-1923), που αναδείχθηκε μετά την ήττα του Wilson στις προεδρικές εκλογές του 1920, προέβη στην υπογραφή ξεχωριστών συνθηκών με τη Γερμανία, την Αυστρία και την Ουγγαρία, και αποφάσισε οι ΗΠΑ να μην αποτελέσουν μέλος της ΚτΕ. 5 Αν η απουσία των ΗΠΑ από τη διαμόρφωση των διεθνών εξελίξεων μετά το τέλος του πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου αποτέλεσε επιλογή της ηγεσίας τους, δεν συνέβη το ίδιο με τη Σοβιετική Ένωση. Έχοντας αποχωρήσει από τον πόλεμο μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση και την υπογραφή της συνθήκης του Brest-Litovsk, η Ρωσία δεν συνυπέγραψε τις συνθή- 5. Lloyd Ambrosius, Wilson, the Republicans, and French Security after World War I, The Journal of American History 59:2 (1972), σσ. 341-352 Gary Ostrower, The United States and the League of Nations, 1919-1939, στο The League of Nations in Retrospect: Proceedings of the Symposium Organized by the United Nations Library and the Graduate Institute of International Studies, Geneva, 6-9 November 1980 (Berlin & New York: Walter de Gruyter, 1983), σσ. 128-129 Philip Jenkins, A History of the United States (New York: Palgrave, 2003), σσ. 208-209 Stevenson, The History, σσ. 531-532.