ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΡΔΗΝ ΣΟΥΑΤΑΝΗ 8 - ΕΞΑΡΧΕΙΑ 10683 ΑΘΗΝΑ ΤΗΑ. 2103819264 e-m ail:ed_ardin@ hotinail.com
ΓΙΑΝΝΗΣ Η. ΚΑΡΥΤΣΑΣ ΜΙΧΑΗΛ ΜΠΑΚΟΥΝΙΝ Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΥ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ
ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΠΑΙΔΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ Γεννήθηκε το Μ άιο του 1814, στο Π ρεμούκινο της Επαρχίας Τβερ (σημερινό Καλίνιν), περίπου 150 μίλια βορειοδυτικά της Μ όσχας. Ο πα τέρα ς του, Α λέξανδρος Μ πακούνιν, όταν ήταν νέος έκανε καριέρα διπλωμάτη στην Ιταλία και είχε πάρει διδακτορικό στη φιλοσοφία από το Πανεπιστήμιο της Πάδουας. Μετριοπαθής φιλελ εύθερος, βρισκόταν στη Γαλλία κα τά τη Γαλλική Επα νάσταση. Σ ύ μ φ ω να με κάποιες πληροφορίες, είχε σ υμμ ετάσχει σ την πτώ ση της Β αστίλλης και είχε υ ιοθέτησ ει τις ιδέες του Ρουσσώ. Μ ε τις φ ιλ ελεύ θερες και ανθρω π ισ τικές ιδέες του, άσκησε κάποια επιρροή πάνω στο γιο του, πα ρά το γεγονός ότι ο Μ πακούνιν α ργότερα υιοθέτησε μία ά κρω ς αρνητική στάση απέναντι στον Ρουσσώ. Επίσης, η αγάπη του πα τέρα του γ ια τα γ ράμματα έδω σ ε την πρώ τη ώ θηση σ τον Μ πακούνιν γ ια μία ευρεία μόρφωση και για την εκμάθηση τεσσ άρω ν ξένω ν γλω σσ ώ ν, που απέκτησαν μεγάλη χρησιμότητα αργότερα, κατά τα χρόνια της πολιτικής και κοινωνικής δράσης του έξω από τη Ρωσία: ιταλικά, αγγλικά, γερμανικά, γαλλικά. Από την πλευρά της μητέρας του, επίσης, δέχθηκε σημαντικές επιδράσεις. Η οικογένεια τω ν Μ ουράβιεφ, όπου ανήκε η μητέρα του, είχε αποκτήσει τίτλο ευγενείας από την Μ εγάλη Α ικατερίνη και χαρακτηριζόταν από φ ιλ ελεύ θερες τάσεις: τρία μέλη της συμμετείχαν στην εξέγερση των Δεκεμβριστών του 1825, ένα μάλιστα καταδικάσ τηκε εις θάνατον. Εν τούτοις, η μητέρα του, πα ρά αυτό το φ ιλελεύ θερο κλίμα της οικογένειας Μ ουράβιεφ, ήταν πολύ αυταρχική, με δεσποτικό χρακτήρα, κλεισμένη στον εαυτό της και ψυχρή. Ό πω ς είπε αργότερα ο Μ πακούνιν, ο δεσποτικός χαρακτήρας της τού δημ ιούργησ ε ένα ασυγκράτητο μίσος απέναντι σε κάθε περιορισμό της ελευθερίας. Ο Μ ιχαήλ Μ πακούνιν ήταν το τρίτο στη σειρά π α ιδί μιας πολυμελούς οικογένειας δέκα παιδιών, αλλά το πρώ το αγόρι, κάτι που εκ παραδόσεω ς τον καθιστούσε κληρονόμο της πατρικής περιουσίας. Όμως, ο ίδιος, ακολουθώντας μία πορεία επικεντρωμένη στον κόσμο τω ν ιδεώ ν και τω ν πνευματικώ ν ενδιαφερόντω ν, απαρνήθηκε την περιουσία του και την δώ ρισε σ τις αδερφές του. Π ροβληματική, ω στόσο, έγινε η σχέση του με την αδερφή του Τατιάνα, αφού ο Μ πακούνιν ή ταν ερω τευμ ένος μα- 5
ΜΙΧΑΗΛ ΜΠΑΚΟΥΝΙΝ Ο ΚΟΣΜ ΟΣ ΤΟΥ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ζύ της. Ό πω ς της αποκάλυψ ε σε ένα γράμμα του: "Ό ι ν όμοι καταδικάζουν το αντικείμενο του έρω τά μ ου' φύλαξε αυτό που σου λέω για σένα μ όνο".1ο εν γένει προβληματικός χαρακτή ρας του σ το σ εξουαλικό πεδίο τον οδήγησ ε αργότερα να ερωτευτεί και μία ξαδέρφη του. Σε η λικία περίπου 15 χρονώ ν, το 1828, μπήκε στη Σχολή Π υροβολικού της Αγίας Π ετρούπολης, από όπου, έπειτα από τρία χρόνια, αποφ οίτησε ω ς αξιω ματικός του πυροβολικού. Έ πειτα όμως από μία βίαιη διαμάχη που είχε με ένα στρατηγό, τοποθετήθηκε σε ένα φυλάκιο στις επαρχίες του Μ ινσκ και του Γκρόντνο σ την Πολωνία. Εκεί, λίγο πριν φ τάσ ει ο Μ πακούνιν, είχε ξεσπάσει μία από τις πολλές εξεγέρσεις τω ν Π ολωνών, και όταν έφτασε η κατάσταση ήταν ακόμη τεταμένη, δεχόμενος έτσι τα πρώτα ερεθίσματα για τη μετέπειτα βαθιά ενασχόλησή του με το πολωνικό ζήτημα. Η στρατιω τική μονοτονία της ζω ής στο φυλάκιο τον ώ θησ ε να σ τραφ εί προς τη φιλοσοφία, διαβάζοντας αρχικά το βιβλίο ενός νεαρού Ρώσου φιλοσόφου και ποιητή, που πέθανε πολύ νέος (22 χρονώ ν), του Β ενεβιτίνω φ, Γ ρά μματα στην Κ όμησα Ν.Ν. πάνω στη Φ ιλοσοφία. Έ τσι, κυριευμένος από τη φιλοσοφία, πήρε άδεια από την υπηρεσία και επισκέφθηκε τη Μ όσχα, όπου γνώ ρισε το Μ άρτιο του 1835, για πρώτη φορά, τον Στάνκεβιτς, σ υνδέθηκε με το φιλοσοφικό κύκλο του και αποφάσισε, στο τέλος του 1835, να εγκα τα λ είψ ει το σ τρατό και ν α εγκατασ ταθεί, το 1836, στη Μ όσχα. Π ηγαίνοντας στη Μ όσχα, ο Μ πακούνιν είχε κατά νου να σπουδάσει φ ιλοσοφία και να κάνει καριέρα ως καθηγητής φιλοσοφίας. Είναι πλήρως εσφαλμένες οι διάφορες απόψ εις που διαβλέπουν σ την παραίτησή του από το στρατό μία αντίθεση στον τσαρισμό και την έναρξη της επαναστατικής δραστηριότητάς του: "Υ πηρέτησε πρώ τα στην Π ολω νία σαν αξιω ματικός του Τσάρου, αλλά δεν αργεί -α ν α φ έρ ετα ι σ τον πρόλογο της ελληνικής έκδοσης του βιβλίου του Μ πακούνιν Για ένα ν Α ντιεξουσιαστικό Σ ο σ ια λισ μ ό - να πα ραιτηθεί για να δηλώ σ ει τη διαμαρτυρία του απέναντι σ τον τσαρικό καισαρισμό. Σ ε αυτή ακριβώ ς την περίοδο ασπάζεται με συνείδηση και υπευθυνότητα τις προοδευτικές ιδέες της εποχής του και προχωρώντας ακόμα περισσότερο εντάσσεται στις τάξεις των επαναστατών".2 Την ίδια άποψη προώ θησε και ο αναρχικός Π ω λ Ά βριτς σ την εισαγω γή του στο έργο τού Μπακούνιν Θεός και Κράτος, γράφοντας: "...νέος ακόμα εγκατέλειψε τη θέση του στο στρατό και τον αριστοκρατικό του περίγυρο για να γίνει επαγγελματίας επαναστάτης".3 Α υτές οι απόψ εις απορρέουν από το αναρχικό ατομ ικισ τικό μύθευμα του πά ντα έτοιμου ατόμου, και ειδικά του μετέπειτα αναρχικού Μ πακούνιν, για εξέγερση και 6
ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΠΑΙΔΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ επανάσταση. Στην περίπτωση μάλιστα του Μ πακούνιν, τα πράγματα περιπλέκονται, επειδή αυτό το μύθευμα διασυνδέεται με μία ακρα ία εκδοχή του ακτιβισμού, που, θέλοντας εναγω νίω ς ν α κα ταφάσκει τον αθεω ρητισμό του, αποθεω ρητικοποιεί τον Μπακούνιν, μη δίδοντας σημασία ή αγνοώντας εντελώς τα πνευματικά περιβάλλοντα, βαθύτατα θεωρητικά και φιλοσοφικά, που τον επηρέασαν και τον σ υγκρότησαν ως ιστορική πολιτική οντότητα. Είναι πέραν κάθε αμφισβητήσεω ς ότι ο Μ πακούνιν, όπως σωστά έχει αναφερθεί και στον πρόλογο του έργου του Μ πακούνιν Φ εντεραλισμός, Σοσιαλισμός, Αντιθεολογισμός, "σκόπευε αρχικά να σ ταδιοδρομήσει (αντί για επαναστάτης) σαν καθηγητής της φιλοσοφίας στη Ρωσία".4 Επίσης, είναι εντελώς εσφαλμένη η άποψη που παραθέσαμε προηγουμένως, σύμφ ω να με την οποία με την αποχώ ρησή του από το στρατό ασ πάσ τηκε τις προοδευ τικές ιδέες της εποχής του. Μ ολ ονότι σε αυτή την περίοδο, την "περίοδο της Μ όσχας", γνω ρίστηκε με τον Χ έρτσεν, δεν εντάχθηκε στον κύκλο του, που τότε εξέφραζε στη Ρω σία τις προοδευτικές ιδέες. Ό πω ς πολύ σ ω στά έγραψε ο Τζορτζ Γούντκοκ το 1962, αυτή την περίοδο "έμεινε πιστός στο τσαρικό καθεστώ ς, μέχρι σημείου που μας προκαλεί κατάπληξη".5 7
Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΜΟΣΧΑΣ (1836-1840) Προκειμένου να διασαφηνίσουμε την πολιτική και την εν γένει διανοητική τοποθέτηση του Μ πα κούνιν κατά την "περίοδο της Μ όσχας" (1836-1840), πρέπ ει να έχουμε κατά νου ότι βρισκόμαστε 10 περίπου χρόνια μετά την καταστολή τής φιλελεύθερης κίνησης των Δεκεμβριστών, συνεπεία της οποίας παρατηρείται μία υποχώ ρηση του πολιτικού κα ι κοινω νικού προβληματισ μ ού κα ι μία παράλληλη κυριαρχία των μεταφυσικών αναζητήσεων, που βρήκαν πρόσφορο έδαφος να αναπτυχθούν μέσ α από την προσ οικείω ση του γερμ ανικού ιδεαλισ μού. Ο ι ιδέες του Φ ουριέ, του Σ αιν Σ ιμόν και εν γένει ο ι προοδευτικές γαλλικές ιδέες εκφράζονταν από τον κύκλο του Χέρτσεν και του Ογκάρεφ, ενώ ο γερμανικός ιδεαλισμός, και ειδικότερα ο χεγκελιανισμός, εκφραζόταν από τον Σ τάνκεβιτς και τον Μ πελίνσκι και έναν κύκλο με την ο νομασία "κύκλος του Σ τάνκεβιτς", που απέφευγε παντελώ ς όχι μόνον κάθε πολιτική δράση αλλά και κάθε πολιτική συζήτηση, και ουσιαστικά νομιμοποιούσε το δεσποτικό τσαρικό καθεστώ ς, μέσα από την αποδοχή της χεγκελιανής ιδέας "για συμφιλίωση με την πραγματικότητα". Σε αυτόν το δεύτερο κύκλο εντάχθηκε ο Μπακούνιν κατά την "περίοδο της Μόσχας" (1836-1840), που τον έφερε σε επαφή με τη γερμανική φιλοσοφία, αρχικά με τον Καντ, τον Σ έλινγκ και τον Φ ίχτε, και από το 1837 με τον Χ έγκελ. Έ ν α ς κύκλος που, αποδεχόμενος τη χεγκελιανή ιδέα ότι "καθετί πραγματικό είναι λογικό και καθετί λογικό είναι πραγματικό", βοηθούσε πολιτικά τον τσαρισμό. Αποκαλυπτικότατα του αντιδραστικού ρόλου αυτού του κύκλου είναι τα πα ρακάτω λόγια του σοσιαλιστή Χέρτσεν: "Ξ έρετε σε τι μπορεί να καταλήξει αυτός ο τρόπος σκέψης; λέω μια μέρα στον Μ πελίνσκι.... Σ υλλογιζόμ ενοι με αυτό τον τρόπο, φ θάνουμ ε ν α αποδείξουμε ότι ο τερατώ δης δεσ ποτισμός, κάτω από τον οποίον ζούμε, είναι εντελώ ς λ ογικός και πρέπει να υπάρχει. Αυτό είναι αναμφισβήτητο, μου απάντησε ο Μ πελίνσκι".6 Ε π ουδενί λοιπόν δεν παρατηρείται σ τον Μ πακούνιν, κατά την αποχώρησή του από το σ τρατό και κατά το αμέσω ς επόμενο χρονικό διάστημα, μία αντίταξη στον τσαρικό δεσποτισμό, όπω ς υποστηρίζεται από α ναρχικούς ιστορικούς, που προω θούν ένα σχήμα μιας εξαρχής ενυπάρχουσας προοδευτικής ανέλιξής του. Εξάλλου, ο ίδιος ο 9
ΜΙΧΑΗΛ ΜΠΑΚΟΥΝΙΝ Ο ΚΟΣΜ ΟΣ ΤΟΥ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ Μ πακούνιν, όταν αργότερα έγρα ψ ε για την "περίοδο της Μ όσχας", ου σιαστικ ά άσκησε αρνητική κριτική στη συμμετοχή του σε αυτό τον αντιδραστικό κύκλο, γράφοντας: "Μετά τους Δεκεμβριστές, ο ηρωικός φιλελευθερισμός της καλλιεργημένης αριστοκρατίας μεταβάλλεται σε ένα θεωρητικό φιλελευθερισμό, σε ένα λιγότερο ή περισσότερο περίπλοκο δογματισμό, φ υσικά πολύ πιο ανίσχυρο. Α πό τις κορυφές της μεταφυσικής αλαζονείας άρχισαν να θεω ρούν όλες τις επανασ τατικές διατακτικές κινήσεις, όλες τις προσπάθειες μιας θαρραλέας δημόσιας διαμαρτυρίας σαν παιδιάστικες καυχησιολογίες. Μ ιλώ δίκαια γ ι αυτά, για τί και εγώ, επηρεασ μένος από το χεγκελιανισμό, έκανα το ίδιο λάθος". Είναι πρά γμ ατι πα ράδοξο που ένας άνθρω πος σαν τον Μ πακούνιν, που στο μετέπειτα έργο του εκφ ράζετα ι με μία σ χεδόν σ τερεοτυπική απέχθεια απέναντι στους Γερμανούς, ξεκινάει το διανοητικό βίο του, εντασσ όμενος σε ένα "φιλογερμανικό" φιλοσοφικό κύκλο, που είχε ως σ ύνθημά του τα λόγια του Μ πελίνσκι: "Γερμανία. Να η Ιερουσαλήμ της σύγχρονης ανθρωπότητας, να πού πρέπει να στραφούν με ελπίδα τα βλέμματα". Μ έσω του Β ενεβιτίνω φ, επηρεάζεται αρχικά από τον Σέλινγκ και από τις απόψ εις του για την υ πέρβαση της αντίθεσ ης μεταξύ πρα γμ ατικότητας και π νεύμ ατος μέσω της έλξης προς το Ό λον, προς το Α πόλυτο. Κατόπιν, αφού προσ περνά ταχύτατα, χω ρίς να δείξει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, την Κ ριτική του Κ αθαρού Λ όγου του Κ αντ που του είχε σ υσ τήσει να διαβάσει ο Στάνκεβιτς, α φ οσ ιώ νεται στη μελέτη του Φ ίχτε, που τον εντυπω σιάζει με το ρομαντικό πνεύμ α του Α πολύτου. Ό πω ς έγρα ψ ε σε ένα γράμμα προς τις αδερφές του, πα ρουσ ιάζοντας τη φ ιλοσοφ ία του Φ ίχτε: "πρέπει να ζούμε και να αναπνέουμε μόνο γ ια το απόλυτο διαμέσου του απολύτου". Μ άλιστα, μετέφρασε στα ρω σικά ένα μικρό σύγγραμα του Φ ίχτε με τίτλο Κ είμενα για το Π ε πρωμένο της Επιστήμης, το πρώτο έργο του Φίχτε που δημοσιεύτηκε στη Ρωσία. Α μέσως μετά τον Φίχτε, ρίχνεται στη μελέτη του Χέγκελ, αρχίζοντας από τη Φ αινομενολογία τον Πνεύματος' μάλιστα, το 1838, μετέφρασε στα ρωσικά τα Ακαδημαϊκά Μ αθήματα του Χ έγκελ, με μία εισαγω γή γραμμένη από τον ίδιο. Η κύρια ιδέα που παίρνει από τον Χ έγκελ είναι η σ υμφιλίω ση με την πραγματικότητα. Δ εν είναι σ ωστή, κατά τη γνώ μη μας, η άποψη του Μ πράιαν Μ όρις7 ότι ο Μ πακούνιν, κατά την "περίοδο της Μ όσχας" ήρθε να ερμηνεύσει διαφορετικά τον Χ έγκελ. Αντιθέτως, ο Μ πακούνιν μέσα στο κλίμα του "κύκλου του Στάνκεβιτς" απέρριπτε τους Γ άλλους διαφωτιστές και τη Γαλλική Επανάσταση από αντιδραστική οπτική γωνία: "Οι Γ άλλοι δεν γνωρίζουν, έγραφε, ούτε θέλουν να γνωρίζουν πια το Χριστιανισμό. Ο τελευταίος σπινθήρας της θρησκείας έσβησε στη χώρα τους. Η επανάστα 10
Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΜΟΣΧΑΣ (1836-1840) ση πήρε μαζύ της την ευτυχία και την ησυχία της Γαλλίας". Θ έλοντας να εμβαθύνει στη μελέτη του Χ έγκελ, αποφάσισε να πάει στο Βερολίνο για σπουδές τριώ ν χρόνων, με στόχο να επιστρέψει στη Ρωσία για να γίνει καθηγητής στο Π ανεπιστήμιο της Μ όσχας. Και πρά γμ ατι έφυγε για το Β ερολίνο τον Ιούνιο του 1840, αφού πρώ τα είχε κα ταφ έρει να πείσ ει τον πα τέρα του να του σ τέλνει 1.500 ρούβλια το χρόνο. Α ς σημειοισουμε εδώ, μια και πρόκ ειται για ένα ευρέω ς διαδεδομένο βιβλίο, ότι ο Τζέημς Τζολ στο έργο του Οι Αναρχικοί γράφει εσφαλμένα ότι το " 1840, στα 26 χρόνια του, ο Μ πακούνιν ταξίδεψ ε στο Π αρίσι" και "τότε πρω τοσυνάντησε τον Π ρουντόν και τον Μ αρξ...".8 Α υτό, όπω ς θα δούμε παρακάτω, συνέβη το 1844. 11
Η ΠΕΡΙΟΑΟΣ 1840-1844 Τον Ιούνιο του 1840, φεύγει από τη Ρω σ ία για το Βερολίνο. Κ ατά την παραμονή του εκεί, συνεχίζει να αδιαφορεί για την πολιτική και κινείται στα πλαίσ ια της αφηρημένης φιλοσοφία ς. Γ ι αυτό και πα ρακολουθεί κυρίω ς τα μαθήματα του Κ αρλ Βέρντερ, του συνεχιστή του Χ έγκελ στο Π ανεπισ τήμιο του Β ερολίνου, στο οποίο ο Χ έγκελ σ ταμάτησ ε να διδάσ κει το 1830. Ο Β έρντερ εξέφραζε τους λεγάμενους "χεγκελιανούς της δεξιάς" και κυρίω ς ασχολούνταν με την εφαρμογή της χεγκελιανής μεθόδου στο πεδίο της αισ θητικής και της ισ τορίας της λογοτεχνίας. Μ άλιστα και εδώ ο Μ πακούνιν ακολουθεί απλά τα βήματα του Στάνκεβιτς, που λίγα χρόνια πριν, το 1837, είχε παρακολουθήσ ει τα μαθήματα του Β έρντερ στο Β ερολίνο. Ο ίδιος ο Μ πακούνιν θα γράψ ει α ργότερα, σ την Ε ξομολόγηση, ότι κατά τα χρόνια τω ν σ πουδώ ν του στο Β ερολίνο ήταν πλήρω ς αδιάφ ορος για τα πολιτικά και κοινω νικά ζητήματα: "Η αδιαφορία μου για τα ζητήματα αυτά ήταν τόσο μεγάλη, που δεν επιθυμούσα να ανοίξω εφημερίδα. Αλλά ασχολήθηκα με τις επιστήμες, ειδικότερα με τη γερμανική μεταφυσική, και βυθίστηκα αποκλειστικά στη μελέτη της, σχεδόν μέχρι τρέλας. Και νύχτα -μέρα δεν έβλεπα τίποτε άλλο παρά τις κατηγορίες του Χέγκελ". Η σημαντική γνωριμία που θα τον μεταστρέψει από τους "χεγκελιανούς της δεξιάς" προς τους "χεγκελιανούς της αρισ τερός" ήταν αυτή με τον Ά ρνολντ Ρούγκε. Αλλά πριν αναφερθούμε σε αυτή τη γνω ριμία, αξίζει να αναφέρουμε μία άλλη γνω ριμία, όχι επειδή άσκησε κάποια ουσιασ τική επίδραση στη μετέπειτα πορεία του Μ πακούνιν, αλλά επειδή άφησε το αποτύπω μά της στην ισ τορία της λογοτεχνίας. Ή τα ν η γνω ριμία του με το Ρώ σο μυθισ τοριογράφ ο και θεατρικό σ υγγραφέα Ιβάν Τουργκένιεφ, που και αυτός σ πούδαζε στο Π ανεπισ τήμιο του Β ερολίνου από το 1838 έως το 1841. Ο Ρούντιν, το κεντρικό πρόσω πο του ομώ νυμου μυθιστορήματος του Τ ουργκένιεφ, δεν είναι άλλος από τον Μ πακούνιν: "Ό λοι οι σ τοχασμ οί του Ρούντιν -γ ρ ά φ ε ι ο Τ ο υ ργκ ένιεφ - φ αίνονταν στραμμένοι στο μέλλον, κι αυτό τους έδινε κάτι το ορμητικό και το νεανικό... Ό ρθιος, μπροστά στο παράθυρο, μιλούσε χω ρίς να κοιτάζει ιδιαίτερα κανέναν, κι όλος έξαρση από τη σ υμπάθεια τω ν άλλω ν, από το ότι βρισκόταν γυναίκες κοντά του και από την ομορφιά της νύχτας, παρασυρμένος 13
ΜΙΧΑΗΛ ΜΠΑΚΟΥΝΙΝ Ο ΚΟΣΜ ΟΣ ΤΟΥ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ από τα ίδια του τα αισθήματά του είχε φ τάσει την ο μορφιά του λόγου στην ποίηση... Ο ίδιος ο ήσυχος τόνος της φ ω νής του μεγάλω νε τη μαγεία. Τα χείλη του φαίνονταν να λένε κάτι το υψ ηλό, απρόσμενο και γ ι αυτόν τον ίδιο... Ο Ρούντιν μιλούσε γ ι αυτό που δίνει αξία στην εφήμερη ζωή".9 Εκτός από στοχαστικό, ο Τουργκένιεφ παρουσιάζει τον Μπακούνιν και ως άνθρωπο της δράσης, ως άνθρωπο των οδοφραγμάτων. Είναι χαρακτηριστικός ο τρόπος που τελειώνει το μυθιστόρημά του: "Έ να αποπνιχτικό μεσ ημέρι σ τις 26 Ιουνίου 1848, στο Π αρίσι, η εξέγερση τω ν εθνικών εργαστηρίων είχε σχεδόν καταπνίγει και σ έναν από τους στενούς δρόμους στα περίχωρα του Αγίου Αντωνίου το πυροβολικό του ταχτικού στρατού κατέλαβε το οδόσ τρω μα, που μερικ οί κ α νονιοβολισ μ οί το κα τέσ τρεψ αν. Ο ι υ περασπισ τές που επέζησαν το εγκατέλειψ αν κι έτρεχαν να σω θούν. Ξαφνικά, στο πιο ψηλό σημείο του οδοφράγματος, πάνω σ ένα αναποδογυρισμένο αμάξι, φάνηκε ένας ψ ηλός άντρας που φ ορούσ ε πα λιά ρεντιγκότα, μαντίλι κόκκινο για ζω νάρι κι ένα ψάθινο καπέλο σ τα μαλλιά του, που ήταν γ κρίζα και μπερδεμένα. Στο ένα χέρι κρατούσε μια κόκκινη σ ημαία και στο άλλο ένα κυρτό και αμβλύ σπαθί. Ενώ σ καρφάλω νε και κουνούσε τη σημαία και το σ παθί και κάτι φ ώ ναζε με λεπτή αλλά δια περασ τική φ ω νή, ένα ς σ κοπευ τής από το Β ενσέν τον σ ημάδεψ ε κα ι τον πυροβόλησε... Ο ψηλός άντρας έριξε τη σημαία και κυλίστηκε σαν τσουβάλι μπρούμυτα, λες και υποκλινόταν σε κάποιον... Η σ φαίρα τού τρύπησε την καρδιά. Έ ν α ς από τους insurgés (εξεγερμένους) που έφευγαν είπε σε κάποιον άλλον: - Tiens. On vient de tuer le Polonais (Κοίτα. Σκότωσαν τον Πολωνό). - Birge! (Στο διάβολο!) απάντησε α υτός κι έτρεξαν και ο ι δύο στο υπόγειο του σ πιτιού που τα παντζούρια του ήταν κλεισ τά και οι τοίχοι του διάτρητοι από σ φα ίρες και βλήματα. Αυτός ο Polonais (Πολωνός) ήταν ο Ρούντιν".10 Βέβαια, αυτή η όψη ενός εξεγερμένου Μ πα κούνιν δεν έχει να κά νει με τα χρόνια του Β ερολίνου που γνω ρίσ τη κε με τον Τ ουργκένιεφ. Α πλά ο Τ ουργκένιεφ, που έγραψε το μυθισ τόρημά του το 1856, έλα βε υ π όψ ιν του τη μετέπειτα πορεία του Μ πακούνιν: την ανάμειξή του με το πολω νικό εθνικό ζήτημα και τη σ υμμ ετοχή του στα οδοφράγματα της Δρέσδης το 1848-49. Ο Άρνολντ Ρούγκε, όπως αναφέραμε, ήταν ο άνθρωπος που επηρέασε τον Μπακούνιν στη μεταστροφή του από τη "δεξιά" σ την "αριστερά" του χεγκελιανισμού. Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Χαλλ, εξέδιδε από το 1838 έως το 1841 το ριζοσπαστικό περιοδικό "Τα Χ ρονικά της Χ αλλ", που η έκδοσή του απαγορεύτηκε από την κυβέρνηση το 1841. Έ τσ ι, έφυγε από το Β ερολίνο και πήγε στη Δ ρέσδη, όπου συνέχισε την έκδοση του περιοδικού του με τον καινούργιο τίτλο "Τα Γερμανικά 14
Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1840-1844 Χρονικά". Ο Μ πακούνιν, που σπούδαζε στο Βερολίνο, ταξίδεψε στη Δρέσδη και συνάντησε τον Ρούγκε, για πρώ τη φ ορά τον Ο κτώ βριο του 1841. Ό πω ς έγραψε ο Ρούγκε: "Με επισκέφτηκε στη Δρέσδη και συμφώνησε μαζί μου πάνω στο μετασχηματισμό της αφηρημένης θεωρίας σε πράξη και πάνω στην επικείμενη επανάσταση".11 Ή τα ν ακριβώ ς έπειτα από αυτήν τη σ υνάντηση που ο Μ πακούνιν σ ταμάτησ ε πια να έχει φιλοδοξίες για μία πα νεπιστημ ιακή κα ριέρα και αποφάσισε, την άνοιξη του 1842, να εγκαταλείψ ει το Β ερολίνο και να εγκατασταθεί στη Δρέσδη, δίπλα στον Ρούγκε, συνεργαζόμενος με "Τα Γερμανικά Χρονικά". Τον Ο κτώ βριο του 1842, δημοσιεύτηκε σ τα "Γερμ ανικά Χ ρονικά" ένα κείμενο του Μ πακούνιν με τίτλο Η Α ντίδραση στη Γερμανία. Η σ ημαντικότητά του έγκειται στο ότι ο Μ πακούνιν εγκαταλείπει τις απολιτικές μεταφυσικές αναζητήσεις του και αρχίζει να ασχολείται με τα κοινω νικά και πολιτικά προβλήματα, επηρεαζόμενος από τη γαλλική σκέψη, που έω ς τότε ρητώ ς απεχθανόταν, και κινούμενος μέσα στο πλαίσιο τω ν γερμανώ ν νεοχεγκελιανώ ν. Ή τα ν μία μετατόπιση του Μ πακούνιν προς την πιο ακρα ία δημοκρατική πτέρυγα της εποχής. Α ς δούμε κ α τ αρχήν τις βασικές ιδέες αυτού του κειμένου και εν σ υνεχεία θα προσπαθήσουμε να τις εντάξουμε μέσα στην ατμ όσφαιρα της νεοχεγκελιανής "αριστερός", για τί μόνον έτσι μπορούμε να καταλάβουμε αυτή τη μεταστροφή του Μπακούνιν. 15
ΟΙ ΒΑΣΙΚΕΣ ΙΑΕΕΣ ΤΗΣ ΑΝΤΙΔΡΑΣΗΣ ΣΤΗ ΓΕΡΜΑΝΙΑ 1. Ο Μ πα κούνιν σ υνεχίζει να πρ ο σ δίδ ει σ τις νέες ιδέες του μία θρησκευτική μορφή εκφράσεω ς. Έ τσ ι, το νέο δημ οκρατικό πιστεύω του, που εκπηγά ζει από τη Γαλλική Επανάσταση, πρέπει να γίνει: "θρησκευτικό, δηλαδή, όχι μόνο γοητευμένο από την αρχή του στη σκέψη και στο συλλογισμό, αλλά και πιστό σε αυτήν την αρχή μέσα στην πρα γμ ατική ζωή, ως τις παραμικρές εκδηλώσεις του: τότε και μόνο τότε το δημοκρατικό κόμμα θάχει κερδίσει μια πραγματική νίκη πάνω στον κόσμο".12 Συνδέει, επίσης, το δημοκρατικό πιστεύω του με τον πρωταρχικό αληθινό χριστιανισμό εν αντιθέσει προς τη θεσμισμένη χριστιανική θρησκεία: "Πρέπει να δράσουμε όχι μόνο πολιτικά, αλλά και θρησκευτικά μέσα στην πολιτική μας. Α υτό σημαίνει ν α έχουμε σαν θρησκεία μας την ελευθερία, που η μόνη αυθ εντική έκφρασ ή της είναι η δικαιοσ ύνη κα ι η αγάπη. Ν αι, για μας -π ο υ θεω ρούμαστε εχθροί της χρισ τιανικής θ ρ η σ κ εία ς- και μόνο σε μας μένει αυτό το έργο που το θεω ρούμε ύψ ισ το χρέος: να ασκούμε ουσιαστικά την αγάπη ακόμα και σ τις πιο λυσσαλέες μάχες μας, αυτήν την αγάπη που είναι η ύψιστη εντολή του Χ ριστού και η μοναδική αρχή του αληθινού χριστιανισμού".13 Κ αι καταλήγει, διακηρύσσ οντας την πίστη του "σε μία αληθινά δημοκρατική και ανοιχτή στην παγκόσμια ανθρωπότητα εκκλησία της Ελευθερίας".14 2. Π αράλλη λα με αυτό τον τονισ μό της αγάπης και της δικαιοσύνης, κινούμενος μέσα στα πλαίσια της Χ εγκελιανής Λ ογικής, υπερασπίζεται το πρω τείο του "Α ρνητικού", προσδίδοντάς του μία πανκαταστροφική διάσταση: "Το θετικό και το αρνητικό λοιπόν δεν έχουν ίσα δικαιώ ματα όπω ς νομίζουν οι συμφιλιωτικοί, η αντίφαση δεν είναι μία ισορροπία αλλά μία επικράτηση του αρνητικού. Το αρνητικό είναι λ οιπόν ο κυρίαρχος τομέας της αντίφασης, καθορίζει την ίδια την ύπαρξη του θετικού και μόνο αυτό περικλείει μέσα του την ολότητα της α ντίφασης: έτσ ι είναι το μόνο που θεμ ελ ιώ νεται δικαιω ματικ ά με ένα ν απόλυτο τρόπο".15 Έ τσ ι, ενώ το π ο θετείτα ι μέσα στο "δημοκ ρατικ ό κόμμα" σ την πάλη του με το "αντιδραστικό κόμμα", συγχρόνως -κ α ι κυρίω ς- η όλη του προσπάθεια στρέφεται 17
ΜΙΧΑΗΛ ΜΠΑΚΟΥΝΙΝ Ο ΚΟΣΜ ΟΣ ΤΟΥ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ εναντίον ενός τμήματος του "δημοκρατικού κόμματος", των αποκαλούμενων "συμφιλιωτικών", που δεν κατανοούν τη Λογική του Χ έγκελ και την κατηγορία της αντίφασης αυτού του "αναντίρρητα μεγαλύτερου φιλοσόφου της εποχής μας".16 Ο όρος κόμμα που χρησιμοποιεί ο Μ πακούνιν πρέπει να έχουμε υ π όψιν μας ότι δεν έχει σχέση με ό,τι σήμερα σημαίνει αυτός ο όρος, δηλαδή ιεραρχία, συγκεντρωτισμό, αρχηγούς και οπαδούς, διευθυντές και εκτελεστές. Ο όρος χρησιμοποιούνταν ευρέως από τους στοχαστές της εποχής -δεν πρωτοχρησιμοποιήθηκε από τον Μ πακούνιν- για να δηλώσουν ένα τμήμα (κομμάτι, κόμμα) της κοινωνίας που διαφοροποιείται από ένα άλλο. Ο ίδιος ο Χ έγκελ, επί παραδείγματι, τη χρησιμοποίησε στη Φ αινομενολογία του Π νεύματος για να διαφοροποιήσει τους ιδεαλιστές και τους υ λιστές: "Το ένα κόμμα του Διαφωτισμού ονομάζει απόλυτη ουσία εκείνο το χωρίς κατηγορούμενο Απόλυτο, που είναι μέσα στη νόηση εκείθεν της πραγματικής συνείδησης, από την οποία έγινε το ξεκίνη μ α ' το άλλο κόμμα την ονομάζει ύ λη ".17 Ο Μ πα κούνιν απλά εφ αρμόζει τον όρο κόμ μα σ την πολιτική ατμ όσφ α ιρα που προήλθε από τη Γαλλική Επανάσταση. "Αντιδραστικό κόμμα" ονομάζει τους οπαδούς του Π αλαιού Κ αθεστώ τος. Ω στόσο, το "κόμμα" που κα ταστρέφ ει το Π αλαιό Καθεστώς, το δημοκρατικό, δεν είναι ομοιογενές περιλαμβάνει τόσο τους "συμφιλιωτικούς", που αρκούνται σε μία συνταγματική μεταρρύθμιση, τους φ ιλελεύθερους θα λέγαμε, όσο και αυτούς που θέλουν να ωθήσουν τη λογική της Γαλλικής Επανάστασης μέχρι τα άκρα, δηλαδή τον ολικό μετασχηματισμό της κοινωνίας: "η δημ οκρατία δε σ υνίσταται μόνο σε μία αντίθεση στους κυβερνώ ντες, δεν είναι μια ιδιαίτερη συνταγματική, πολιτική ή οικονομική μεταρρύθμιση, αλλά αναγγέλλει έναν ολοκληρωτικό μετασχηματισμό της σύγχρονης δομής του κόσμου και μια ουσιαστικά νέα ζωή, άγνωστη ώς τώρα στην ιστορία".18 Βλέπουμε λοιπόν εδώ τον Μ πακούνιν να προσδιορίζει το περιεχόμενο της δημοκρατίας, ακριβώ ς όπω ς αργότερα θα π ροσ διορίσει το περιεχόμενο της αναρχίας, ως ολικό δηλαδή μ ετασ χηματισμό της κοινω νίας. Β λέπουμ ε, επίσ ης, ότι για πρώ τη φορά μιλάει για την "ηδονή της καταστροφής": "Α ς έχουμε λ οιπόν εμπιστοσύνη στο αιώ νιο Π νεύμα που δεν κα ταστρέφει και δεν εκμηδενίζει παρά μόνο γιατί αυτό είναι η ανεξάντλητη πηγή, που αιώ νια δημιουργεί κάθε ζωή. Η ηδονή της καταστροφής είναι ταυτόχρονα μια δημιουργική ηδονή!".19 Είναι χαρακτηριστικό ότι όσοι βλέπουν τον αναρχισμό ως μία σχέτη καταστροφική άρνηση χωρίς καμία δημιουργική πνοή, αποσιωπούν ότι η "ηδονή της κατασ τροφής" δεν ανήκει πρω τογενώ ς σ την "αναρχική περίοδο" του Μ πακούνιν, αλλά στην "αριστεροχεγκελιανή περίοδο" του 1840-44 και ότι, αντιθέτως, είναι ακριβώς 18
ΟΙ ΒΑΣΙΚΕΣ ΙΔΕΕΣ ΤΗ Σ ΑΝΤΙΔΡΑΣΗΣ ΣΤΗ ΓΕΡΜΑΝΙΑ σε αυτήν τη μετέπειτα "αναρχική περίοδο" ( 1864 και μετά, και ιδιαίτερα κατά την ενασχόλησή του με τη Δ ιεθνή Έ νω σ η τω ν Εργαζομένων), όπω ς θα δούμε παρακάτω, που ο Μ πακούνιν επιπροσθέτει τη θετικότητα της δημιουργίας. 3. Είναι σ αφής μέσα στο κείμενο η αναδυόμενη μεταστροφή του Μ πακούνιν από τα μεταφυσικά προς τα κοινω νικά και πολιτικά προβλήματα, μέσω της γαλλικής σκέψης. Π ολύ σ ωστά, ο Γούντκοκ μιλάει για το ότι "γιόρτασε τη μεταστροφή του, γράφ οντας σ τα Γ ερμανικά Χ ρονικά του Ρούγκε με λογοτεχνικ ό ψ ευδώ νυμο Ζ ιλ Ελυζάρ το πρώ το του και ένα από τα σημαντικά του δοκ ίμια με τίτλο Η Α ντίδραση στη Γερμανία".19 Ω στόσο, έχει υ ποσ τηριχθεί ότι ο Μ πακούνιν δεν είχε αρχίσει ακόμη την προσοικείω ση της γαλλικ ής σκέψ ης, ότι η σκέψη του, στο σ υγκεκριμ ένο κείμενο, ήταν απλή εκτύλιξη της αρισ τεροχεγκ ελιανής λογικής και ό τι το ψ ευδώ νυμο σ τόχευε απλώς σ την π αραπλάνηση τω ν π ρακτόρω ν του Τσάρου. Π έρα από το ότι η επιλογή του γαλλικού - κ α ι όχι, επί πα ραδείγματι, κάποιου γ ερμ α ν ικ ο ύ - ψευδώ νυμου λέει πολλά, ο πλήρης τίτλος του κειμένου, που είναι Η Αντίδραση στη Γερμανία. Α πό το Σ ημειω μα τάριο ενός Γ άλλου, κα θιστά σ αφές ότι ο Μ πακούνιν είχε αρχίσει να κρατάει σ ημειώ σ εις από την ανάγνω ση έργω ν σ χετικώ ν με τη γαλλική κουλτούρα, με πρώ το και κύριο το βιβλίο τού Στάιν Σ οσια λισμ ός και Κ ομμουνισμός στη Σύγχρονη Γ αλλία, που γ ράφ ηκε το 1841. Τα όσα έγραψε ο ίδιος, αργότερα, στην Ε ξομολόγησή του δεν αφήνουν καμία αμφιβολία: "Το βιβλίο τούτο μου αποκάλυψ ε ένα καινούργιο σύμπαν, όπου ρίχτηκα με όλη την ορμή και τον ενθουσ ιασ μό του ανθρώ που που πεθαίνει από δίψα. Π ίστεψ α ότι παραβρέθηκα στην αναγγελία μιας καινούργιας θείας χάρητος, ότι είχα δεχθεί την αποκάλυψ η μιας νέας θρησ κείας του σ εβασμού, της εξύψ ω σης, της ευτυχίας, της απελευθέρω σ ης ολόκληρου του ανθρώ πινου γένους. Β άλθηκα να διαβάζω τα έργα τω ν Γάλλω ν σοσιαλισ τώ ν και δημοκρατικώ ν. Κ αι διάβασα λαίμαργα κάθε τι που μπόρεσα να προμηθευτώ στη Δρέσδη".21 Α λλά, και σ το ίδιο το κείμενο βλέπουμε ότι υ πάρχει μία σ αφής θετική αποτίμηση του έργου της Γαλλικής Επανάστασης: "Δε διαβάσατε στη μετώπη του ναού της Ελευθερίας που ανέγειρε η Επανάσταση αυτές τις μυστηριώ δεις και τρομερές λέξεις: Ελευθερία, Ισότητα, Α δελφοσύνη; Δεν ξέρετε και δε νοιώθετε πως αυτές οι λέξεις σημαίνουν την ολοκληρωτική καταστροφή της υφ ιστά μενης πολιτικής και κοινω νικής τάξης; Δ εν ακούσατε ποτέ να μιλάνε για τις θύελλες της Επανάστασης;"22 Μ ε δεδομένη την πα ρουσ ία του γαλλικού πνεύματος, πα ραμένει το γεγονός ότι δεν μπορούμε να κατανοήσουμε αυτό το κείμενο του Μπακούνιν, αν δεν το εντά 19
ΜΙΧΑΗΛ ΜΠΑΚΟΥΝΙΝ Ο ΚΟΣΜ ΟΣ ΤΟΥ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ξουμε μέσα στην ατμόσφαιρα της χεγκελιανής αριστερός. Ο Χέγκελ είχε διακηρύξει, μαζύ με το τέλος της φιλοσοφ ία ς (που υποτίθετα ι ότι πρα γμ ατώ θηκε από τον ίδιο μέσα στο φ ιλοσοφικό σ ύσ τημά του), και το τέλος της ισ τορίας (που υποτίθετα ι ότι π ρα γμ ατώ θηκε μέσ α στο Π ρω σικό Κ ράτος). Ο ι αρισ τεροί χεγκελιανοί, έχοντας να αντιμετω πίσ ουν, με την άνοδο στο θρόνο τού Φ ρειδερίκου Γ ο υ λ ιέλμουδ ', έναν καθημερινό πολιτικό δεσποτισμό, δεν μπορούσαν να συμβαδίσουν με αυτό το ολοκ ληρω μένο σ ύσ τημα του Χ έγκελ. Ό χι μόνον η έκδοση τω ν Χ ρονικώ ν τη ςχ α λ λ του Ρούγκε, όπω ς αναφέραμε, απαγορεύτηκε το 1841, αλλά και σ τον ίδιο τον Μ προύνο Μ πάουερ απαγορεύτηκε να πα ραδίδει μαθήματα στο Π ανεπισ τήμιο, το 1842. Τα ίδια λοιπόν τα πραγματικά προβλήματα τούς ωθούσαν να εγκαταλείψουν το ολοκληρωμένο σύστημα του Χέγκελ, που τους προέτρεπε στη συμφιλίωση με την πραγμ ατικότητα, και να οπλ ισ τούν με τη χεγκελια νή αρχή του αρνητικ ού (αρχή που χαρακτηρίζει καίρια το κείμενο του Μ πακούνιν), ώστε να την αντιτάξουν στη μίζερη κοινωνική πρα γμ ατικότητα και σ τον πολιτικό δεσποτισμό. Ο Μ προύνο Μ πάουερ στο έργο του Η Χ εγκελιανή Φ ιλοσοφία του Δικαίου και η Π ολιτική της Εποχής ( 1842) κατήγγειλε τον πολιτικό σ υντηρητισ μό του Χ έγκελ, υποσ τηρίζοντας ότι είχε καταλήξει στην αποδοχή τω ν υπαρχουσώ ν συνθηκώ ν, στην απόρριψη κάθε προσπάθειας για μετασχηματισμό της πραγματικότητας και στην αναγνώριση του πρωσικού κράτους ως του ιδανικού κράτους. Ο ι απόψ εις τώ ρα του Μ πακούνιν για τα δύο "κόμματα" και η απέχθειά του γ ια τα ημίμετρα τω ν "συμφιλιω τικώ ν" ήταν μία βασική ιδέα τω ν χεγκελιανώ ν της "αριστεράς". Έ τσι, το 1841, ένα χρόνο πριν από το κείμενο του Μ πακούνιν, ο'ε ντγκα ρ Μπάουερ, αδερφός του Μπρούνο Μπάουερ, έγραφε: "Στην πρα γμ ατικότητα δεν υπάρχουν πα ρά δύο αληθινά κόμματα. Το ένα είναι εντελώ ς αρισ τερά και το άλλο εντελώ ς δεξιά, αν δεχτούμε ότι κόμ μα είναι μόνο εκείνο που κα τέχει μια θεω ρητική αρχή, λ ογικά εφ αρμοσ μένη. Το ένα είναι το κόμμα του λαού, της ελευθερίας, του ανθρωπισμού, το άλλο είναι το κόμμα της νομιμότητας, της κηδεμονίας, με την ευλογία του Θ εού, της εξάρτησης και της πίστης στην εξουσία. Μ όνο τα άκρα ξέρουν τι είναι επανάσταση, γ ιατί έχουν μια θεωρητική αρχή. Κάθε τι που είναι ανάμεσά τους είναι ημίμετρο, ένα πηγαινέλα δειλό και μικρόψ υχο".2 1 20
Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΒΑΙΤΛΙΝΓΚ Μ ετά το θόρυβο που δημιούργησε η Αντίδραση στη Γ ερμανία με τις ακραίες θέσεις της και για να αποφύγει τις ενοχλήσεις τω ν πρακτόρω ν του Τσάρου, εγκατέλειψ ε τη Δρέσδη και εγκατασ τάθηκε στην Ελβετία, όπου σημαντική υπήρξε η γνω ριμία του, το 1843, με τον Β άιτλινγκ στη Ζυρίχη. Ή τα ν η πρώ τη φορά στη ζωή του που ερχόταν σε επαφή με έναν άνθρω πο του λαού, ράπτη στο επάγγελμα, που ασχολούνταν με τα κοινωνικά και πολιτικά προβλήματα. Υπό την επίδραση αυτής της επαφής, άρχισε να διαμορφ ώ νει την άποψή του για την εξέγερση ω ς ένα βασικό ένστικτο που ενυπάρχει στα βάθη της λαϊκής ψυχής: "Ή μουν τόσο πολύ αηδιασ μένος -έγρα ψ ε αργότερα στην Ε ξ ομολόγη γη - από τις ανούσιες συζητήσεις αυτών των μικροπρεπών Γερμανών καθηγητών και λογοτεχνών, που αισ θάνθηκα ευτυχισ μένος όταν σ υνάντησα έναν άνθρω πο αυθόρμητο, απλό και ακαλλιέργητο, αλλά ενεργητικό και ενθουσιώ δη συνάμα. Τον παρακάλεσα να έρθει να με δει. Ερχόταν αρκετά συχνά σ το σ πίτι μου να μου μιλήσει για τις θεωρίες του, τους Γ άλλους κομμουνιστές, τη ζωή γενικά τω ν εργατώ ν, τη δουλειά τους, τις ελπίδες και τις διασκεδάσεις τους".24 Υ πό την επίδραση του Β άιτλινγκ, επίσης, άρχισε να διαμορφώ νει την άποψή του για μία κοινω νία χω ρίς κυβέρνηση και νόμους αφενός αλλά οργανω μένη αφετέρου. Σε γράμμα του προς τον Ρούγκε (19 Ιανουαρίου του 1843) που αφορούσε το βιβλίο του Βάιτλινγκ Εγγυήσεις της Αρμονίας και της Ελευθερίας, του παρέθεσε το ακόλουθο απόσπασμα που τον εντυπωσιάσε: "Η τέλεια κοινω νία δεν έχει κυβέρνηση αλλά μόνο μία διοίκηση, δεν έχει νόμους αλλά μόνο υποχρεώσεις, δεν έχει τιμωρίες αλλά μέσα επανορθώσεως". Ω στόσο, δεν τα υτίσ τηκε με τον κομ μουνισ μό του Β άιτλινγκ και, όπω ς έγραψε αργότερα στην Ε ξομολόγηση, δεν υπήρξε ποτέ κομμουνιστής. Για πρώτη φορά μάλιστα έθεσε το ζήτημα του ότι μία κα ινούργια κοινω νία δεν μπορεί να δημιουργηθεί άνωθεν, αλλά, όπω ς και αργότερα θα τονίσ ει επανειλημμένω ς, από τα κάτω προς τα πάνω. Έ τσ ι, απέρριψ ε την ιδεώ δη κομ μουνισ τική κοινω νία του Β άιτλινγκ, με το σκεπτικό ότι: 21
ΜΙΧΑΗΛ ΜΠΑΚΟΥΝΙΝ Ο ΚΟΣΜ ΟΣ ΤΟΥ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ "δεν είναι μία ελεύθερη κοινωνία, μία πραγματικά ζωντανή ενότητα του ελεύθερου λαού, αλλά ένα κοπάδι ζώ ων, αφόρητα κα ταπιεσ μένω ν και ενω μένω ν διά της βίας, ακολουθώ ντας μόνον υ λικούς σ τόχους και αγνοώ ντας πλήρω ς την πνευματική πλευρά της ζωής". Παρά την ύπαρξη αυτής της ελευθεριακής αντίληψης για την καινούργια κοινωνία, ο Μπακούνιν συγχρόνως διακατεχόταν -όπω ς θα δούμε εκτενέστερα παρακ ά τω - από μία ισχυρή τάση προς δημιουργία μυστικώ ν εταιρειώ ν. Κ αι σε αυτό το ζήτημα, οι πρώ τες επιδράσεις προήλθαν από τον Β άιτλινγκ. Ο τελευταίος, για να αποφύγει τη στρατιω τική υπηρεσία, από το 1835 εγκατασ τάθηκε στο Π αρίσι, όπου σ υμμετείχε σε διάφ ορες επαναστατικ ές μυστικές εταιρείες και κυρίω ς στη μυστική εταιρεία Έ νω σ η τω ν Δικαίων. Ό ταν αργότερα εγκαταστάθηκε στη Ζ υρίχη, ίδρυσε ο ίδιος διάφορες μυστικές εταιρείες, με τις οποίες ο Μ πακούνιν, μολονότι μάλλον δεν έγινε μέλος τους, είχε κάποια σχέση σε επίπεδο συζητήσεω ν. Ό ταν συνελήφθη ο Β άιτλινγκ και απελ ά θηκε από την Ε λβετία, σ τα έγγραφά του βρέθηκε και το όνομα του Μπακούνιν. Ενδεικτικό τω ν νέω ν προσ ανατολισμ ώ ν του Μ πακούνιν, τόσο ω ς προς τη στροφή του προς τη γαλλική σκέψη -σ τ η ν οποία αναφερθήκαμε και προηγουμένω ς- όσο και ω ς προς την, διαμέσου του Β άιτλινγκ, "πορεία προς το λαό", είναι το γράμμα του προς τον Ρούγκε, που γράφηκε την ίδια χρονιά, το 1843. Συγκεκριμένα: 1. Ο Ρουσσ ώ και ο Β ολταίρος προσ διορίζονται ω ς "αθάνατα πνεύμ ατα". Είναι πολύ αργότερα που θα κάνει στροφή 180, χαρακτηρίζοντας τον Ρουσσώ ω ς αληθινό δημιουργό της αντίδρασης. Πρός το παρόν, για τον Μπακούνιν: "Ο ι Γ άλλοι είναι ακόμα και τώ ρα δάσκαλοί μας. Έ χουν, στον τομέα της πολιτικής, το προβάδισμα αιώνων".25 2. Συνεχίζει να πιστεύει στο διαφω τισ τικό και λυτρω τικό ρόλο της φιλοσοφίας, γράφοντας: "Ο Β ολταίρος λέει κάπου: Εσείς, ανθρω πάκοι, γα ντζω μ ένοι σε μια μικρή θέση που σας δίνει μια μικρή εξουσία μέσα σ ε μια μικρή χώ ρα, τολμάτε να υψ ώ νετε τη φωνή σας ενάντια στη φιλοσοφία ".26 Σ υγχρόνω ς, προω θεί την απελευθέρω ση της φιλοσοφ ία ς από τα μεταφυσικά ύψη της και τη μετατροπή της σ ε υλική δύναμη σ τα χέρια του λαού, προτείνοντας έτσι μία "πορεία προς το λαό": "Π ρέπει να αναθεω ρήσουμε τη μεταφυσική μας αλαζονεία που δε φ έρνει στον κόσμο καμιά ζεστασιά, πρέπει να μάθουμε να δουλεύουμε μέρα-νύχτα για να καταφέρουμε να ζήσουμε μαζί με τους ανθρώπους σαν άνθρωποι".27 3. Αναδεικνύεται ξεκάθαρα, για πρώτη φορά, η πίστη του Μπακούνιν στην α 22
Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΒΑΪΤΛΙΝΓΚ ναγκαιότητα της πρωτοποριακής δράσης των επαναστατών, με στόχο την απελευθέρωση του λαού: "Αν άνθρω ποι σαν και εσάς -γράφει, αντιτιθέμενος σ την πλήρη απαισιοδοξία του Ρούγκε για την κατάσταση στη Γ ερ μ α ν ία - δεν πιστεύουν πια στο μέλλον της Γερμανίας και δε θέλουν πια να εργα στούν γ ι αυτό, ποιος λοιπόν θα πιστέψ ει σ αυτό το μέλλον, ποιος λοιπόν θα δράσει;"28 Η πίστη του αυτή στην αναγκαιότητα του πρω τοποριακού ακτιβισμού σ υνδέεται με την πίστη του στην ύπαρξη ενός αντικειμενικού χρέους, ενός καθήκοντος τεθειμένου από την ιστορία: "Δεν έχουμε το δικαίω μα να πα ρατάμε την υπόθεση του λαού, ακόμα και όταν ο ίδιος την εγκαταλείπει". Επί τη ευκαιρία, ας σημειώσουμε εδώ την απουσία οποιοσδήποτε σχέσης του Μπακούνιν με τον ατομικιστή Μ αξ Στίρνερ. Για τον τελευταίο, κάθε υπόθεση είναι, εξ αντικειμένου και ανεξαρτήτω ς περιεχομένου, καταπιεστική για το άτομο, ενώ για τον Μ πακούνιν χρειάζεται "δόξα και τιμή στους α νθρώ πους που υ ποστηρίζουν τώ ρα νικηφόρα την υπόθεση της ανθρωπότητας! "29 4. Σε αντίθεση με τη μετέπειτα άκρω ς αρνητική στάση του α πέναντι στους Γερμανούς, το 1843, αντιτιθέμενος και πάλι στην απαισιοδοξία του Ρούγκε για την κατάσταση στη Γ ερμανία, ο Μ πακούνιν εκφράζει τη σ ιγουριά του για ένα γερμανικό 1789: "Να δώ σω το αίμα μου και τη ζωή μου για την απελευθέρω ση του γερμανικού λαού! Π ιστέψ τε με, θα αναπτερω θεί και θα ξεπροβάλει μπροστά στα μάτια όλω ν μέσα στην ιστορία των ανθρώπων. Αυτή η ντροπή των Γερμανών, να είναι οι καλύτεροι υπηρέτες όλω ν τω ν τυραννιώ ν, δε θα είναι γ ι αυτούς πά ντα ένα ς τίτλος δόξας. Τους κατηγορείτε ότι δεν είναι ελεύθεροι, ότι είναι ένας λαός με εγω ισ τικές βλέψεις. Λ έτε μονάχα αυτό που είναι: πώ ς θέλετε έτσι να δείξετε κι αυτό που θα γίνει;"30 Μ ετά τη σύλληψ η του Β άιτλινγκ και την άρνηση του Μ πακούνιν να επιστρέψ ει στη Ρω σία κ α τ απαίτησ ιν τω ν τσ αρικώ ν αρχών, πήγε σ τις Β ρυξέλλες για 3 μήνες και μετά έφυγε για το Π αρίσι, όπου έφτασ ε το Μ άρτιο του 1844. Έ ν α ταξίδι που συνδέεται, επίσης, σαφώς με τη γαλλική στροφή του και που το είχε μάλιστα προαναγγείλει στο ίδιο γράμμα τού 1843 προς τον Ρούγκε: 'Έ ν α ταξίδι στη Γαλλία κι ακόμα περισ σότερο μια αρκετά μακρόχρονη διαμονή στο Παρίσι θα είναι πολύ χρήσιμα για μας".31 23
Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1844-49 Η διαμονή του στο Παρίσι κράτησε μέχρι το Νοέμβριο του 1847. Διάστημα αρκετό, για να μπορέσει να γνωρίσει πολλές σημαντικές προσωπικότητες από το σοσιαλιστικό χώ ρο καθώς και από τους κύκλους τω ν γραμμάτω ν. Η σ υνάντησή του με τον Π ρουντόν ήταν η σπουδαιότερη, από την άποψη τω ν επιδράσεω ν που δέχθηκε στη συγκρότησ η της μετέπειτα ( 1864 και μετά) αναρχικής θεώ ρησ ής του. Η σπουδαιότητα της συνάντησης, όμως, έγκειται και στο γεγονός ότι για δεύτερη φ ορά στη ζωή του -μ ε τ ά την πρώ τη που ήταν με τον Β ά ιτλινγκ- ή ρθε σε στενή επαφή με έναν "άνθρωπο του λαού" που ασχολούνταν ενεργά με τα κοινωνικά και πολιτικά προβλήματα της εποχής του. Ο Προυντόν είχε αγροτική καταγωγή και εργαζόταν ω ς τυπογράφος. Ω στόσο, όταν τον γνώ ρ ισ ε ο Μ πα κούνιν, ήτα ν πολύ γνω σ τός σε ολόκληρη τη Γ αλλία' δεν είχαν περάσει παρά μόνον 4 χρόνια από την έκδοση του βιβλίου του Τι είναι η Ιδιοκτησία;, που τον έκανε διάσημο. Αφού γνωρίστηκαν, συναντιόνταν συχνά και συζητούσ αν τα βράδια μέχρι πρω ίας. Ο Μ πακούνιν βοήθησε τον Π ρουντόν στη βαθύτερη κατανόηση της φ ιλοσοφ ία ς του Χ έγκελ, δεδομένου ότι το έργο του Χ έγκελ δεν είχε ακόμη μεταφραστεί στη Γ αλλία και δεδομένου επίσης ότι ο Π ρουντόν δεν ήξερε γερμανικά. Ο Π ρουντόν, με τη σ ειρά του, επηρέασε τον Μπακούνιν: 1. Μ ε την κριτική του στην ατομική ιδιοκτησία, και ειδικότερα με την απάντηση που έδω σε σ το έργο του Τι είναι η ιδιοκτησία;, δηλαδή ότι η ιδιοκτησία είναι κλοπή, αν και ο Μ πακούνιν δεν αποδέχθηκε το οικονομικό σύστημα με τις τράπεζες αλληλοβοήθειας που πρότεινε ο Προυντόν. 2. Μ ε την άρνηση του Κ ράτους και με τη θετική πρότασή του για ένα ομοσ πονδιακό σύστημα οργάνωσης της κοινωνίας. 3. Με την απόρριψη και την αντίταξή του στον εθνικισμό, που αποδέχθηκε αργότερα ο Μπακούνιν, ειδικότερα όταν άρχισε, κατά τη δεκαετία του 1870, την πολεμική του απέναντι σ τον Μ ατσίνι. Ω στόσο, την περίοδο 1844-1849, ο Μ πακούνιν κινούνταν σε αντίθετη κατεύθυνση από τον Π ρουντόν, ιδιαιτέρω ς στο ζήτημα του εθνικού κινήματος των Πολωνών, όπως θα δούμε παρακάτω. 25
ΜΙΧΑΗΛ ΜΠΑΚΟΥΝΙΝ Ο ΚΟΣΜ ΟΣ ΤΟΥ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ 4. Μ ε το θετικό και δημιουργικό ρόλο που προσ έδω σ ε στην ανθρώ πινη εργασία, την οποία παρουσίασε, στο έργο του Σύστημα τω ν Ο ικονομικώ ν Α ντιφάσεω ν ή Η Φ ι λοσοφία τη ς Α θλιότητας, ω ς "το πρώ το χαρακτηριστικό, ουσιασ τικό γνώ ρισμ α του ανθρώ που". Για τον Π ρουντόν δεν ετίθετο ζήτημα να απελευθερω θεί ο άνθρω πος από την εργασία, αλλά αντίθετα να α πελευθερω θεί η εργα σία ω ς δημιουργικό πεδίο έκφρασης του ανθρώπου από την καπιταλιστική μηχανοποίηση και από την εκμετάλλευση. Ο Μ πα κούνιν ενσ τερνίσ τη κε κα ι εμβάθυ νε αυτή την άποψ η, που τον διαφοροποίησ ε από την άποψη του Μ αρξ για την εργα σία ω ς το "αιώ νιο βασίλειο της αναγκαιότητας". Α ργότερα αυτή η άποψη του Μ πακούνιν προω θήθηκε ευρέω ς από τον επαναστατικό συνδικαλισμό και τον αναρχοσυνδικαλισμό. Σε κάθε περίπτωση, ο Μπακούνιν δεν αποδέχθηκε πλήρως τις θέσεις του Προυντόν, πα ρά τον ενθουσ ιασμό που του προκάλεσ αν οι σ υζητήσεις π ου είχε μαζύ του στα χρόνια του Παρισιού. Ακόμα και το 1870, τον αποκαλούσε "αδιόρθωτο ιδεαλιστή" και εκείνο που τον σ υγκινούσε π ερισ σ ότερο στον Π ρουντόν ήταν, όπω ς έγραψε: "η ενσ τικτώ δης επαναστατικότητά του και η αγάπη του για την ελευθερία, που τον διαφοροποιούσε από τους δογματικούς αστούς σοσιαλιστές της εποχής". Σε γράμμα του προς την οικογένειά του το 1845, τόνιζε την απόλυτη εμπιστοσύνη του στον Προυντόν, ακριβώς επειδή "η ελευθερία είναι η μοναδική πηγή και ο μοναδικός σκοπός της ζωής του". Την ίδια χρονιά, 1844, είχε σ υχνές σ υναντήσεις σ το Π αρίσ ι και με τον Μ αρξ. Επηρεάστηκε από τον Μ αρξ κυρίω ς στον τομέα της πολιτικής οικονομίας, γ ια την οποία, όπως έγραψε αργότερα ( 1871 ), δε γνώριζε τότε τίποτε. Ο Μπακούνιν προσδιόρισε 4 χαρακτηριστικά γνω ρίσμ ατα του Μ αρξ που του τράβηξαν την προσοχή: αθεϊσμός, υλισμός, σοσιαλισμός και παθιασμένη αφοσίωση στην υπόθεση του προλεταριάτου. Ο Μ πακούνιν αποδέχθηκε τον ιστορικό υλισμό και τον οικονομικό ντετερμινισ μ ό του Μ αρξ, και γ ι αυτό απ οκαλούσ ε τον Π ρουντόν ιδεα λισ τή. Έ τσ ι, συγκρίνοντας τον Προυντόν με τον Μαρξ, έγραψε αργότερα σε ένα γαλλικό χειρόγραφο του 1870: "Ό πω ς του είπα λίγους μήνες πριν από το θάνατό του, ο Π ρουντόν περέμεινε σε όλη τη ζωή του ένα α διόρθω τος ιδεαλιστής... Η μεγάλη ατυχία του υπήρξε το ότι ποτέ δε μελέτησε τις φ υσικές επισ τήμες και δεν οικειοποιήθηκε τις μεθόδους τους. Κ ατείχε τα ένσ τικτα μιας ιδιοφυίας, ενός επαναστάτη στοχαστή, που λογομ αχούσ ε ενα ντίον τω ν ιδ εα λισ τικ ώ ν φ αντασ μάτω ν, αλλά π οτέ δεν σ τάθηκε ικ ανός να τα υπερνικήσ ει. Ο Μ αρξ ω ς σ τοχαστή ς βρίσκ εται στο σω στό δρόμο. Συνέλαβε την αρχή ότι η νομική εξέλιξη της κοινωνίας δεν είναι η αιτία αλλά το αποτέλεσμα της 26
Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1844-49 οικονομικής ανάπτυξης, και αυτό αποτελεί μία μεγάλη και γόνιμη ιδέα". Παρά αυτή τη σαφή αποδοχή του οικονομικού ντετερμινισμ ού, υπάρχουν άλλα γραπτά του, όπω ς θα δούμε παρακάτω, που τον απορρίπτουν, δημιουργώ ντας έτσι μία αντίφαση μέσα στο συνολικό έργο του. Μία άλλη σημαντική γνω ριμία του Μ πακούνιν, κατά την περίοδο του Παρισιού, ήταν με την Γ εω ργία Σά νδη, διάσημ η τότε στη Γαλλία τόσ ο για το λ ογοτεχνικό έργο της όσο και για τον αντισ υμ βατικό τρόπο της ζωής της, γνω ριμία που δείχνει το κύρος που είχε ο Μ πακούνιν μέσα σ τους γαλλικούς κύκλους τω ν γραμμάτω ν. Μ ε την Γεωργία Σάνδη, ωστόσο, συνδέθηκε η πρώτη κατηγορία εναντίον του Μπακούνιν για πράκτορα της τσαρικής κυβέρνησης, στην ο ποία ενεπλάκη, κατά κάποιον τρόπο, και ο Μ αρξ. Μ ία κατηγορία που, όπω ς θα δούμε, είχε σ υνέχεια πολύ αργότερα, κατά τη διαμάχη του Μ αρξ και του Μ πα κούνιν σ τα πλαίσ ια τη ς Δ ιεθνούς Έ νω σης τω ν Εργαζομένων. Στις 6 Ιουλίου του 1848, στη Ν έα Εφημερίδα του Ρ ήνου, που διηύθυνε ο Μ αρξ, δημοσιεύτηκε μία ανταπόκριση από το Παρίσι που υποστήριζε ότι ο Μ πακούνιν ή ταν πρά κτορας της ρω σικής κυβέρνησης. Μ άλιστα, ανέφερε ότι η σύλληψη κάποιω ν Π ολω νώ ν πατριω τώ ν, που είχε γίνει τότε από τη ρωσική κυβέρνηση, οφειλόταν σε πληροφορίες του Μ πακούνιν, κάτι που ήταν φυσικό να ενοχλήσει βαθύτατα τον Μ πακούνιν, μια κα ι τότε (1848) ασχολούνταν θερμά με το εθνικό πολω νικό ζήτημα. Ο ανταποκριτής δεν προσ κόμιζε καμία απόδειξη, πα ρά μόνον έλεγε ότι η Γ εω ργία Σάνδη είχε στην κατοχή της κάποια έγγραφα, τα οποία είχε δείξει, γενικά και αόριστα, σε κάποιους γνωστούς της. Ο Μ πακούνιν, 3 μέρες μετά, σ τις 9 Ιουλίου, σε επιστολή του προς την Γ εω ργία Σάνδη, αφού πα ραθέτει τη συγκεκριμ ένη ανταπόκριση, ζητάει από αυτή να παρέμβει με επιστολή της προς την εφημερίδα για την αποκατάσταση της αλήθειας: "Σκεφτείτε, Κ υρία -έ γ ρ α φ ε - ότι πρόκ ειται για την τιμή μου, που δέχεται επίθεση με χυδαίο τρόπο υπό την κάλυψη του ονόματος Σας, και ότι πα ρόμοιες φήμες με πλήττουν ακριβώ ς τη στιγμή κατά την οποία έχω περισ σότερο από ποτέ την ανάγκη να απολαμβάνω την εμπιστοσύνη για την ευγενική υπόθεση που υπηρετώ ". Εκτός από αυτή την επιστολή προς την Σάνδη, ο Μ πακούνιν έστειλε και μία επιστολή προς τη Νέα Εφημερίδα του Ρήνου στις 19 Ιουλίου του 1848, όπου προσπάθησε να δώ σ ει και μία εξήγηση για το τι ώ θησε τον α νταποκριτή σ την ψ ευδή κατηγορία, γράφοντας ότι είχε διαπληκτιστεί μαζύ του, κατά τη διάρκεια μιας δημόσιας συζήτησης στο Παρίσι, και από τότε "με καταδιώ κει συστηματικά και ασταμάτητα, και είναι τόσο ικανός, που ξέρει να χρησιμοποιεί ακόμα και τους φυσικούς συμμάχους μου, τη δημοκρατία και τα όργανά της, για τους δικούς του σκοπούς". Η Γεωργία Σάνδη, στις 20 Ιουλίου 1848, διέψευσε πλήρως τις κατηγορίες ενα 27
ΜΙΧΑΗΛ ΜΠΑΚΟΥΝΙΝ Ο ΚΟΣΜ ΟΣ ΤΟΥ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ντίον του Μ πακούνιν, με δύο γράμματά της, το ένα προς τον Μ πα κούνιν κα ι το άλλο προς τη Ν έα Ε φημερίδα του Ρήνου. Ε ξέφρασε την εμπιστοσ ύνη της προς το πρόσωπο και τους αγώνες του Μπακούνιν, "έναν από τους πιο αξιοσέβαστους δημοκράτες, με τεράστια και ειλικρινή πίστη, χω ρίς εγω ισ τικά συμφέροντα, που η πορεία του είναι γεμάτη θυσίες και που πά ντοτε α γω νίζεται για την ελευθερία και την αδελφοσύνη". Μ ε σαφ ήνεια δήλω σε: "δεν είχα ποτέ σ την κατοχή μου ούτε την παραμικρή απόδειξη για όσ α προσ παθείτε να φορτώ σ ετε σ τον Μ πακούνιν". Η ίδια η εφημερίδα, σε ανακοίνω ση που σ υνόδευε τη διάψ ευσ η, έγρα ψ ε ό τι έπειτα από αυτήν τη διάψευση "το ζήτημα έχει κλείσει οριστικά". Μ ία τρίτη σ ημαντική γνω ρ ιμ ία του Μ πα κούνιν, πά λι το 1844, ήταν με τον Ιω ακείμ Λ ελέβελ, π ρόεδ ρο τη ς επα να σ τα τικ ή ς κ υ βέρνη σ η ς τη ς Β α ρσ οβία ς του 1831, που μετά την κα ταστολή της π ολω νικ ή ς εξέγερσ η ς του 1830-31 διέσ χισ ε πεζός τη Γερμανία και έφτασε στο Παρίσι. Από τον Λελέβελ ο Μπακούνιν επηρεάσ τηκε σ ημαντικά σ το ζήτημα του εθνικού πολω νικού κινήματος. Η πρώ τη δημόσια πα ρουσ ία του Μ πακούνιν υπέρ της Π ολω νίας έγινε το Ν οέμβριο του 1847. Σε μία συνεστία ση 1.500 Π ολω νώ ν προσ φ ύγω ν, που διοργανώ θη κε στο Π αρίσ ι για την επέτειο της πολωνικής εξέγερσης του 1830-31, εκφώνησε ένα λόγο, που έκανε μεγάλη εντύπωση, υπέρ της εθνικής ανεξαρτησίας της Πολωνίας από τη Ρωσία. Α μέσως, ο Ρώσος πρεσβευτής σ το Π αρίσι διαμαρτυρήθηκε προς τη γαλλική κυβέρνηση, που αποφάσισε, το Δεκέμβρη του 1847, την απέλαση από τη Γαλλία του Μ πακούνιν, ο οποίος αναχώρησε για τις Βρυξέλλες. Δεν έμεινε όμως πολύ, διότι το Φεβρουάριο του 1848 ξέσ π α σ ε η επανάσ τασ η σ το Π αρίσ ι που α νέτρεψ ε τον Λ ουδοβίκο Φίλιππο, και έτσι ξαναεπέστρεψε στο Παρίσι. Αυτά τα γεγονότα στάθηκαν σημαντικά για την πορεία του Μπακούνιν: 1. Ή ταν η πρώτη φορά που ερχόταν σε επαφή με εξεγερμένους εργάτες και αγωνίσ τη κε δίπλα τους σ τα π α ρισ ινά οδοφ ράγμ α τα, σ υμ μ ετέχοντα ς σ την Ε θνική Φρουρά των Εργατών. 2. Π ροσέθεσ ε στο κα ταστροφικό έργο της επανάσ τασ ης - γ ια το οποίο μιλούσε ήδη από το 1842, όπω ς έχουμε α ν α φ έρ ει- και μία γιορταστική-μεθυστική πτυχή της επανάστασης. Έτσι, στην Εξομολόγηση, αναπολώντας τις μέρες του 1848, έγραψε: "Α νάσαινα με όλες μου τις αισ θήσεις και με όλους μου τους πόρους το μεθύσι της επα να σ τα τικ ή ς ατμ όσφ αιρας. Ή τα ν ε μια γιορτή που δεν είχε αρχή ούτε και τέλος. Τους έβλεπα όλους και δεν έβλεπα κανέναν, γιατί το κάθε ξεχω ριστό άτομο χανόταν μέσα στο ίδιο αναρίθμητο και περιπλα νώ μενο πλήθος. Μ ιλούσ α σε όλους όσους σ υνα ντούσ α και δεν θ υ μ ά μ α ι ούτε τα δικά μου λ όγια ούτε τα λ όγια τω ν άλλων, γιατί την προσοχή μου την αποσπούσε σε κάθε μου βήμα κάποιο και 28
Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1844-49 νούργιο γεγονός, κάποιο καινούργιο αντικείμενο και κάποια αναπάντεχα νέα".32 3. Η εμπειρία του 1848 τον βοήθησε στον προσδιορισμό κάποιων χαρακτηριστικών της επανάστασης, όπω ς το ότι αυτή δεν μπορεί να περικλεισ τεί μέσα σε προκαθορισμένα θεω ρητικά σ χήματα και ότι πρω ταρχικά και κυρίω ς είναι ένα πάθος για μία καινούργια ζωή: "Η επανάσταση -έγρα ψ ε το 1 8 4 8 - είναι περισ σότερο ένστικτο παρά σκέψη και σαν ένστικτο δίνει τις πρώ τες της μάχες. Ν α για τί οι λογοτέχνες φιλόσοφ οι και οι πολιτικοί, που φ τειάχνουν μικρά τέλεια σ υσ τήματα και προσ παθούν να κλείσουν μέσα σε προκαθορισ μένες μορφ ές και όρια αυτό τον ατέρμονα ω κεανό, αποδεικνύονται τόσο ανόητοι και ξεπερασμένοι. Τους λείπει εντελώ ς τούτο το ένστικτο και φοβούνται να ριχθούν σε τούτο τον ω κεανό. Η επανάσταση, αγαπητέ φ ίλε, υπάρχει παντού, ενεργεί και κοχλάζει, την αισ θάνθηκα και τη βρήκα παντού και δε φοβάμαι την αντίδραση". 4. Ασκώντας, από μέσα, κριτική στις επαναστάσεις του 1848, πρότεινε ότι, προχωρώντας πέρα από τα κοινοβούλια και τα συντάγματα, "αυτό που χρειαζόμ αστε είναι κάτι διαφορετικό: πάθος και ζωή και έναν καινούργιο κόσμο, χω ρίς ν όμους και γι αυτό ελεύθερο". Π αρά το ότι η επανασ τατική αναταραχή στο Π αρίσ ι είχε καταλαγιάσει, μετά το Φ εβρουάριο του 1848 το επαναστατικό πνεύμ α διαδόθηκε σε άλλες χώρες. Έ τσ ι, το Μ άρτιο ξέσπασ ε μία εξέγερση ενα ντίον της αυστριακής κυριαρχίας στο Μ ιλάνο. Πάλι το Μ άρτιο, εγκαθιδρύθηκε συνταγματική κυβέρνηση στην Ο υγγαρία, και το πνεύμα της αναταραχής διαδόθηκε ακόμα και στη Γερμανία. Μ έσα σε αυτό το κλίμα της γενικευμένης αναστάτωσης, ο Μ πακούνιν δανείστηκε από τη γαλλική προσωρινή κυβέρνηση 2.000 φράγκα και έφυγε για την Π ολωνία, με στόχο να προκαλέσει εξέγερση εναντίον της Ρω σ ικής Α υτοκρατορίας. Δ εν πρόλαβε όμω ς να φ τάσ ει' συνελήφθη από την πρω σική αστυνομία στο Β ερολίνο και μεταφέρθηκε αναγκαστικά στη Λειψία, από όπου έφυγε και πήγε στο Μ πρεσλάου. Η επιλογή του Μ πρεσ λάου δεν ήταν τυχαία. Το Μ πρεσ λάου τότε ήταν γεμάτο από Π ολω νούς πρόσ φυγες που προσ παθούσ αν να προκαλέσ ουν εξεγέρσ εις σ τα πολο)νικά εδάφη που βρίσκ ονταν υπό το ζυγό τω ν Ρώ σ ω ν και τω ν Α υστριακώ ν. Ω στόσο, η προσ πάθεια του Μ πακούνιν απέτυχε, διότι δεν κατάφερε να αποκτήσ ει την εμπιστοσύνη τω ν Π ολω νώ ν πα τριω τώ ν. Ο ι τσαρικοί πράκτορες είχαν διαδώ σ ει τη φήμη ότι ήταν δικός τους άνθρω πος. Σ ε αυτές τις φήμες ήταν που σ τηρίχτηκε η ψ ευδής ανταπόκρισ η στη Ν έα Ε φ ημ ερίδα του Ρ ή νου, σ την οποία αναφερθήκαμ ε π ροηγουμένω ς. Ο ι φ ήμες είχαν φ τά σ ει σ τα αυτιά του Μ πα κούνιν, αλλά, όπω ς έγραψε αργότερα στο γράμμα του προς τη Νέα Εφημερίδα του Ρήνου στις 19 Ιου 29
ΜΙΧΑΗΛ ΜΠΑΚΟΥΝΙΝ Ο ΚΟΣΜ ΟΣ ΤΟΥ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ λίου του 1848, δεν απάντησε τότε, γιατί "δεν ήταν καιρός για λόγια αλλά για πράξεις". Η ενασχόληση αυτή του Μ πακούνιν με το Π ολω νικό κατά το 1848 -π ο υ θα έχει και σ υνέχεια το 1863, όπω ς θα δούμε π α ρ α κ ά τω - τον έφερε σε σ ύγκρουση με τον Προυντόν, παρά το βαθύ σεβασμό που έτρεφε απέναντι του. Ο Π ρουντόν αντιτασσόταν στο εθνικό κίνημα τω ν Π ολωνών, με το σκεπτικό ότι το ανεξάρτητο πολωνικό κράτος θα βρισκόταν υπό την κυριαρχία της αντιδραστικής αριστοκρατίας. Ο Μ πακούνιν διευκρίνισ ε αργότερα, το 1872 όταν προδιοριζόταν πλέον ω ς διεθνισ τής και αναθεώ ρησ ε τις πα λιές του θέσ εις για το Π ολω νικό, ότι η δια φ ω νία του με τον Π ρουντόν δεν έγκειται στο ότι ο τελευταίος υπογράμμισε την αλήθεια ότι οι εξεγέρσεις των Πολωνών "στερούνταν σοσιαλιστικών τάσεων και ήταν στενά πατριωτικ ές"' η διαφω νία του έγκειται στο ότι ο Π ρουντόν, το 1863, τάχθηκε με το μέρος της Τ σαρικής Αυτοκρατορίας, "την οποία θεώ ρησε σαν προάγγελο του θριάμβου της σοσιαλιστικής δημοκρατίας. Α υτό υπήρξε πολύ μεγαλύτερο από λάθος. Δ εν διστάζω να πω, π α ρ όλο το βαθύ σ εβασ μ ό που τρέφ ω για τη μνήμη του Π ρουντόν, ότι υπήρξε ένα έγκλημα, το έγκλημα ενός σοφιστή που, για ν α κερδίσει μια διαμάχη, τόλμησε να προσβάλει ένα μαρτυρικό έθνος, αυτή ακριβώς τη στιγμή που επαναστατούσε για εκατοστή φορά ενάντια σ τους Ρώ σ ους και Γερμανούς δυνάστες του και που για εκατοστή φορά βρισκόταν ξαπλωμένο κάτω από τα κτυπήματά τους".33 Π αραμένοντας ένα μήνα στο Μ πρεσ λάου (Μ άιος 1848), έφυγε, απ ελπισμένος από τους Π ολωνούς, για την Π ράγα, προκειμένου να παρακολουθήσει ένα συνέδριο τω ν Σλαύω ν (Ιούνιος 1848), όπου και μίλησε για την απελευθέρω σ η τω ν Σλαύω ν. Το σλαυικό και το πολω νικό ζήτημα αποτελούσαν αυτή την περίοδο τον κεντρικό προσ ανατολισμ ό της δράσης του. Την τελευταία μέρα του συνεδρίου, ξέσπασ ε μία εξέγερση από φοιτητές και εργάτες, με σ ύνθημα την απελευθέρω ση τω ν Τσέχων. Ο ι αναταραχές κράτησαν 5 μέρες και ο Μπακούνιν συμμετείχε ενεργά στα οδοφράγματα. Τελειώνοντας οι αναταραχές, κατάφερε να μη συλληφθεί από τους Α υστριακούς και να φ τάσ ει στο Δουκάτο του Άνχαλτ, που ήταν τότε μία α πό τις λίγες εστίες του φιλελευθερισμού που είχαν απομείνει στη Γ ερμανία. Εδώ, έγραψε, το Δεκέμβριο του 1848, ένα σημαντικό κείμενο, την Έκκληση προς τους Σλαύους. Στο κείμενο αυτό ο Μ πακούνιν υποσ τήριξε την ενότητα τω ν Σ λαύω ν μέσα από τη δημιουργία μιας Ο μοσπονδοποιημένης Π ολιτείας και μέσ α από την καταστροφή των 4 Αυτοκρατοριών, των "κρατών των δεσποτών" όπως έγραψε, δηλαδή της Πρωσικής, της Τουρκικής, της Ρωσικής και της Α υστριακής Αυτοκρατορίας. Προσπάθησε να διασυνδέσει το εθνικό με το κοινω νικό ζήτημα. Δ ύο σ πουδαία ζητήματα -κατά τη γνώμη του- τέθηκαν από τις πρώτες κιόλας μέρες της άνοιξης του 1848: 30