Τέλλος Παπαδόπουλος Πρεσβύτερος (Αρ. Μητρώου: 358) ΤΟ ΔΙΑΖΥΓΙΟ ΚΑΤΑ ΤΙΣ ΑΠΟΦΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΩΝ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΩΝ ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΗΣ ΚΥΠΡΟΥ

Τέλλος Παπαδόπουλος Πρεσβύτερος (Αρ. Μητρώου: 358) ΤΟ ΔΙΑΖΥΓΙΟ ΚΑΤΑ ΤΙΣ ΑΠΟΦΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΩΝ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΩΝ ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΗΣ ΚΥΠΡΟΥ Διπλωματική εργασία υποβληθείσα στο Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας του Α.Π.Θ. Σύμβουλος: Θεόδωρος Γιάγκου, Καθηγητής Θεσσαλονίκη 2008

ΤΟ ΔΙΑΖΥΓΙΟ ΚΑΤΑ ΤΙΣ ΑΠΟΦΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΩΝ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΩΝ ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΗΣ ΚΥΠΡΟΥ 2

Ἀφιερώνεται, εἰς τοὺς ἐν τῷ γάμῳ ἄχρι θανάτου θυσιαζομένους καὶ εἰς τοὺς ὑπὲρ τοῦ ἀδιαλύτου τοῦ γάμου εὐσεβῶς ἀγωνιζομένους 3

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Με αισθήματα ευχαριστίας πρός τον Κύριο παραδίδω τη διπλωματική μου εργασία, ως μεταπτυχιακού φοιτητή στον κλάδο του Κανονικού Δικαίου και της Ποιμαντικής του Τμήματος Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας του Α.Π.Θ., με θέμα: Το διαζύγιο κατά τις αποφάσεις των Εκκλησιαστικών Δικαστηρίων της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Κύπρου. Η υπό το πρίσμα του Κανονικού Δικαίου θεώρηση των περί το γάμο και το διαζύγιο ζητημάτων αποσχολούσε τη σκέψη μου από τα νεανικά μου χρόνια, ως φοιτητή τότε της Νομικής. Η κυρίως θεωρητική αυτή ενασχόληση με τη συζυγία και τα προβλήματά της, που είναι δυνατό να οδηγήσουν και σε χωρισμό, έγινε πλέον καθημερινή εμπειρία ζωής, όταν μετά την εις πρεσβύτερο χειροτονία μου ανέλαβα ποιμαντικά καθήκοντα ως εφημέριος σε μια νεοσύστατη τότε ενορία της Λευκωσίας, αποτελούμενη κυρίως από νεαρές οικογενείες. Τα πρακτικά της δίκης και οι αποφάσεις των Εκκλησιαστικών Δικαστηρίων οικογενειακού δικαίου της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Κύπρου επί αιτήσεων διαζυγίου αποτελούν μια θαυμάσια αποτύπωση του τρόπου με τον οποίο θεωρία και πράξη, συνδυάζονται στο τόσο πολύπλοκο και ακανθώδες ζήτημα του διαζυγίου. Την ιδέα αυτή της μελέτης της νομολογίας των Εκκλησιαστικών Δικαστηρίων υπό το πρίσμα των Ιερών Κανόνων μου ενέπνευσε και πρότεινε ο σύμβουλος Καθηγητής μου κ. Θεόδωρος Γιάγκου, ο οποίος συνέλαβε ότι ο πυρήνας των προβληματισμών μου ήταν ακριβώς αυτή η προσπάθεια συνδυασμού και θεμελίωσης της ποιμαντικής πράξης πάνω στο Κανονικό Δίκαιο της Εκκλησίας. Η εργασία αυτή είναι και μία καθυστερημένη εκπλήρωση ενός παλαιού ηθικού χρέους προς τον αείμνηστον Αρχιεπίσκοπον Κύπρου κυρόν Χρυσόστομον Α ( 2007), ο οποίος προ αρκετών χρόνων μου ζήτησε, εν τη αγάπη του, να διατυπώσω γραπτές παρατηρήσεις πάνω στις περί γάμου και διαζυγίου διατάξεις του ισχύοντος Καταστατικού Χάρτη της Εκκλησίας της Κύπρου, ο οποίος σημειωτέον είναι εν πολλοίς καρπός δικής του εμπνεύσεως και εργασίας. Ο κόπος για την κατάρτιση της παρούσας μελέτης, ας είναι και μία ελάχιστη απόδοση ευχαριστίας προς τον χειροτονήσαντά με σε διάκονον και ιερέα μακαριστόν αγωνιστήν Ιεράρχη της Κύπρου. Στο επίπονο έργο της συγκέντρωσης και επεξεργασίας του αρχειακού υλικού, της αξιολόγησης των δεδομένων με βάση τις ιστορικές και κανονικές 4

πηγές και τέλος της συγγραφής και παρουσίασης της εργασίας, σημαντική ήταν η συμβολή των Καθηγητών μου, καθώς και άλλων εν Χριστώ πατέρων και αδελφών. Προς όλους εκφράζω τις ειλικρινείς και θερμές μου ευχαριστίες. Ιδιαιτέρως ευχαριστώ τον ελλογιμώτατο Καθηγητή του Κανονικού Δικαίου, και σύμβουλόν μου στην συγγραφή της παρούσας, κ. Θεόδωρον Γιάγκου για την αγάπη, ευγενική συμπαράσταση, επιστημονική βοήθεια, καθοδήγηση και στήριξη που μου προσέφερε. Ευχαριστίες εκφράζω και προς τους αγαπητούς και σεβαστούς, Καθηγητές μου στα πρώτα εξάμηνα των μεταπτυχιακών μου σπουδών, Πρωτοπρ. Αθανάσιο Γκίκα και Αρχιμ. Νικόδημο Σκρέττα. Προς το σεβαστό και πεφιλημένο πνευματικό μου πατέρα Πρωτοπρ. Γεώργιο Καλαντζή, εφημέριο του Ιερού Ναού Αγίου Γερασίμου Ιλισίων, διάκονον εν τη ποιμαντική πράξει του πνεύματος των Ιερών Κανόνων, εκφράζω την ευγνωμοσύνη μου για την περί γάμου εις εμέ διδαχή του, η οποία ανεξίτηλα σφράγισε τη σκέψη μου. Δια την ολόθυμη βοήθεια και διευκόλυνση στην έρευνα και μελέτη του αρχείου της Γραμματείας του Εκκλησιαστικού Δικαστηρίου της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Κύπρου, την παροχή διαφόρων πληροφοριών και τη γόνιμη περί την προβληματική του διαζυγίου συζήτηση, ευχαριστώ τους Προέδρους, Πάρεδρο και Γραμματείς του Ε.Δ.Ι.Α.Κ. Πρωτοπρ. Διομήδη Κωνσταντίνου, Πρωτοπρ. Μιχαήλ Ευθυμίου, Οικον. Ιωάννη Παπανέστορος, Οικον. Γεώργιο Μελέτη και θεολόγο Διάκ. Πολύβιο Λαμπριανίδη. Δια τη βοήθεια στη συλλογή βιβλιογραφικού υλικού από την Βιβλιοθήκη της Μονής, θερμώς ευχαριστώ τον Καθηγούμενο της Ιεράς Μονής Σταυροβουνίου σεβαστό μας Γέροντα Αρχιμ. Αθανάσιο Σταυροβουνιώτη και τους υπευθύνους της βιβλιοθήκης πατέρες. Προς τα ολοθύμως και πολλαπλώς κοπιάσαντα για τη δακτυλογράφηση και εκτύπωση της εργασίας τέκνα εν Κυρίω Μάρκο Τοβλετιάν, Ερίκκο Σεργίου, Ανδρέα Παπακωσταντίνου, Ανδρέα Παπαχριστοδούλου, και Ελένη Κωσταντινίδου εκφράζω τις θερμότατες ευχαριστίες μου. Μνησθείη Κύριος ο Θεός του κόπου της αγάπης τους Την αγάπη και ευχαριστίες μου απευθύνω και προς τη συνοδοιπόρο της ζωής μου και συμπαραστάτη, καθ όλη τη διάρκεια της συγγραφής της παρούσας, πρεσβυτέρα Ανδρούλα και τον υιό μας Γεράσιμο. π. Τέλλος Σ. Παπαδόπουλος. 5

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 4 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ... 9 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 10 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 20 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ 1. ΤΟ ΔΙΑΖΥΓΙΟ ΚΑΙ Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΓΑΜΟΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΚΑΙΝΗ ΔΙΑΘΗΚΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΙΕΡΟΥΣ ΚΑΝΟΝΕΣ... 28 1.1 Χωρισμός και σύναψη άλλης ʺγαμικής σχέσηςʺ στην Κ.Δ.... 28 1.1.1. Χωρισμός χωρίς σύναψη άλλης ʺγαμικήςʺ σχέσης... 30 1.2. Λόγοι διαζυγίου κατά την Κ.Δ. και τους Ιερούς Κανόνες... 35 1.2.1. Η πορνεία ως επιτρεπτός λόγος διαζυγίου... 35 1.2.1.1. Σύγκριση της πορνείας του άνδρα με την πορνεία της γυναίκας... 35 1.2.1.2. Το νόημα της ʺπορνείαςʺ, ως λόγου διαζυγίου... 37 1.2.1.3. Ποιος μπορεί να επικαλεσθεί τη διαπραχθείσα ʺπορνείαʺ. Προαιρετικός ή ενίοτε και υποχρεωτικός ο χωρισμός;... 59 1.2.2. Άλλοι λόγοι διαζυγίου πλην της πορνείας με βάση την Κ. Δ. και τους Ιερούς Κανόνες (Διαφορά πίστεως διατάραξη της ειρήνης)... 60 1.2.2.1. Σοβαρότερα της πορνείας αμαρτήματα ή σοβαρότατες ανίατες καταστάσεις ως λόγοι διαζυγίου... 62 1.2.2.2. Αμαρτήματα συναφή με την πορνεία... 75 1.2.2.3. Ψυχική νόσος του συζύγου, ως λόγος διαζυγίου... 92 1.2.2.4. Διάφορες μικρής εντάσεως, καταστάσεις συμπεριφορές και περιστατικά τα οποία εν συνδυασμώ μπορεί να στηρίξουν διαζύγιο... 94 і. Αφόρητη συμβίωση, ακατάλλακτο μίσος... 106 6

іі. Παρέμβαση των ποιμένων... 106 1.2.2.5. Εγκατάλειψη. (Οἰονεί Χηρεία)... 109 1.3. Κατά συναίνεση διαζύγιο... 111 Συμπεράσματα... 113 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ 2. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ. (Η ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟΣ ΤΗ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΩΝ ΛΟΓΩΝ ΔΙΑΖΥΓΙΟΥ ΤΟΥ ΑΡΘ. 225 ΤΟΥ Κ.Χ.Α.Ε.Κ. (1979) ΠΟΥ ΕΦΑΡΜΟΖΟΥΝ ΤΑ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΑ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΑ ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΗΣ)... 125 2.1. Περίοδος από την αρχή της ζωής της Εκκλησίας μέχρι τη θέση σε ισχύ του Κ.Χ.Α.Ε.Κ. του 1979. (Αλληλεπιδράσεις και συνεργασία μεταξύ Εκκλησίας και Πολιτείας)... 125 2.1.1. Η Πολιτεία κατ επίδραση της Εκκλησίας νομοθετεί και η Εκκλησία «κατά το μάλλον ή ήττον» ʺυιοθετείʺ... 127 2.1.1.1. Λόγοι διαζυγίου Νεαράς 117 Ιουστινιανού και άλλων νομοκανονικών συλλογών. Αποτίμηση και συσχέτιση με Άρθ. 225 Κ.Χ.Α.Ε.Κ.... 131 2.2. Ποία η στάση της Εκκλησίας απέναντι στους τελούντες δεύτερο μετά από διαζύγιο γάμο. (εκκλησιαστικό ή και πολιτικό)... 152 2.3. Περιουσιακής και άλλης φύσεως συνέπειες για τους συζύγους εξαιτίας του διαζυγίου... 154 2.3.1. Ανάγκη συνεργασίας Εκκλησίας Πολιτείας... 154 2.3.2. Αρχές που διέπουν το σύστημα επιβολής των ποινών... 155 Συμπεράσματα... 160 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΩΝ ΠΕΡΙ ΔΙΑΖΥΓΙΟΥ ΔΙΑΤΑΞΕΩΝ ΤΟΥ Κ.Χ.Α.Ε.Κ. ΑΠΟ ΤΟ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΗΣ ΚΥΠΡΟΥ... 166 3.1. Βασικὲς ἀρχὲς καὶ κύρια γνωρίσματα του δικαίου του διαζυγίου, κατὰ τὸν Κ.Χ.Α.Ε.Κ... 166 7

3.1.1. Απόφαση Επισκόπου, μετά από διαδικασία ενώπιον του Εκκλησιαστικού Δικαστηρίου (Άρθ. 224 Κ.Χ.Α.Ε.Κ.)... 170 3.1.2. Αίτηση από τον ανυπαίτιο και όχι αυτεπαγγέλτως... 170 3.1.3. Αρχή της υπαιτιότητας... 170 3.1.4. Διακρίσεις σε γενικούς ειδικούς και απόλυτους σχετικούς λόγους διαζυγίου... 171 3.1.5. Υπαιτιότητα του ενάγοντα και η σημασία της... 171 3.1.6. Η συγγνώμη (διαλλαγή) και οι συνέπειές της... 172 3.1.7. Η συναίνεση... 173 3.1.8. Απότοκα παραπτώματα... 174 3.1.9. Οι γενικοί και σχετικοί λόγοι διαζυγίου (του αρθ 225(β)). Κύρια γνωρίσματα... 176 3.1.10. Προθεσμία απόσβεσης δικαιώματος προς διάζευξη... 178 3.1.11. Συνέπειες του διαζυγίου... 182 3.1.12. Εκτενής ανάλυση των επιμέρους στοιχείων που συνιστούν την ανήθικη ή ατιμωτική ή ασύγγνωστη διαγωγή του 225 (β) του Κ.Χ.Α.Ε.Κ.... 186 3.1.12.1. Η έννοια της ανήθικης διαγωγής... 187 3.1.12.2. Η έννοια της ατιμωτικής διαγωγής... 189 3.1.12.3. Η έννοια της ασύγγνωστης διαγωγής σε σύγκριση με τις έννοιες της ανήθικης και ατιμωτικής διαγωγής... 192 3.1.12.4. Η έννοια της «δεινής κατάπτωσης της έγγαμης σχέσης» και το «αφόρητον της συμβίωσης»... 202 Συμπεράσματα... 206 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ... 213 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ (1)... 221 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ (2)... 258 8

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΑΙΔ = Αρχείον Ιδιωτικού Δικαίου. ΒΕΠΕΣ = Βιβλιοθήκη Ελλήνων Πατέρων και Εκκλησιαστικών Συγγραφέων, εκδ. «Αποστολικής Διακονίας» Αθήναι 1955 εξ. Ε.Δ.Ι.Α.Κ. = Εκκλησιαστικό Δικαστήριο Ιεράς Αρχιεπισκοπής Κύπρου. Ε.Ε.Ι.Α.Κ. = Εκκλησιαστικό Εφετείο Ιεράς Αρχιεπισκοπής Κύπρου. ΘΗΕ = Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια. Κ.Χ.Α.Ε.Κ. = Καταστατικός Χάρτης Αγιωτάτης Εκκλησίας της Κύπρου. Πηδάλιον = Ἀγαπίου Ἱερομονάχου Νικοδήμου Μοναχοῦ, Πηδάλιον τῆς νοητῆς νηὸς Μίας Ἁγίας Καθολικῆς καὶ Ἀποστολικῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, ἀκριβὴς ἀνατύπωση τῆς γ ἐκδόσεως τοῦ 1864, ἐκδόσεις Β. Ρηγόπουλου, Θεσσαλονίκη 1982. ΡΠΣ = Γ.Ράλλη Μ. Ποτλή, Σύνταγμα τῶν Θείων καὶ Ἱερῶν Κανόνων, τῶν τε ἁγίων καὶ Πανευφήμων Ἀποστόλων καὶ τῶν ἱερῶν οἰκουμενικῶν καὶ τοπικῶν συνόδων καὶ τῶν κατὰ μέρος ἁγίων πατέρων, τ. Α Στ, Αθήνα 1852 9, ανατύπωση Αθήνα 1966. PG = J. P. Patrologiae cursus completes, series Graeca, Παρίσι Montrouge, 1857 1865. SC = Sources Chrétiennes, Paris 1955 εξ. 9

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ I. Αρχειακές Πηγές. Α. Αρχείο Γραμματείας Εκκλησιαστικού Δικαστηρίου Ιεράς Αρχιεπισκοπής Κύπρου. A1. Πρακτικά και αποφάσεις του Πρωτοβάθμιου Εκκλησιαστικού Δικαστηρίου της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Κύπρου στις εξής αιτήσεις διαζυγίου: Έτος 1975: 82/75 (ημ. απόφ. 21/12/1978). Έτος 1981: 85/81 (απορριπτική απόφαση 7/7/1981. Μετά από απόφαση του Εκκλησιαστικού Εφετείου υπ αριθ. 5/81 (ημ. 10/12/1981) η υπόθεση παραπέμφθηκε εκ νέου στο Πρωτοβάθμιο, το οποίο με την απόφαση του ημ. 15/3/1982 κήρυξε λυτέον το γάμο). Έτος 1985: 173/85 (ημ. απόφ. 15/7/1988). Έτος 1986: 41/86 (ημ. απόφ. 26/3/1987). Έτος 1991: 89/91, 91/91. Έτος 1993: 70/93, 71/93 (ημ. απόφ. 30/6/1993) 72/93 (ημ. απόφ. 19/7/93). 73/93 (ημ. απόφ. 30/6/1993), 71/93. Έτος 1995: 95/95 (ημ. απόφ. 21/6/1995), 81/95,159/95 (ημ. απόφ. 11/6/1995). Έτος 1999: 192/99 (ημ. απόφ. 13/7/2001). Έτος 2000: 61/2000 (ημ. απόφ. 15/1/2002). Έτος 2001: 15/2001, 16/2001, 17/2001, 19/2001, 20/2001, 21/2001, 22/2001, 23/2001, 300/2001, (ημ. απόφ. 27/3/2002). Έτος 2003: 1/2003, 2/2003, 3/03, 6/03 (ημ. αγ. 14/1/03), 8/03 (ημ. απόφ. 3/3/03) 9/03 (ημ. απόφ. 1/12/03) 10/03, 12/03, 13/03, 14/03, 15/03 (ημ. αγ. 16/1/03), 16/03, 17/03, 18/03, 19/03, 20/03, 21/03, 22/03 (ημ. αγ. 21/1/03), 24.2003 (ημ. αγ. 23/1/03) 25/2003 (ημ. αγ. 23/9/2003) 36/03, 38/03, 40/03, 41/03, 42/03 (ημ. απόφ. 25/5/03) 44/03, 45/03, 46/03, 47/03, 48/03 (ημ. αγ. 10/2/03), 49/03, 50/03, 156/03 (ημ. αγ. 6/6/03) 157/03 (ημ. αγ. 3/6/03), 158/03 (ημ. αγ. 9/6/03), 159/03, 160/03, 161/03, 163/03, (ημ. απόφ. 25/11/03), 165/03, 166/03, 169/03, 172/03, 173/03, 175/03 (ημ. αγ. 25/6/03), 195/03, (ημ. αγ. 28/8/03) 196/03 (ημ. αγ. 8/9/03), 197/03 (ημ. αγ. 8/9/03), 198/03, (ημ. απόφ. 14/1/04), 200/03 (ημ. απόφ. 28.11.03), 212/03 (ημ. αγ. 27/9/03) 10

Έτος 2004: 213/03 (30/9/03), 214/03, 215/03, 217/03 (ημ. αγ. 3/10/03), 218/03 (ημ. αγ. 3/10/03), 219/03, 220/03, 225/03 (ημ. αγ. 3/10/2003), 223/03 (ημ. αγ. 3/10/03), 222/03 (ημ. αγ. 3/10/03), 262/03, 265/03 (ημ. απόφ. 7/6/04), 267/03 (ημ. απόφ. 29/4/03), 268/03 (ημ. απόφ. 8/7/2004), 269/03 (ημ. απόφ. 7/7/04), 270/03 (ημ. απόφ. 87/2004), 271/03 (ημ. απόφ. 16/8/2004), 272/03 (ημ. απόφ. 29/4/04), 273/2003 (ημ. απόφ. 29/4/04) 274/03 (ημ. απόφ. 17/6/04), 275/2003 (ημ. απόφ. 24/5/2004), 296/2003 (ημ. απόφ. 15/2/2004), 300/2003. 115/04, 122/04(ημ. απόφ 1/11/2004), 222/04 (ημ. απόφ. 22/12/2004), 256/04 (ημ. απόφ. 1/4/2005). A2. Αποφάσεις του Εκκλησιαστικού Εφετείου της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Κύπρου υπ αριθμόν: 2/79 (ημ. 7/4/1979) στην αγωγή υπ αριθ. 82/75 5/81 (ημ. 10/12/1981) στην αγωγή υπ αριθ. 85/81, 9/81, 5/88 (ημ. 3/2/1989) στην αγωγή υπ αριθ. 173/85, 6/2001 (ημ. 31/7/2002) στην αγωγή υπ αριθ. 192/1999, 2/2004 (ημ. 29/3/2004) στην αγωγή υπ αριθ. 163/2003, 1 4/2005(ημ. 10/2/2006) στην αγωγή υπ αριθ. 256/2004. Β. Πρακτικά συνεδριών και αποφάσεις της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Κύπρου. 1. Απόφασις (κατά πλειοψηφία) της 23 ης Νοεμβρίου 1979 περί δυνατότητος προσφυγής εις την Ιεράν Σύνοδον προς λύσιν του γάμου μετά παρέλευσιν οκτώ ετών διαστάσεως. 2. Απόφασις της 22 ης Νοεμβρίου 1983 σχετικώς με το πρόβλημα, το οποίον δημιουργείται εις περίπτωσιν διαλύσεως δι αποφάσεως Πολιτικού Δικαστηρίου ενός μεικτού γάμου, όσον αφορά το ορθόδοξον μέρος. 3. Απόφασις της 5 ης Νοεμβρίου 1983 αφορούσα εις την λύσιν του γάμου. 4. Πρακτικά της συνεδρίας της 15 ης Φεβρουαρίου 1991 όσον αφορά εις το θέμα: «Αι συνέπειαι και αι επιπτώσεις επί του κύρους του γάμου και της λύσεως του γάμου των μελών της Ορθοδόξου ημών 1 11

Εκκλησίας εκ της λειτουργίας των ούτω καλουμένων Οικογενειακών Δικαστηρίων. 5. Συνοδική Εγκύκλιος της 4 ης Μαρτίου 1990 κατά της θεσμοθέτησης του πολιτικού γάμου για τα μέλη της Εκκλησίας, Απόστολος Βαρνάβας 31 (1990) σ. 83 88. ΙI. Άλλες Πηγές. ΚΑΤΑΣΤΑΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ: «Ο Καταστατικός Χάρτης του 1914», Ἐκκλησιαστικὸς Κῆρυξ 4 (1914) 291 321. «Ο Καταστατικός Χάρτης του 1979», Ἀπόστολος Βαρνάβας 40 (1979) 407 513. Ὁ ὑπὸ τῆς Ἱερᾶς Συνόδου ἐγκριθείς τῷ 1929 Καταστατικὸς Χάρτης τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας τῆς Κύπρου, Λευκωσία 1973. ΠΑΤΕΡΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ: Ἀθανασίου Μεγάλου, Ἐπιστολὴ πρὸς Ἀμμοῦν μονάζοντα, περὶ τῆς ἀβουλήτου φυσικῆς ἐκκρίσεως, ΡΠΣ, τ. Δ, σ. 67 70. Ἀθηναγόρου, Πρεσβεία περὶ Χριστιανῶν, ΒΕΠΕΣ 4, 282 310. Ἀστερίου Ἀμασείας, Εἰς τὸ «Εἰ ἔξεστιν ἀνθρώπῳ ἀπολύσει τὴν γυναίκα αὐτοῦ...», ΒΕΠΕΣ 71, 270 277. Βασιλείου Μεγάλου, Ἠθικὰ, PG 31, 281 869. Βασιλικά, Κατὰ τὴν ἐν λειψίᾳ ἔκδοσιν τοῦ G. E. Heimbach καὶ τὸ συμπλήρωμα τοῦ Z. Lingenthal καὶ τῶν E. Ferrini καὶ J. Mercati οἷς προσετέθησαν αἱ Νεαραὶ Διατάξεις τῶν βυζαντινῶν αὐτοκρατόρων αἱ μέχρι τῆς καταλύσεως τῆς βυζαντιακῆς αὐτοκρατορίας ἐκδοθεῖσαι, τὰ ἐλλείποντα κείμενα τῆς Ἰουστινιανείου Νομοθεσίας, τὰ κείμενα τοῦ Jus Graecoromanum, ἡ μέχρι τοῦ νῦν σχετικὴ νομολογία τῶν ἑλληνικῶν δικαστηρίων καὶ πλεῖσται ἐρμηνευτικαὶ σημειώσεις.ὑπό Ἰ. Ζέπου, τ. Γ, εν Ἀθήναις 1910. Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος ΛΖ, PG 36, 281 308. Ἐπιφανίου Κύπρου, Κατὰ Αἱρέσεων τὸ ὀγδοήκοντα τὸ ἐπικληθὲν Πανάριος, PG 41 42, 173 1200. Ἐρμά, Ὁ Ποιμὴν, ἐκδ. R. Joly, SC, 53 bis² 1986. 12

Εὐθυμίου Ζιγαβηνού, Ἑρμηνεία εἰς τὸ κατὰ Ματθαῖον Εὐαγγέλιον, PG 129, 107 766. Θεοφύλακτου Βουλγαρίας, Ἑρμηνεία εἰς τὸ κατὰ Ματθαῖον, PG 123, 140 438. Ἰουστινιανοῦ, Νεαραὶ (Μετὰ παραπομπῶν εἰς τὰ σχετικὰ χωρία τῶν Βασιλικῶν καὶ τῆς Ἐξαβίβλου τοῦ Ἀρμενοπούλου), ἐπιμ. Ἀντωνίου Μάτεσι, ἐκδ. Ἐκδοτική Ἐταιρεία, Ἀθήνα 1893. Ἰουστίνου, Ἀπολογία Δευτέρα ὑπὲρ Χριστιανῶν, PG 6, 441 470. Ἰωάννου Χρυσοστόμου, Περὶ παρθενίας, PG 48, 533 596., Ὁμιλία εἰς ʺἐξῆλθε δόγμα παρὰ Καίσαρος Αὐγούστουʺ, PG 50, 795 800., Ὑπόμνημα εἰς τὸν Ἅγιο Ματθαῖον τὸν Εὐαγγελιστήν, Ὁμιλία ΞΒ, PG 58, 471 794., Ὁμιλία ІΘ εἰς τὴν Α Ἐπιστολὴ πρὸς Κορινθίους, PG 61, 116 160. Κυρίλλου Ἀλεξανδρείας, Ὑπόμνημα εἰς τὸ κατὰ Ματθαῖον, PG 72, 365 474. Ματθαίου Βλάσταρη, Σύνταγμα κατὰ στοιχεῖον, ΡΠΣ, τ. Στ, σ. 1 518. Νικοδήμου Ἁγιορείτου, Ἐξομολογητάριον, ἐκδ. Ἅγιος Νικόδημος, Ἀθήνα, χ.χ., Παύλου, αἱ ΙΔ Ἐπιστολαὶ ἑρμηνευθεῖσαι μὲν Ἑλληνιστὶ ὑπὸ τοῦ μακαρίου Θεοφυλάκτου (Ἀρχιεπισκόπου Βουλγαρίας) μεταφρασθεῖσαι δὲ εἰς τὴν κοινοτέραν διάλεκτον, τ. Α, φωτοαναστατική ἔκδοση, ἐκδ. «Ἅγιος Νικόδημος», Ἀθήνα 1971. Φωτίου, Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως, Νομοκάνων, ΡΠΣ, τ. Α, 5 335. Ὠριγένους, Εἰς τὸ κατὰ Ματθαῖον Εὐαγγέλιον ἐξηγητικὰ, PG 13, 829 1800. ΙΙΙ. Βοηθήματα. Αιμιλιανίδη Αχιλλέα, Το Κυπριακό δίκαιο του Γάμου και του Διαζυγίου στη διελκυστίνδα Εκκλησίας και Πολιτείας, εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα Θεσσαλονίκη 2006. Αντωνίου Γεωργίου, Πρωτοπρεσβύτερου, «Πώς βλέπει η Εκκλησία το διαζύγιο», Οι λόγοι διαζυγίου κατά το Ελληνικό και Κυπριακό Δίκαιο, Εταιρία Νομικών Βορείου Ελλάδος, εκδ. Σάκκουλα, Θεσσαλονίκη 1993, σ. 83 99. 13

Ανωνύμου, «Από το νέο νόμο περί διαζυγίου παραβιάζονται οι Ιεροί Κανόνες;», Ανάπλασις 265 (1979) 1 22. Αραβαντινού Ιωάννη, Στοιχεία Μεθοδολογίας τoυ Δικαίου, τ. Α Β, εκδ. Αντ. Σάκκουλα, Αθήνα, χ.χ. Ασπιώτη Αρ., Από την ψυχολογίαν του γάμου. Η Αρμονία, τ. Β, εκδ. Ακτίνες, Αθήνα 1980. Βαγιανού Γεωργίου, Ο Γάμος. Μέσα από τα κείμενα της Ελληνικής Χριστιανικής Γραμματείας. Συμβολή στην ιστορία, στην κοινωνιολογία του θεσμού και στη Διδακτική του Μαθήματος των Θρησκευτικών, Αθήνα 2001. Γαβριηλίδη Ράλλη, «Ιστορική εξέλιξη της διαμορφώσεως των λόγων διαζυγίου κατά το Κυπριακό δίκαιο», Εταιρία Νομικών Βορείου Ελλάδος, εκδ. Σάκκουλα, Θεσσαλονίκη 1993. Γιάγκου Θεοδώρου, Κανόνες και Λατρεία, εκδ. Γ. Δεδούση, Θεσσαλονίκη 2001. Γιαννακόπουλου Ιωήλ, Η ζωή του Χριστού, τ. Α Στ, εκδ. Βασ. Ρηγοπούλου, Θεσσαλονίκη 1978., Η Παλαιά Διαθήκη, κατά τους Ο. Κείμενο, ερμηνευτική παράφρασις, σχόλια, προβλήματα, Χάρται, τ. Ε, Το Δευτερονόμιον, έκδ. δ, εκδ. Λυδία, Θεσσαλονίκη 1986. Γκίκα Αθανάσιου, Πρωτοπρεσβύτερου, Ο πνευματικός και το Μυστήριο της μετανοίας, Θεσσαλονίκη 2002. Δασκαλόπουλου Ιωάννου, Η φύσις του Εγκλήματος, Στοιχεία Εγκληματολογίας, Γενική Εγκληματολογία, τ. Α, εκδ. Δ. Τζάκα, Αθήνα 1972, ανατύπωση 1980., Ψυχολογικά αίτια της αστόχου δικαστικής κρίσεως, Αθήνα 1965. Δεληγιάννη Ιωάννη, Νομολογία Οικογενειακού Δικαίου, εκδ. Σάκκουλα, Θεσσαλονίκη Αθήνα 1961., «Το ζήτημα της μεταρρυθμίσεως του δικαίου του διαζυγίου υπό το φώς της ιστορικής και συγκριτικής επισκοπήσεως του θεσμού», Επιστημονική Επετηρίς Σχολής Νομικών και Οικονομικών Επιστημών Α.Π.Θ., Αφιέρωμα εις Χαράλαμπον Ν. Φραγκίσταν, τ. ΙΒ, φ.5, 1968, 87 125., «Κοινωνιολογικοί και Ιστορικοί παράγοντες της μεταρρύθμισης του ελληνικού δικαίου του διαζυγίου», Οι λόγοι 14

διαζυγίου κατά το Ελληνικό και Κυπριακό Δίκαιο, Εταιρία Νομικών Βορείου Ελλάδος, τ. ΚΑ, εκδ. Σάκκουλλα, Θεσσαλονίκη 1999. Δημητρόπουλου Παναγιώτη, Διαζύγιον, ΘΗΕ 4 (1964). Engisch Karl, Εισαγωγή στη νομική σκέψη, μτφ. υπό Διονύσιου Σπινέλλη, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1981. Zhishman J., Το δίκαιον του γάμου της Ανατολικής Ορθοδόξου εκκλησίας, μτφ. Υπό Μελέτιου Αποστολόπουλου, τ. Α, Αθήνα 1912, τ. Β, Αθήνα 1913. Θεοδωρόπουλου Επιφάνιου, Αρχιμανδρίτη, Άρθρα, Μελέται, Επιστολαί, τ. Α, έκδ. β, Αθήνα 1986. Καντιώτη Αυγουστίνου, Μητροπολίτη Φλωρίνης, Το διαζύγιον, εκδ. Σταυρός, Αθήνα 1980. Καπαδόχου Δημήτριου, Η απονομή της δικαιοσύνης στην Κέρκυρα από τους Μεγάλους Πρωτοπαπάδες την ενετική περίοδο (1604 1797), διδακτορική διατριβή, Αθήνα 1990. Κατερέλου Κύριλλου, Αρχιμανδρίτη, Εκκλησία και Πολιτικός Γάμος, Ανάτυπο εκ του περιοδικού Ορθόδοξη Παρουσία, 64 (1997), Θεσσαλονίκη 1997. Καψάνη Γεωργίου, Αρχιμανδρίτη, Η ποιμαντική διακονία κατά τους ιερούς κανόνας, εκδ. Άθως, Πειραιάς 1976. Κογκούλη Ιωάννη Οικονόμου Χρήστου Σκαλτσή Παναγιώτη, Ο γάμος. Θεία Λατρεία και Παιδεία, τ. Γ, εκδ. Λυδία, Θεσσαλονίκη 1996. Κονναρή Έλενα, Οικογενειακό Δίκαιο, Μια συνοπτική προσέγγιση. εκδ. Stalkon Publishers Ltd, Λεμεσός 2007. Κορναράκη Ιωάννη, Εγχειρίδιον Ποιμαντικής Ψυχολογίας, τ. Α, εκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1984. Κοτζαμπάση Αθηνά, Η έννοια και η λειτουργία της έγγαμης συμβίωσης. Ερμηνευτική προσέγγιση των άρθρων 1386 και 1387 Α.Κ, εκδ. Σάκκουλα, Θεσσαλονίκη 1992. Κουγιουμτζόγλου Γεώργιου, Πρεσβυτέρου, Γνωριμία πρίν από το γάμο. εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2001. Κουμάντου Γιώργου, «Διαζύγιον επί εκατέρωθεν παραπτωμάτων», Εφημερίς των Ελλήνων Νομικών 39 (1972) 561 573., Παραδόσεις Οικογενειακού Δικαίου, τ. Α, εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα 1977. 15

Κουμάντου Γιώργου Παπαχρίστου Θανάση, Ένας οδηγός στο Νέο Οικογενειακό Δίκαιο, εκδ. Π. Σάκκουλα, Αθήνα 1983. Κρασσά Αλκιβιάδη, Σύστημα Αστικού Δικαίου, Οικογενειακόν Δίκαιον, τ. Δ, επιμ. Χρήστου Πραστίκα, έκδ. ε, εκδ. Δ. Τζάκα, Σ. Δελαγραματικά και σίας, Αθήνα 1927. Κωνσταντινίδη Παύλου, Το Διαζύγιον, εκδ. Γ. Γώγος, Αθήνα 1979. Λιασίδη Σωτήρη, Οικογενειακό Δίκαιο, Νομοθεσία Νομολογία Διαδικαστικοί Κανονισμοί Συμβάσεις Ευρωπαϊκοί Κανονισμοί Άλλες νομικές διατάξεις, (Με σχόλια, παρατηρήσεις και παραπομπές), τ. Γ, Λευκωσία 2007. Λοΐζου Ανδρέα, Σύνταγμα Κυπριακής Δημοκρατίας, Λευκωσία 2001. Μαγκάκη Γ. Α., Ποινικό Δίκαιο, Διάγραμμα Γενικού Μέρους, τεύχ. 1 2, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 1979. Ματζουνέα Ευάγγελου, Πρωτοπρεσβύτερου, Εκκλησιαστικόν Δίκαιον της Αποστολικής Ορθοδόξου Αυτοκεφάλου Εκκλησίας της Κύπρου, εκδ. Φως, Ευρύχου 1988. Μαριδάκη Γεωργίου, Το Διαζύγιο κατά το εν Ελλάδι ισχύον δίκαιον, εκδ. Π. Δ. Σακελλαρίου, Αθήνα 1928. Μελά Κώστα, «Οι λόγοι διαζυγίου στο κυπριακό οικογενειακό δίκαιο και σχετικά ερμηνευτικά προβλήματα», Οι λόγοι διαζυγίου κατά το Ελληνικό και Κυπριακό Δίκαιο, Εταιρία Νομικών Βορείου Ελλάδος, εκδ. Σάκκουλα, Θεσσαλονίκη 1993, σ. 101 121. Μίλας Νικοδήμου, Το Εκκλησιαστικόν δίκαιον της Ανατολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας, μτφ. υπό Μελέτιου Αποστολόπουλου, Αθήνα 1906, εκδ. Π. Δ. Σακελλαρίου, ανατύπωση Αθήνα 1970. Μιχαηλίδου Νουάρου Γεώργιου, Οικογενειακόν Δίκαιον, έκδ. β, εκδ. Σάκκκουλα, Αθήνα 1978., Δίκαιον και Κοινωνική Συνείδησις, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 1972. Μουρατίδου Κωνσταντίνου, Το αυτόματον διαζύγιον, Αθήνα 1976., Χριστοκεντρική Ποιμαντική εν τοις Ασκητικοίς του Μεγάλου Βασιλείου, εκδ. Πανεπιστημίου Αθηνών, 1982. Μπακογιάννη Βασίλειου, Αρχιμανδρίτη, Αποφυγή τεκνογονίας αμαρτία;, εκδ. Νεκτ. Παναγόπουλος, Αθήνα 1995. Μπαλή Γεώργιου, Οικογενειακόν Δίκαιον, εκδ. Π. Σακουλα, Αθήνα 1961. 16

Μπαλογιάννη Σταύρου, Ψυχιατρική και Ποιμαντική Ψυχιατρική, εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1986. Μπούμη Παναγιώτη, Ο Κανονικός Γάμος (θέσεις και προϋποθέσεις), εκδ. Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων, Αθήνα 1987., Κανονικόν Δίκαιον, τ. Α, Αθήνα 1989., Ένας παρανοημένος ή παραμελημένος λόγος διαζυγίου (Το «παρεκτός λόγου πορνείας»), εκδ. Επτάλοφος, Αθήνα 1988. Νικολάου Ηλιάνα, «Οι λόγοι διαζυγίου στο κυπριακό οικογενειακό δίκαιο και η σύγχρονη νομολογία στην Κύπρο», Οι λόγοι διαζυγίου κατα το Ελληνικό και Κυπριακό δίκαιο, Εταιρία Νομικών Βορείου Ελλάδος, εκδ. Π. Σάκκουλα, Θεσσαλονίκη 1993, σ. 123 138. Παϊσίου Αγιορείτου (Γέροντος), Οικογενειακή ζωή, εκδ. Ιερού Ησυχαστήριου Ευαγγελιστής Ιωάννης ο Θεολόγος, Σουρωτή Θεσσαλονίκη 2002. Peter L Huillier, «Τhe indissolubility of marriage in Οrthodox law and practice», Sτ. Vladimir s Theological Quarterly 32 (1988) 199 221. Pierre De Chersonese (Eveque), «Τo Διαζύγιον κατά την Θεολογίαν και το Κανονικόν Δίκαιον της Ορθοδόξου Εκκλησίας», μτφ. υπό Πρόδρομου Ακανθόπουλου, Γρηγόριος Παλαμάς 54 (1971) 9 24. Πολυζωίδη Κωνσταντίνου, Υπόμνημα εις τον Καταστατικόν Χάρτην της Εκκλησίας της Κύπρου, Θεσσαλονίκη 1997. Πουλή Γεωργίου, Νομοθετικά Κείμενα Εκκλησιαστικού Δικαίου, έκδ. δ, εκδ. Σάκκουλα, Θεσσαλονίκη 2000. Ράλλη Κωνσταντίνου, «Περί του αποδεικτικού μέσου της ομολογίας ἐν τοις εκκλησιαστικοίς δικαστηρίοις, κατά τάς περί διαζυγίου δίκας». Πρακτικά Ἀκαδημίας Ἀθηνών, τ. Ε (1980) 79 82., Ποινικόν Δίκαιον της Ορθοδόξου Ανατολικής Εκκλησίας, Αθήνα 1907, εκδ. Πουρναρά, ανατύπωση Θεσσαλονίκη 1985. Ροδόπουλου Παντελεήμονος, Μητροπολίτη Τυρολόης και Σερεντίου, «Ο γάμος και η δικαιοδοσία εις τα κατ αυτόν ιδία εν Ελλάδι», Μελέται Α. Κανονικά Ποιμαντικά Λειτουργικά Οικουμενικά Διάφορα Ανάλεκτα Βλατάδων 56 (1973) 213 228., Επιτομή Κανονικού Δικαίου, εκδ. Γ. Δεδούση, Θεσσαλονίκη 1998. Σεργίδη Γεώργιου, Η διαμόρφωση των λόγων διαζυγίου κατά το Κυπριακό Δίκαιο. Με συγκριτική επισκόπηση του Ελληνικού και του 17

Αγγλικού Δικαίου, τ. Α Β, διδακτορική διατριβή, εκδ. Γ. Α. Σεργίδη, Λευκωσία 2007. Σεργίου Έρικ, Η Καταστατική Νομοθεσία της Εκκλησίας της Κύπρου. Μέχρι και την ψήφιση του Καταστατικού Χάρτη του 1979, εκδ. Κέντρου Μελετών Ι.Μ. Κύκκου, Λευκωσία 2007. Σκαλτσή Παναγιώτη, Γάμος και Θεία Λειτουργία. Συμβολή στην Ιστορία και τη Θεολογία της Λατρείας, εκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1998. Σκορίνη Παπαρηγόπουλου Ξένης, Οι λόγοι διαζυγίου κατά την Ελληνικήν Νομολογίαν. Ερμηνευτικά και κοινωνιολογικά πορίσματα εκ της Νομολογίας των Δικαστηρίων Αθηνών κατά 12 έτη 1961 1965, Αθήνα 1971 Ταβαντζή Ιωάννη, «Η λύση του γάμου κατά την Τουρκοτρατία», Οι λόγοι διαζυγίου κατά το Ελληνικό και Κυπριακό Δίκαιο, Εταιρία Νομικών Βορείου Ελλάδος, εκδ. Σάκκουλα, Θεσσαλονίκη 1993, σ. 229 238. Τζωρτζάτου Βαρνάβα, Μητροπολίτη Κίτρους, Οι Βασικοί Θεσμοί Διοικήσεως της Αυτοκεφάλου Εκκλησίας της Κύπρου. Μετά ιστορικής Ανασκοπήσεως, εκδ. Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα 1974. Τορναρίτη Κρίτωνος, Το διαζύγιον, Λευκωσία 1979. Τρεμπέλα Παναγιώτη, Υπόμνημα εις τας Επιστολάς της Καινής Διαθήκης Επιστολαί: Προς Ρωμαίους Β Κορινθίους, τ. Α, εκδ. Σωτήρ, Αθήναι 1978., Υπόμνημα εις το κατά Μάρκον Ευαγγέλιον, εκδ. Σωτήρ, Αθήναι 1989., Υπόμνημα εις το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, εκδ. Σωτήρ, Αθήναι 1989. Τρωιάνου Σπύρου, Το Δίκαιο του Θρησκευτικού Γάμου μετά το ν. 1250/1982, Νομικό Βήμα 30 (1982) 593 608. Τσάτσου Κωνσταντίνου, Το πρόβλημα της ερμηνείας του Δικαίου, έκδ. β, εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα 1978. Φίλια Γεώργιου, «Η ακολουθία εις Δίγαμον», Ο Γάμος στην Ορθόδοξη Εκκλησία, Πρακτικά Δ Πανελληνίου Λειτουργικού Συμποσίου, Σειρά Ποιμαντική Βιβλιοθήκη 9, εκδ. Κλάδου Εκδόσεων Επικοινωνιακής και Μορφωτικής Υπηρεσίας της Ελλάδος, Αθήνα 2004. 18

Φωτάκη Νικόλαου, Το διαζύγιον εξ επόψεως Δικαστικής Ψυχιατρικής, εκδ. Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών, Αθήνα 1971. Φωτίου Σταύρου, Ο γάμος ως Μυστήριο αγάπης κατά την Καινή Διαθήκη, εκδ. Αρμός, Αθήνα 1994. Χαστούπη Αθανάσιου, Η Αγία Γραφή, Παλαιά Διαθήκη, Μετάφρασις των Εβδομήκοντα Μετάφρασις διορθωμένου εβραϊκού κειμένου, τ. Α, Αθήνα 1960. Χατζηβασίλη Βασίλη, Το διαζύγιο στη Κύπρο, χθες και σήμερα και η παρένθεση, Λευκωσία 1997. Χριστινάκη Παναγιώτη, Το αυτόματο διαζύγιο, Αθήνα 1975., Θέματα Κανονικού και Εκκλησιαστικού Δικαίου, τ. Α, Αθήνα 1993. Χριστοφιλόπουλου Αναστάσιου, «Η Ελληνική Ορθόδοξος Εκκλησία και το Διαζύγιον», ΑΙΔ 13 (1946) 214 36. Χρυσοστόμου, Αρχιεπισκόπου Κύπρου, «Εισαγωγική Έκθεσις εις τον νέον Καταστατικόν Χάρτην της Εκκλησίας της Κύπρου», Απόστολος Βαρνάβας 40 (1979) 375 404., «Εγκύκλιος περί λύσεως των εκκλησιαστικών γάμων υπό την Εκκλησιαστικών Δικαστηρίων», Απόστολος Βαρνάβας 37 (1996). 19

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η Το διαζύγιο είναι ένα από τα σοβαρότερα και πολυπλοκότερα ποιμαντικά ζητήματα που καλούνται να αντιμετωπίσουν οι ποιμένες της Ορθόδοξης Εκκλησίας σήμερα στην Κύπρο και ανά την οικουμένη. Η Εκκλησία της Κύπρου από αιώνες και μέχρι προ είκοσι ετών είχε την απόλυτη εξουσία λύσεως των γάμων των μελών της, σύμφωνα με τις προϋπόθεσεις (τους ουσιαστικούς λόγους και τη διαδικασία), τις οποίες η ίδια όριζε. Η εξουσία της δε αυτή αναγνωριζόταν άμεσα ή έμμεσα από τις εκάστοτε πολιτειακές αρχές. Αν και η αρμοδιότητα αυτή αμφισβητήθηκε από την Κυπριακή Πολιτεία με την τροποποίηση του Συντάγματος που έγινε το 1990 (ν. 95/1989), η Εκκλησία εξακολουθεί να έχει τον πρώτο και εν πολλοίς κύριο όσον αφορά στην πρόληψη και θεραπεία των κλονιζομένων γάμων και ουσιαστικότατο λόγο όσον αφορά στη λύση του γάμου των μελών της. Τα Εκκλησιαστικά Δικαστήρια εξακολουθούν να λειτουργούν, σύμφωνα με τα όσα ορίζει ο ισχύον Καταστατικός Χάρτης της Αγιωτάτης Εκκλησίας της Κύπρου (Κ.Χ.Α.Ε.Κ) του 1979, παραλλήλως με τα λεγόμενα οικογενειακά δικαστήρια της Πολιτείας. (Να σημειώσουμε, βέβαια ότι ήδη δρομολογήθηκε και ευρίσκεται στην τελική του φάση το έργο σύνταξης νέου Καταστατικού Χάρτη της Αγιωτάτης Εκκλησίας της Κύπρου). Η μελέτη της διαδικασίας λύσης ενός γάμου από την ημέρα της κατάθεσης της σχετικής αγωγής μέχρι την κήρυξη του γάμου ως λυτέου από το Πρωτοβάθμιο Εκκλησιαστικό Δικαστήριο και σε κάποιες περιπτώσεις από το Εκκλησιαστικό Εφετείο, φωτίζει πάρα πολλές πτυχές του μείζονος τούτου ποιμαντικού προβλήματος του διαζυγίου. Πτυχές που σχετίζονται τόσο με το βαθύτερα αίτια και παράγοντες που συντείνουν στην κατάπτωση της έγγαμης συμβίωσης, όσο και με τις φάσεις που διέρχεται αυτή η πτωτική πορεία μέχρι της πλήρους απονεκρώσεως του γάμου. Η ανίχνευση δε των πιο πάνω παραγόντων και φάσεων είναι δυνατό να βοηθήσει σε μεγάλο βαθμό τους ποιμένες, στην όλη αγωνιώδη προσπάθεια να προστατεύσουν από το χωρισμό τέκνα τους, τα οποία ο Θεός «συνέζευξεν εἰς σάρκα μίαν» (Ματθ. 19,6) και να μειώσουν κατά το δυνατό τον αριθμό των διαζυγίων. Επίσης, η πιο πάνω μελέτη των πρακτικών μιας δίκης διαζυγίου, καθώς και των κρίσεων και συλλογισμών που οδηγούν ένα εκκλησιαστικό δικαστή στην εξαγωγή συμπερασμάτων περί της κατάστασης και της βιωσιμότητας ενός γάμου είναι δυνατό να συμβάλει γενικότερα στην οριοθέτηση και λύση των ηθικών 20

διλημμάτων, με τα οποία καθημερινώς ευρίσκονται αντιμέτωποι οι ιερείς και κυρίως οι Επίσκοποι της Ορθόδοξου Εκκλησίας, όταν καλούνται να κρίνουν κατά πόσο θα επιτραπεί η λύση του γάμου δυο μελών του ποιμνίου τους και κατ επέκταση η τέλεση δεύτερου γάμου στους διαζευχθέντες. Μια μικρή συμβολή στην μελέτη και αξιολόγηση μέρους του τεράστιου σε όγκο αρχειακού υλικού της Γραμματείας του Εκκλησιαστικού Δικαστηρίου της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Κύπρου που αφορά το διαζύγιο και κατ επέκταση στην διαλεύκανση των πιο πάνω σχετικών με το διαζύγιο ζητημάτων είναι και η παρούσα εργασία. Στο πρώτο κεφάλαιο εξετάζεται το πρόβλημα του διαζυγίου και του δεύτερου γάμου υπό το πρίσμα των σχετικών βιβλικών αναφορών, των μαρτυριών των Πατέρων και κυρίως των Ιερών Κανόνων της Εκκλησίας. Γίνεται προσπάθεια να απαντηθούν τα εξής καίρια ερωτήματα τα οποία θα αποτελέσουν και τα κριτήρια θεώρησης και αποτίμησης των περί διαζυγίου διατάξεων του ισχύοντος Καταστατικού Χάρτη της Εκκλησίας της Κύπρου, καθώς και του τρόπου ερμηνείας και εφαρμογής τους από μέρους του Εκκλησιαστικού Δικαστηρίου της Ιεράς Αρχιεπισκοπής: (α.) Η διαφορά ανάμεσα στο διαζύγιο το οποίο συνδυάζεται με τη σύναψη δεύτερης γαμικής σχέσης και στο διαζύγιο που συνδυάζεται με ισόβια αγαμία, (β.) Η οριοθέτηση της πορνείας, ως επιτρεπτής αιτίας διαζυγίου, (γ.) Ο καθορισμός του προσώπου που μπορεί να ζητήσει διαζύγιο, (δ.) Ο καθορισμός των προϋποθέσεων, υπό τις οποίες είναι δυνατό να επιτραπεί η λύση του γάμου και για λόγους άλλους πλην της πορνείας, (ε.) Το ποιμαντικό χρέος και οι δυνατότητες προληπτικής και θεραπευτικής παρέμβασης των ιερέων και (στ.) Η έννοια του συναινετικού διαζυγίου. Σε κάποια σημεία του πρώτου κεφαλαίου υπεισερχόμαστε σε λεπτομέρειες και εκθέτουμε αναλυτικώς τα περιστατικά, που είναι δυνατο να οδηγήσουν στη λύση του γάμου. Η πρακτική αυτή της επικέντρωσης της έρευνας και των μαρτυριών στις επιμέρους πτυχές της ανήθικής ή ατιμωτικής συμπεριφοράς των συζύγων εφαρμοζόταν σε μεγάλη έκταση και επί σειρά ετών από τα Εκκλησιαστικά Δικαστήρια της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Κύπρου. Τούτο διαπιστώνει κανείς μελετώντας τα ογκώδη πρακτικά δικών διαζυγίου, στα οποία υπήρχε έντονη αντιδικία. Η ενασχόληση με τις λεπτομέριες της συζυγικής ζωής, μέσα στις αίθουσες των Εκκλησιαστικών Δικαστηρίων, έφθανε στα όρια του πλήρους εξευτελισμού των συζύγων, ενώπιον των δικηγόρων και μαρτύρων τους. Γι αυτό και την τελευταία δεκαετία, σε μεγάλο 21

βαθμό η πρακτική αυτή έχει, πολύ ορθά εγκαταλειφθεί. Οι ιερείς, δρώντας ως πνευματικοί πατέρες, στα πλαίσια της προσπάθειας τους να διαλύσουν τις παρεξηγήσεις και συγκρούσεις και να συμφιλιώσουν τους συζύγους, προτού καταλήξουν σε διαζύγιο, προφανώς είναι σκόπιμο να γνωρίζουν λεπτομέρειες της έγγαμης ζωής. Αυτές όμως δεν είναι αναγκαίο να δημοσιοποιούνται και στις αίθουσες των Εκκλησιαστικών Δικαστηρίων. Αναπόφευκτα όμως, η αναλυτική αυτή παρουσίαση των γεγονότων που υπάρχει στις πηγές επηρέασε και το δικό μας τρόπο προσέγγισης και έδωσε πολύ μεγάλη έκταση στο πρώτο κεφάλαιο. Στο δεύτερο κεφάλαιο γίνεται μια επισκόπηση της ανά τους αιώνες στάσης, την οποία η Εκκλησία τήρησε απέναντι στους κλονιζόμενους γάμους των τέκνων της και των προϋποθέσεων υπό τις οποίες επέτρεψε τη λύση τους. Παρ όλο, δηλ., που η αρχή του αδιάλυτου του γάμου (με εξαίρεση την πορνεία) παρέμεινε ως η ακρίβεια, στην πορεία του χρόνου η Εκκλησία αναγνώρισε στην πράξη και κατ οικονομίαν και άλλους λόγους διαζυγίου. Οι λόγοι αυτοί έλαβαν κωδικοποιημένη μορφή και περιελήφθησαν στη νομοθεσία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, της οποίας επαρχία ήταν και η Κύπρος (Νεαρά 117 του Ιουστινιανού, Βασιλικά, ΚΗ 7.1.), καθώς και σε νομοκανονικές συλλογές (Νομοκάνων εις ιδ τίτλους του Μ. Φωτίου και Σύνταγμα κατά στοιχείον του Ματθαίου Βλάσταρη). Υπό το πρίσμα των αρχών που προέκυψαν και διατυπώθησαν στο πρώτο κεφάλαιο της εργασίας γίνεται και η θεώρηση και αποτίμηση των πιο πάνω λόγων με βάση τους οποίους τα Εκκλησιαστικά Δικαστήρια της Εκκλησίας της Κύπρου εξεδίκαζαν υποθέσεις διαζυγίου μέχρι και το 1914 (οπότε τέθηκε σε ισχύ ο πρώτος Καταστατικός Χάρτης της Εκκλησίας της Κύπρου). Δώσαμε ιδιαίτερη έμφαση στην υπό το πρίσμα της περί τον γάμον θεολογίας των Ιερών Κανόνων θεώρηση της νομοθεσίας, την οποία εφάρμοσαν τα Εκκλησιαστικά Δικαστήρια, διότι ακριβώς η θεολογία αυτή πρέπει πάντα να αποτελεί το σημείο αναφοράς και το κριτήριο αληθείας κάθε ποιμαντικής πράξης που σχετίζεται με τα προβλήματα του γάμου. Οι λόγοι διαζυγίου οι οποίοι περιελήφθησαν στο καταστατικό Χάρτη του 1914 και το μέχρι σήμερα ισχύοντα Καταστατικό Χάρτη του 1979 αποτελούν εν πολλοίς εξέλιξη της πιο πάνω περί διαζυγίου Βυζαντινής νομοθεσίας. Σημαντική καινοτομία του Καταστατικού Χάρτη του 1979 σε σχέση με τα μέχρι τότε ισχύοντα είναι η καθιέρωση ως λόγου διαζυγίου της ανήθικης ή ατιμωτικής ή ασύγγνωστης διαγωγής, η οποία επιφέρει δεινή κατάπτωση της 22

έγγαμης σχέσης και καθιστά τη συμβίωση αφόρητη (άρθ. 225(β)). Ενώ δηλ. μέχρι το 1979 για να επιτραπεί το διαζύγιο έπρεπε και ήταν αρκετό να λάβει χώρα συμπεριφορά ειδικώς περιγραφόμενη από το νόμο (λ.χ. μοιχεία, επιβουλή της ζωής, διαπαρθένευση, διανυκτέρευση σε ξένη οικία κλπ.), χωρίς να εξετάζονται οι περαιτέρω συνέπειες της πάνω στην έγγαμη σχέση (ειδικός και απόλυτος λόγος διαζυγίου), με τον ισχύοντα Καταστατικό εισήχθη ο ως άνω γενικός και σχετικός λόγος διαζυγίου του άρθ. 225 (β). Μ αυτό το τρόπο αναβαθμίζεται ο ρόλος και η εξουσία του εκκλησιαστικού δικαστή οποίος δεν καλείται απλώς να διαπιστώσει αν έλαβε ή όχι χώρα κάποια συμπεριφορά, αλλά είναι υποχρεωμένος (α) να προβεί σε αξιολογικές κρίσεις (για να αποφασίσει, λ.χ. αν μια συμπεριφορά είναι ανήθικη ή όχι) και (β) να ερευνήσει σε βάθος την ψυχική κατάσταση και τη σχέση των συζύγων για να κρίνει αν επήλθε ή όχι δεινή κατάπτωση της έγγαμης σχέσης που καθιστά τη συμβίωση αφόρητη. Από την άλλη, η επισήμανση των συμπεριφορών εκείνων οι οποίες κατά τη Βυζαντινή νομοθεσία θεωρούνταν λόγοι διαζυγίου και προσδιορίζονταν με τη χρήση, όχι αξιολογικών και γενικών αλλά περιγραφικών όρων (λ.χ. το «συμποσιάζειν» και «συλλούεσθαι» με ξένους άνδρες, η παρακολούθηση δημοσίων θεαμάτων παρά την απαγόρευση του άνδρα, η διάπραξη αμβλώσεως, η επιβουλή της σωφροσύνης της γυναίκας κλπ) είναι αναγκαία και σκόπιμη, προκειμένου να γίνει ορθή ερμηνεία των περί των λόγων διαζυγίου διατάξεων του ισχύοντος Κ.Χ.Α.Ε.Κ. Kαι τούτο διότι οι εν λόγω συμπεριφορές, διαφοροποιημένες και προσαρμοσμένες στα κοινωνικά δεδομένα της σύγχρονης εποχής, αποτελούν εν πολλοίς εξειδίκευση των γενικών και αορίστων όρων του άρθ. 225(β) (ανήθικη, ατιμωτική και ασύγγνωστη διαγωγή). Η μελέτη της Βυζαντινής περί διαζυγίου νομοθεσίας αναδεικνύει και επιβεβαιώνει τη σημασία και σκοπιμότητα της συνεργασίας Εκκλησίας και Πολιτείας, ειδικώς στο ζήτημα των συνεπειών του διαζυγίου (προσωπικής και περιουσιακής φύσεως ποινές στον υπαίτιο και ηθική και υλική αποζημίωση στον ανένοχο). Η ύπαρξη και η επιβολή ποινών προς τον υπαίτιο του διαζυγίου σύζυγο (λ.χ. χρηματική αποζημίωση του ανενόχου, η απαγόρευση τέλεσης δεύτερου γάμου στον ένοχο σύζυγο κλπ.) ήταν παράγοντας ο οποίος λειτουργούσε τόσο ως μέσον πρόληψης των διαζυγίων όσο και ως μέσο παιδαγωγίας του ενόχου και απόδοσης δικαιοσύνης και στήριξης του αθώου συζύγου. Το σύστημα επιβολής των ποινών και γενικά το όλο πνεύμα της θεμελιώδους αρχής της υπαιτιότητας που διέπει την περί το 23

διαζύγιο Βυζαντινή νομοθεσία είναι δυνατό να εμπλουτίσει και το δίκαιον του ισχύοντος Κ.Χ.Α.Ε.Κ., καθώς και του υπό σύνταξη ευρισκομένου νέου. Στο τρίτο κεφάλαιο γίνεται μελέτη των διατάξεων του Κ.Χ.Α.Ε.Κ. που αναφέρονται στους λόγους διαζυγίου καθώς και στη διαδικασία που ακολουθούν τα Εκκλησιαστικά Δικαστήρια για να κηρύξουν το γάμο λυτέον ή όχι. Δίδεται έμφαση στην επισήμανση των αρχών που διέπουν το δίκαιο του διαζυγίου του Κ.Χ.Α.Ε.Κ. και ακολούθως στην ανάλυση και θεώρησή τους, υπό το πρίσμα των Ιερών Κανόνων και της εν γένει κανονικής παράδοσης, όπως την παρουσιάσαμε στο πρώτο και δεύτερο κεφάλαιο. Κύρια πηγή άντλησης γνώσεων και εξαγωγής συμπερασμάτων περί της διαδικασίας που ακολουθείται προς έκδοση διαζυγίου, καθώς και περί της ερμηνείας και εφαρμογής των σχετικών με τους λόγους διαζυγίου διατάξεων είναι τα πρακτικά και οι αποφάσεις των Εκκλησιαστικών Δικαστηρίων οικογενειακού δικαίου, Πρωτοβαθμίων και Εφετείων (άρθ. 348 του Κ.Χ.Α.Ε.Κ.) της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Κύπρου. Μελετήθηκε ικανός αριθμός αποφάσεων καθώς και πρακτικά δικών διαζυγίου που έλαβαν χώρα από το 1980 και εντεύθεν, με τη θέση δηλαδή σε ισχύ του Κ.Χ.Α.Ε.Κ. του 1979. Ιδιαιτέρως ενδιατρίψαμε στη μελέτη υποθέσεων, στις οποίες υπήρχε έντονη αντιδικία και οι οποίες τις περισσότερες φορές έφθαναν μέχρι το Εφετείο. Και τούτο γιατί στις δίκες αυτές φαίνεται εναργέστερα το πως εφαρμόζονται οι δικονομικές διατάξεις, πως εξελίσσεται η συζήτηση και η αποδεικτική διαδικασία και πως ο δικαστής εξάγει τα συμπεράσματα και καταλήγει στην απόφαση του. Κατ επέκταση πιο εύκολα επισημαίνονται τυχόν κενά και αδυναμίες που αφορούν είτε τους δικονομικούς κανόνες είτε τις διατάξεις που αναφέρονται στους λόγους διαζυγίου και άλλες συναφείς έννοιες (συγγνώμη, συναίνεση κλπ.). Επίσης η μελέτη των πρακτικών δικών όπου υπήρξε αντιδικία συμβάλλει στην καλύτερη ανίχνευση και κατανόηση των βαθύτερων αιτίων που διαταράσσουν τη συζυγία και οδηγούν στο χωρισμό. Επειδή όμως στην συντριπτική τους πλειοψηφία οι δίκες ενώπιον των Εκκλησιαστικών Δικαστηρίων εξελίσσονται απόντος του εναγομένου, αναπόφευκτα η εικόνα την οποία μπορούμε να σχηματίσουμε εν σχέσει με το όλο σύστημα εκδίκασης υποθέσεων διαζυγίου, καθώς και τις πραγματικές αιτίες διαζυγίου είναι σε κάποιο βαθμό ελλιπής. Προς κάλυψη των κενών προστρέχουμε και σε σχετικές με το διαζύγιο αποφάσεις του Αρείου Πάγου της Ελλάδος (καθώς και των πρωτοβάθμιων δικαστηρίων της ουσίας), οι οποίες ερμήνευσαν και εφάρμοσαν το ισχύον στην Ελλάδα μέχρι το 1983 δίκαιο του 24

διαζυγίου (άρθ. 1438 1462 του Α.Κ.). Το δίκαιο αυτό είναι σε πολλά σημεία όμοιο με το ισχύον στον Κ.Χ.Α.Ε.Κ. (άρθ. 225 234). Ιδιαίτερη ομοιότητα (με κάποιες μικρές διαφορές) υπάρχει ανάμεσα στο άρθ. 225(β) Κ.Χ.Α.Ε.Κ. (ανήθικη, ατιμωτική και ασύγγνωστη διαγωγή κλπ.) και στο άρθ. 1442 Α.Κ. όπως ίσχυε μέχρι το 1983, (υπαίτιος πρόκληση ισχυρού κλονισμού του γάμου). Το άρθρο αυτό ίσχυε και εφαρμοζόταν στην Ελλάδα το 1980, όταν ετίθετο σε ισχύ ο Κ.Χ.Α.Ε.Κ. και βάσει τούτου, (καθώς και των άλλων σχετικών με τους λόγους διαζυγίου άρθρων του Α.Κ.) εξεδίκαζαν υποθέσεις διαζυγίου τα δικαστήρια της ουσίας και ο Άρειος Πάγος. Η προσφυγή στις αποφάσεις του Αρείου Πάγου κρίνεται σκόπιμη, καθόσον σύμφωνα με το άρθ. 350 Κ.Χ.Α.Ε.Κ. οι αποφάσεις αυτές χρησιμοποιούνται ως «δευτερεύουσα καὶ ἐπιβοηθητικὴ πηγὴ δικαίου πρὸς ἑρμηνείαν τοῦ ἐφαρμοστέου δικαίου καὶ τοῦ τρόπου ἐνεργείας τῶν Ἐκκλησιαστικῶν Δικαστηρίων». Αυτή η συγγένεια με το παλαιό καθεστώς του οικογενειακού δικαίου της Ελλάδας είναι που μας αναγκάζει να προστρέχουμε σε κάποιες περιπτώσεις στην πλούσια σχετική βιβλιογραφία, στην οποία Έλληνες θεωρητικοί του Αστικού Δικαίου προσεγγίζουν και αναλύουν δύσκολες αλλά και μεγάλης σημασίας έννοιες του ισχύοντος Κ.Χ.Α.Ε.Κ. (όπως λ.χ. της δεινής κατάπτωσης της έγγαμης σχέσης της αφόρητης συμβίωσης κλπ.) Η μελέτη των πρακτικών και αποφάσεων, του Εκκλησιαστικού Δικαστηρίου της Ιεράς Αρχιεπισκοπή Κύπρου (Ε.Δ.Ι.Α.Κ) γίνεται από δυο οπτικές γωνίες. Από τη μια, ερευνούμε τα πραγματικά γεγονότα που οδηγούν στη διάλυση του γάμου, όπως αυτά αποτυπώνονται στα πιο πάνω πρακτικά και τις αποφάσεις, από την σκοπιά της Ποιμαντικής, της μέριμνας δηλ. του ποιμένα να προλάβει το διαζύγιο. Προσπαθούμε έτσι να ανιχνεύσουμε τα βαθύτερα αίτια του χωρισμού και τις φάσεις ανέλιξης τους σε κλονισμό και τελικώς μόνιμη διάρρηξη των δεσμών του γάμου. Από την άλλη, οι αποφάσεις θεωρούνται υπό το πρίσμα των αρχών της περί γάμου και διαζυγίου θεολογίας των Ιερών Κανόνων και της εν γένει κανονικής παράδοσης ( την αρχή του αδιαλύτου του γάμου, της υπαιτιότητας, της στήριξης του ανενόχου συζύγου και των τέκνων κλπ.). Μ αυτό τον τρόπο επιχειρείται ένας συνδυασμός ποιμαντικής και Κανονικού Δικαίου στην προσέγγιση και αντιμετώπιση του ζητήματος του διαζυγίου. Από τη μια δηλ., επισημαίνονται τα επιμέρους πραγματικά δεδομένα που συνιστούν τα πρόβλημα και από την άλλη, τίθενται οι δείκτες και τα όρια μέσα στα οποία πρέπει να κινηθεί ο ποιμένας για να τα 25

θεραπεύσει και επιλύσει. Οι δείκτες αυτοί καθίστανται συνάμα και μέτρο κρίσης και αξιολόγησης του έργου που επιτελούν τα Εκκλησιαστικά Δικαστήρια οικογενειακού δικαίου της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Κύπρου στον ευαίσθητο αυτό χώρο της ποιμαντικής του γάμου. Ο υποφαινόμενος, ως ιερέας πολυπληθούς ενορίας της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Κύπρου, έρχομαι καθημερινώς σε επαφή (ποιμαντικό διάλογο, εξομολόγηση κλπ.) με εγγάμους και κλονιζόμενες συζυγίες. Αναπόφευκτα οι γνώσεις που απόκτησα μέσα απ αυτή την επικοινωνία επηρεάζουν και τον τρόπο με τον οποίο προσεγγίζω τα πραγματικά περιστατικά, όπως αυτά περιγράφονται στα πρακτικά και αποφάσεις δικών διαζυγίου. Εξ ιδίας πείρας γνωρίζω ότι σε κάποιες συγκεκριμένες περιπτώσεις, αλλοιώς στην πραγματικότητα έχουν εξελιχθεί τα γεγονότα και αλλοιώς παρουσιάζονται στο Δικαστήριο. Όμως τούτο δεν μειώνει την αξία και σκοπιμότητα της αναδίφησης στα πρακτικά των δικών του Εκκλησιαστικού Δικαστηρίου. Διότι ομοίως η ποιμαντική πείρα βεβαιώνει ότι τα όσα αναγράφονται σ αυτά δεν ευρίσκονται εκτός του χώρου της πραγματικότητας, αλλά απλώς, πολλές φορές, η πραγματικότητα αυτή παρουσιάζεται αποσπασματικά, γίνεται δε προσπάθεια επικέντρωσης της προσοχής των εμπλεκομένων μερών και του δικαστηρίου σε κάποιες πτυχές της. Στη σταθερή άποψη του γράφοντος ότι Κανονικό Δίκαιο και Ποιμαντική συμπορεύονται και αλληλοπεριχωρούνται και ότι τα ποιμαντικά προβλήματα για να θεραπεύονται πρέπει να αποκαλύπτονται και εξιχνιάζονται σε βάθος και πλάτος, οφείλεται και η εν πολλοίς σχολαστική παρουσίαση λεπτομερειών της συζυγικής ζωής προς τεκμηρίωση κάποιων θέσεων. Παρ όλο που προσπαθήσαμε να περιορίσουμε τις πιο πάνω αναφορές, εν τούτοις σε κάποιες περιπτώσεις ενδεχομένως να υπάρχει μια υπέρβαση του μέτρου. Η εργασία κλείνει με τα αναγκαία συμπεράσματα που είναι και μια σύνοψη των συμπερασμάτων των επιμέρους κεφαλαίων. Στο τέλος της εργασίας παραθέσαμε δύο παραρτήματα. Στο πρώτο γίνεται μια εκτενής παρουσίαση και σχολιασμός όλων των επιμέρους φάσεων της δίκης μιας υπόθεσης διαζυγίου, από την υποβολή της σχετικής αιτήσεως μέχρι και την έκδοση της απόφασης επί της εφέσεως. Στη δίκη αυτή υπήρξε έντονη αντιδικία και έτσι δόθηκε η ευκαιρία να αποκαλυφθούν αρκετά δικονομικής και ουσιαστικής φύσεως προβλήματα, που σχετίζονται με την όλη διαδικασία. Μελετώντας την πορεία της δίκης στην εν λόγω υπόθεση, παίρνουμε μια ενδεικτική εικόνα του τρόπου με τον οποίο λειτουργούν τα Εκκλησιαστικά 26

Δικαστήρια της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Κύπρου και ακόμα, του τρόπου με τον οποίο ερμηνεύουν τις σχετικές περί διαζυγίου διατάξεις του Κ.Χ.Α.Ε.Κ. Τα παρεμβαλλόμενα σχόλια επισημαίνουν τα τυχόν κενά και αδυναμίες του όλου συστήματος εκδίκασης, όπως αυτά αποκαλύπτονται στην πράξη και γενικώς αποτελούν κριτική θεώρηση των σχετικών διατάξεων του Κ.Χ.Α.Ε.Κ., υπό το πρίσμα των θέσεων που υποστηρίξαμε και αναπτύξαμε στην εργασία μας. Στο δεύτερο παράρτημα παρατίθενται υπό μορφή γραφικών παραστάσεων δύο στατιστικοί πίνακες. Στον πρώτο γίνεται μια σύγκριση του αριθμού των γάμων που τελέσθησαν στην περιφέρεια της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Κύπρου τα τελευταία 7 χρόνια και του αριθμού αιτήσεων διαζυγίου που υπεβλήθησαν στο Ε.Δ.Ι.Α.Κ. κατά το αντίστοιχο έτος. Στο δεύτερο πίνακα γίνεται μια σύγκριση του ανά έτος αριθμού των αιτήσεων διαζυγίων, που υπεβλήθησαν στο Ε.Δ.Ι.Α.Κ. τα τελευταία 14 χρόνια. Μελετώντας τους πίνακες αυτούς μπορούμε να λάβουμε μια σφαιρική εικόνα της κατάστασης των γάμων (σε σύγκριση με το διαζύγιο) των πιστών της Αρχιεπισκοπικής περιφέρειας, ο αριθμός βέβαια των οποίων, πρέπει να σημειωθεί ότι, μειώθηκε τα τελευταία δύο χρόνια, λόγω αποσπάσεως αριθμού ενοριών της Ι.Α. προς δημιουργία άλλων Μητροπόλεων. 27

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ 1. ΤΟ ΔΙΑΖΥΓΙΟ ΚΑΙ Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΓΑΜΟΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΚΑΙΝΗ ΔΙΑΘΗΚΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΙΕΡΟΥΣ ΚΑΝΟΝΕΣ 1.1. Χωρισμός και σύναψη άλλης ʺγαμικής σχέσηςʺ στην Κ.Δ. Ο Χριστός στην Καινή Διαθήκη καθιέρωσε κατ αρχήν το αδιάλυτο του γάμου, με το σαφέστατο και κατηγορηματικό λόγο Του: «ὅ οὖν ὁ Θεός συνέζευξεν, ἄνθρωπος μή χωριζέτω» 2. Ακόμη αυστηρότερη φαίνεται να είναι η στάση Του έναντι του δεύτερου, μετά από διαζύγιο, γάμου, δεδομένου ότι οι λοιπές αναφορές περί του αδιαλύτου του γάμου που υπάρχουν στην Καινή Διαθήκη συνδυάζονται με την απαγόρευση της σύναψης μιας νέας, μετά τη διάλυση, γαμικής 3 σχέσης με άλλο πρόσωπο. Αναφέρουμε τα σχετικά χωρία: Ο Ευαγγελιστής Ματθαίος και στις δύο αναφορές του περί διαζυγίου θεωρεί απαραίτητη τη συνδρομή δύο στοιχείων για να δώσει το χαρακτηρισμό της μοιχείας στην συμπεριφορά ενός εγγάμου: (α) Το χωρισμό από τη/το σύζυγο και (β) τη δημιουργία ενός νέου δεσμού. Στο Ματθ. 5,32 ο έγγαμος άνδρας που χωρίζει την γυναίκα του (ʺπαρεκτός λόγου πορνείαςʺ) γίνεται ηθικός αυτουργός μοιχείας σε περίπτωση που η γυναίκα του συνάψει δεσμό με άλλο άνδρα (ʺὃς ἂν ἀπολύσῃ τὴν γυναῖκα αὐτοῦ παρεκτὸς λόγου πορνείας, ποιεῖ αὐτὴν μοιχᾶσθαιʺ). Αν η γυναίκα του δεν προχωρήσει σε άλλο δεσμό προφανώς η ευθύνη είναι μικρότερη. Επίσης, στη συνέχεια του χωρίου (ʺὅς ἐάν ἀπολελυμένην γαμήσας μοιχᾶταιʺ) απατείται, ομοίως, ο συνδυασμός και των δυο πιο πάνω στοιχείων, δηλ. του χωρισμού (ο ʺ ἀπολελυμένην ʺ) και της νέας σχέσης ( γαμήσας ) για τη στοιχειοθέτηση μοιχείας. Στο Ματθ. 19,9 γίνεται σαφής, αναφορά στην μοιχεία του άνδρα (όχι ως ηθικού αυτουργού για τη μοιχεία της γυναίκας του, αλλά αυτού του ιδίου ως αυτουργού) σε περίπτωση που απολύσει τη γυναίκα του (μη επί πορνεία) και συνάψει «γαμικό» δεσμό με άλλη («ὅς ἄν ἀπολύσῃ τὴν γυναῖκα αὐτοῦ μὴ ἐπί πορνεὶᾳ και γαμήσει ἄλλην μοιχᾶται»). 2 Ματθ. 19,6 και Μάρκ 10,9. Βλ., επίσης, παραγγελία του Αποστόλου Παύλου (Α Κορ. 7,10): «Τοῖς δὲ γεγαμηκόσι παραγγέλω, οὐκ ἐγώ, ἀλλ ὁ Κύριος, γυναῖκα ἀπὸ ἀνδρός μὴ χωρισθῆναι». 3 Πιο κάτω θα εξηγήσουμε γιατί τον όρο γαμική τον βάζουμε εντός εισαγωγικών. 28

Οι αναφορές των Ευαγγελιστών Μάρκου 4 και Λουκά 5 είναι όμοιες με την πιο πάνω (Ματθ. 19,9), με τη διαφορά ότι δεν κάνουν μνεία της πορνείας ως λόγου που επιτρέπει το διαζύγιο. Ο δε Ευαγγελιστής Μάρκος αναφέρεται ρητώς και στην (κατά το μάλλον ή ήττον αυτονόητη βέβαια) ευθύνη της γυναίκας που απολύει τον άνδρα της και συνάπτει γαμική σχέση με άλλο 6. Με βάση, λοιπόν, τα πιο πάνω μπορούμε κατ αρχήν να βγάλουμε το συμπέρασμα ότι σε περίπτωση που ελλείπει το στοιχείο της σύναψης άλλης γαμικής σχέσης από τον απολύσαντα (ή την απολύσασα) την / τον σύζυγο ή από την ʺαπολελυμένηνʺ (ή ʺαπολελυμένοʺ) σύζυγο, τότε δεν μπορεί να αποδοθεί ο χαρακτηρισμός του μοιχού στον απολύσαντα 7. Τη διαφοροποίηση της απαξίας του απλού χωρισμού από τη μία και του χωρισμού που συνδυάζεται με σύναψη άλλης γαμικής σχέσης, από την άλλη, υποδηλώνει και ο Απόστολος Παύλος, όταν απευθυνόμενος στην γυναίκα (και κατ επέκταση στον άνδρα) που χωρίσθηκε από το σύζυγο της, την προτρέπει είτε να μην έλθει σε άλλο γάμο είτε να συμφιλιωθεί με τον άνδρα της («Ἐὰν δὲ καὶ χωρισθῇ μενέτω ἄγαμος ἢ τῷ ἀνδρὶ καταλλαγήτω» 8 ). Η φράση «μενέτω ἄγαμος» δηλώνει, πιστεύουμε, ότι από μόνη της η, μετά από χωρισμό, αγαμία (συνδυασμένη, βέβαια, πάντοτε με την παρθενία) δεν είναι (τουλάχιστον για τον μη υπαίτιο του χωρισμού) αμαρτία. Τίθεται ζήτημα αμαρτίας, όταν, μετά το χωρισμό, ακολουθήσει κατάσταση διαφορετική από την αγαμία ή την συμφιλίωση με τον άνδρα, (λ.χ. σύναψη γαμικής σχέσης με άλλο άνδρα). Παρόμοια συμπεράσματα μπορούμε να πούμε ότι προκύπτουν και από τη μελέτη των συναφών χωρίων της προς Ρωμαίους Επιτολής του Αποστόλου Παύλου, που αναφέρονται στην μοιχεία της γυναίκας, εάν «ζῶντος τοῦ 4 Μάρκ. 10,11 12. 5 Λουκ. 16,18. Πρβλ. και Ρωμ. 7,2. 3. 6 Ο Ευαγγελιστής Ματθαίος απευθύνεται προς τους Ιουδαίους, στους οποίους οι γυναίκες δεν είχαν δικαίωμα διαζυγίου, γι αυτό και δεν αναφέρει τέτοιο δικαίωμα υπέρ της γυναίκας, πράγμα που κάνει ο Ευαγγελιστής Μάρκος, ο οποίος απευθύνεται σε εθνικούς. Βλ. σχετικά Σταύρου Φωτίου, Ο γάμος ως μυστήριο αγάπης κατά την Καινή Διαθήκη, εκδ. Αρμός, Αθήνα 1994, σ. 160 εξ, όπου και παραπομπές. 7 Βλ. και Παναγιώτη Μπούμη, Ενας παρανοημένος ή παραμελημένος λόγος διαζυγίου. Το παρεκτός λόγου μοιχείας, εκδ. Επτάλοφος, Αθήνα 1988, σ. 8 : «Ὁ ἄνδρας ποὺ χωρίζει τὴ γυναίκα του γιὰ ὁποιοδήποτε ἄλλο λόγο, ἐκτὸς ἀπὸ τὴν περίπτωση τῆς πορνείας, τότε μοιχᾶται, ἐφ ὅσον βεβαίως συζευχθεῖ ἄλλη γυναίκα. Ἐὰν δὲν συζευχθεῖ ἄλλη γυναίκα, τότε καὶ νὰ τὴ χωρίσει γιὰ ὁποιοδήποτε λόγο, δὲν μοιχᾶται» 8 Α Κορ. 7,11. 29

ἀνδρός» της «γένηται ἀνδρὶ ἐτέρω» 9. Πέρα από την περίπτωση της μοιχείας κατά τη διάρκεια του γάμου, μπορούμε, νομίζω, να θεωρήσουμε και ως μοιχεία την πράξη της γυναίκας, η οποία χώρισε πρώτα τον άνδρα της (χωρίς να υπάρχει λόγος μοιχείας) και ενώ ο τελευταίος ζει, συνάπτει ακολούθως γαμική σχέση με άλλο 10. Εξ αντιδιαστολής δε συμπεραίνουμε ότι σε περιπτώσεις, κατά τις οποίες μετά το χωρισμό δεν συνήφθηκε άλλη γαμική σχέση, δεν μπορούμε να ομιλήσουμε για μοιχεία της γυναίκας 11. 1.1.1. Χωρισμός χωρίς σύναψη άλλης ʺγαμικήςʺ σχέσης. Αλλά πέρα από τα πιο πάνω, μια ισχυρή απόδειξη περί του ότι ο χωρισμός καθίσταται μέγα ηθικό κακό, κυρίως όταν συνδυάζεται με δεύτερο «γάμο», είναι το γεγονός ότι η Εκκλησία επευλόγησε ή και επέβαλε (υπό τον απαράβατο, βέβαια, πάντοτε όρο της ελεύθερης συναίνεσης της συζύγου) αυτόν τούτον το χωρισμό, σε κάποιες ειδικές περιπτώσεις, απαγορεύοντας όμως συνάμα απολύτως της τέλεση δεύτερου γάμου. Τούτο συμβαίνει, λ.χ. στην περίπτωση που ο σύζυγος εκλεγεί επίσκοπος 12, οπόταν η γυναίκα του 9 Ρωμ. 7,3. 10 Το «γένηται ἀνδρὶ ἐτέρω» ερμηνεύεται ως δεύτερος «γάμος» και όχι ως πράξη μοιχείας (δηλ. συζυγικής απιστίας) υπάρχοντος του γάμου βλ. Παναγιώτη Τρεμπέλα, Υπόμνημα εις τας Επιστολάς της Καινής Διαθήκη, Επιστολαί: Προς Ρωμαίους Β Προς Κορινθίους, τ. Α, εκδ. Σωτήρ, Αθήνα 1978, σελ. 106, όπου και παραπομπές σε έργα Πατέρων. Από τους Πατέρες των πρώτων αιώνων, οι οποίοι γενικώς ακόμη και σε περίπτωση χηρείας εκφράζουν έντονες επιφυλάξεις απέναντι στο δεύτερο γάμο, αναφέρουμε τον Αθηναγόρα (2 ος αιώνας) και τον Αστέριο Αμασείας (4 ος αιώνας). Ο πρώτος δεν διστάζει να ονομάσει το δεύτερο γάμο ευπρεπή μοιχεία (Αθηναγόρου, Πρεσβεία Περί Χριστιανών, 33, ΒΕΠΕΣ, 4, σ. 309 (20). Ο δεύτερος δίδει ιδιαίτερη έμφαση στην ευθύνη του πατέρα για την ανατροφή των τέκνων, μετά την απώλεια της συζύγου. Η ανατροφή αυτή δεν πρέπει να ανατεθεί σε μητρυϊά, (Αστερίου Αμασείας, Ομιλία εκ του κατά Ματθαίον εις το εἰ ἔξεστιν ἀνθρώπῳ ἀπολῦσαι τῇν γυναῖκα αὐτοῦ κατὰ πᾶσαν αἰτίαν, ΒΕΠΕΣ, 71, σ. 275 (20 35)). Εάν όμως η ανάθεση των τέκνων σε μητρυϊά ή πατρϋιό, μετά από χηρεία θεωρείται ότι προκαλεί σοβαρά προβλήματα, αυτά δε επιτείνουν την απαξία του δεύτερου γάμου, πολύ περισσότερο, ο δεύτερος γάμος πρέπει να αποφεύγεται, μετά από χωρισμό, (ιδίως όταν υπάρχουν τέκνα). Βέβαια αντιλαμβάνεται κανείς ότι η θέση αυτή είναι ένας γενικός κανόνας, ο οποίος σε κάποιες περιπτώσεις επιδέχεται εξαιρέσεις. 11 Ομοίως και ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης, αναφερόμενος στη γυναίκα που χώρισε, δίοτι ο σύζυγος μετά από σύμφωνο γνώμη της, έγινε Επίσκοπος ή μοναχός, θεωρεί ότι πρέπει να παραμείνει άγαμος, διότι ενόσω ζει ο άνδρας της θα γίνει μοιχαλίς «ἐάν γένηται ἀνδρί ἑτέρω». Ο Άγιος δηλ. θεωρεί ότι το ως άνω χωρίο (Ρωμ. 7,3) αναφέρεται σαφώς και στην περίπτωση συνάψης νέας «γαμικής» σχέσης, ύστερα από χωρισμό, βλ. Πηδάλιον, σ. 264. 12 Βλ. ΙΒ Κανόνα της Πενθέκτης Συνόδου, ΡΠΣ, τ. Β, σ. 330. Βλ. επίσης και Νικοδήμου Μίλας, Εκκλησιαστικόν Δίκαιον της Ορθοδόξου Ανατολικής Εκκλησίας, μτφ. υπό Μελέτιου 30