«Η ΘΕΣΣΑΛΙΑ ΣΤΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΧΡΟΝΙΑ»

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗΡΙΑ Ν. ΜΠΑΚΟΓΙΑΝΝΗ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ PROJECT ΤΗΣ Ε ΤΑΞΗΣ ΜΕ ΘΕΜΑ «Η ΘΕΣΣΑΛΙΑ ΣΤΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΧΡΟΝΙΑ» ΛΑΡΙΣΑ 2015

«Ευτυχισμένοι όσοι από την ιστορία τους έχουν μάθει» Ευριπίδης «Φως της αλήθειας, μάρτυρας των καιρών, δάσκαλος της ζωής είναι η ιστορία» Κικέρωνας «Όποιος την ιστορία του την ίδια δεν ξέρει, το πως και το γιατί εδώ και τρεις χιλιάδες χρόνια, στης αμάθειας το σκοτάδι μένει και ζει μονάχα από την μια μέρα στην άλλη» Γκαίτε 1

Αντί προλόγου Οι σύγχρονες εκπαιδευτικές μέθοδοι απαιτούν τον απεγκλωβισμό της μαθησιακής διαδικασίας από τα στενά όρια της τυπικής διδασκαλίας και τον εμπλουτισμό της με νέες βιωματικές διαδικασίες, προσεγγίζοντας ολιστικά ένα θέμα. Έτσι δίνουμε την ευκαιρία στους μαθητές μας να γνωριστούν μεταξύ τους, να αισθάνονται άνετα, να αναπτύξουν αυτονομία και αυτενέργεια, να συνεργαστούν, να επεξεργαστούν πληροφορίες και να εφαρμόσουν έναν διαφορετικό τρόπο μάθησης, ώστε η γνώση να είναι δική τους κατάκτηση, και όχι έτοιμη τροφή. Αυτή η εμπειρία των μαθητών, στην τρυφερή μάλιστα ηλικία της προεφηβείας, αισιοδοξούμε να τους κάνει να δουν τη γνώση και τη συνεργασία με διαφορετικό βλέμμα και να αγγίξουν την ουσιαστική επικοινωνία μέσα στην ομάδα, αφού ο διάλογος έχει πρωταρχικό ρόλο σ αυτή τη δουλειά μας. Οι μαθητές ανακαλούν προϋπάρχουσες γνώσεις, συγκρίνουν, αναζητούν πληροφορίες, ανασυνθέτουν τα δεδομένα, συνεργάζονται με εξωσχολικούς φορείς. Μαθαίνουν να ερευνούν σε βάθος, να εμπεδώνουν πληροφορίες και να αναπτύσσουν κριτική σκέψη. Έτσι, λοιπόν, αποφασίσαμε μαζί με τα παιδιά να βρούμε ένα θέμα πάνω στο οποίο θα δουλεύαμε όλοι μαζί, βγαίνοντας από την καθημερινότητα του σχολείου. Η ενασχόληση μας φέτος με τη βυζαντινή ιστορία αποτέλεσε την αφορμή. Παρασυρθήκαμε και ταυτόχρονα γοητευτήκαμε από την ταχύτατη εναλλαγή γεγονότων και προσώπων κατά τη χιλιόχρονη ιστορία του Βυζαντίου. Παρατηρήσαμε, όμως, ότι το όνομα της Θεσσαλίας, και ειδικότερα της Λάρισας, απουσίαζε από τα βιβλία μας. Θεωρήσαμε παράλογο το γεγονός ο περήφανος θεσσαλικός κάμπος να μην προσέφερε απολύτως τίποτα όλα αυτά τα χρόνια, γι αυτό αποφασίσαμε να ψάξουμε για πρόσωπα, γεγονότα και καταστάσεις που στάθηκαν σταθμοί στη Θεσσαλία κατά τη βυζαντινή περίοδο. Κάπως έτσι, λοιπόν, προέκυψε και το project μας: «Η ΘΕΣΣΑΛΙΑ ΣΤΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΧΡΟΝΙΑ» Δαλαμάγκας Χρίστος Δάσιος Άρης 2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Η καθημερινή ζωή στο θεσσαλικό κάμπο 4 Τα πρώτα χριστιανικά χρόνια και ο βίος του Αγίου Αχιλλίου 6 Ο ναός του Αγίου Αχιλλίου.17 Τα αρχαία θέατρα της Λάρισας Το Α αρχαίο θέατρο..22 Το Β αρχαίο θέατρο 23 Τα μνημεία γύρω από το κέντρο της Λάρισας Το Ιουστινιάνειο τείχος 23 Ο ρωμαϊκός δρόμος..24 Η δεξαμενή 26 Τα μνημεία στο λόφο του Φρουρίου Ο βυζαντινός ναός 27 Το βαλανείο.28 Το Μπεζεστένι..29 Παράρτημα Οι ομάδες του Project.30 Το δίκτυο του Project..31 Βιβλιογραφία 32 3

Η καθημερινή ζωή στο θεσσαλικό κάμπο Η Θεσσαλία κατά τα βυζαντινά χρόνια απέκτησε μεγάλη φήμη και έφτασε σε ένα από τα μεγαλύτερα σημεία ακμής. Η Λάρισα παρουσίαζε συνεχή κατοίκηση την περίοδο εκείνη διότι η θέση της βρίσκεται στο κέντρο της Θεσσαλικής πεδιάδας και δίπλα στον Πηνειό ποταμό. Υπήρξε το μεγαλύτερο οικονομικό και θρησκευτικό κέντρο της Θεσσαλίας. Μνημεία που έχουν βρεθεί φανερώνουν ότι θέση της μέχρι το 400 μ.χ. ήταν ίδια με της αρχαίας. Το 482 μ.χ. οι Οστρογότθοι κατέστρεψαν την πόλη και οχυρώθηκε πιθανότατα από τον Ιουστινιανό στα μέσα του 6 ου αιώνα. Οχυρώθηκε με ισχυρά τείχη τα οποία βοήθησαν στη σταδιακή μεταμόρφωσή της από ρωμαϊκή πόλη σε βυζαντινό κάστρο. Επιπλέον ήταν η έδρα του στρατηγού του θέματός της Ελλάδος και αμυντικό κέντρο της Θεσσαλίας. Κατά το 10 ο αιώνα η πόλη υπέφερε από τις επιδρομές των Βουλγάρων. Ο Σαμουήλ το 986 μ.χ. μετά από τριετή πολιορκία κατέκτησε την Λάρισα. Την περίοδο εκείνη τα λείψανα του Αγίου Αχιλλίου μεταφέρθηκαν στην Πρέσπα όπου χτίστηκε ο μόνιμος ναός. Έναν αιώνα αργότερα η Λάρισα πολιορκήθηκε στενά από τους Νορμανδούς και σώθηκε από θαύμα μετά την επέμβαση του ίδιου του αυτοκράτορα Αλέξιου Α Κομνηνού. Η Θεσσαλία την περίοδο της Φραγκοκρατίας ( 1.204 1.211 μ.χ.) παραχωρήθηκε η 4

ηγεμονία της στον βαρόνο Γουλιέλμο και η πόλη κατέστη έδρα Λατίνου Αρχιεπισκόπου. Με την ίδρυση του ανεξάρτητου Θεσσαλικού κράτους στα μέσα του 8 ου αιώνα το κέντρο βάρους (Πρωτεύουσα) μεταφέρθηκε στα Τρίκαλα. Έτσι η Λάρισα σταμάτησε να είναι πολιτιστικό, οικονομικό και θρησκευτικό κέντρο της Θεσσαλίας. Εκείνη την περίοδο επικρατούσε ανασφάλεια και έλλειψη σταθερότητας στην περιοχή. Σήμερα έχουν έρθει στο φως διάφορα ευρύματα που μας φανερώνουν τις μορφές της καθημερινής ζωής των Βυζαντινών στο σπίτι. Την περίοδο των βυζαντινών χρόνων οι αμφορείς και τα αγγεία χρησίμευαν στην μεταφορά διάφορων προϊόντων. Υπάρχουν επίσης πολλοί τύποι διεθνών αμφορέων στοιχείο που καταδυκνείει το μεγάλο εμπορικό δίκτυο της Λάρισας. Η Λάρισα είχε γνωστή εμπορική δραστιριότητα στην εισαγωγή κρασιού καθώς επίσης για τις μεταφορές χρησιμοποιούσαν το λιμάνι του Αγιοκάμπου. Τα σπίτια σαν σαλόνια είχαν ένα ημικυκλικό δωμάτιο που ονομαζόταν τρικλύνιο. Είχε ένα μικρό σκαλοπάτι όπου εκεί υπήρχαν τρείς κλίνες (κρεβάτια) πιο κάτω υπήρχε η τραπεζαρία όπου εκεί διασκέδαζαν. Επίσης ο φωτισμός των σπιτιών γινόταν με λιχνάρια και κεριά. Τα κεριά φτιάχνοταν αποκλειστικά από μελλισοκερί ενώ τα λυχνάρια ήταν πήλινα ή μεταλλικά και μέσα τους έβαζαν λάδι και στην άκρη τους άφηναν φυτίλι. Άλλωστε για αυτό τα περισσότερα είναι μαυρισμένα. Για τη μαγειρική χρησιμοποιούσαν τα πινάκια, τις τσούκες ή ακόμη και μεγάλες γαβάφες εξαγώμενα από την Αφρική ή την Μικρά Ασία. Συχνό έυρημα ήταν τα αποθηκευτικά πυθάρια τα οποία περιείχαν λάδι, σιτάρι καθώς η Θεσσαλία 5

αποτελούσε έναν από τους μεγαλύτερους σιτοβολόνες του Βυζαντίου. Στα Βυζαντινά στρατεύματα ήταν απαρέτητα τα τρόφιμα για αυτό το λόγο η διακίνηση των παραπάνω αγαθών γινόταν σε όλο το Αιγαίο. Την άνθιση της Λάρισας αλλά και ολόκληρης της Θεσσαλίας καταδυκνύουν χύτρες, γυάλινα αγγεία, χάλκινες πόρτες και μεγάλος αριθμός νομισμάτων που έχουν βρεθεί. Όπως είναι γνωστό ο Θεσσαλικός κάμπος έχει πολύ μεγάλη παραγωγή σε τρόφιμα και άλλα αγαθά. Για αυτό το λόγο οι περισσότεροι άνθρωποι ασχολούνται με αγροτικές δουλειές. Οι περισσότεροι άνθρωποι ήταν γεωργοί, κτηνοτρόφοι, ελαιοπαραγωγοί κ.λ.π. Οι γεωργοί έμεναν στον κάμπο και πάλευαν καθημερινά για να βγάλουν το σιτάρι της χρονιάς και να ζήσουν την οικογένειά τους. Οι κτηνοτρόφοι έμεναν σχεδόν όλους τους μήνες του χρόνου στο βουνό προσέχοντας τα ζώα. Όσο για τους ελαιοπαραγωγούς είχαν αρκετά κτήματα με ελιές και με αυτόν τον τρόπο ζούσαν. Τα πρώτα χριστιανικά χρόνια στη θεσσαλία και ο βίος του Αγίου Αχιλλίου Η χριστιανική θρησκεία αρχίζει με το θάνατο του Χριστού όταν εκείνος παρήγγειλε στους Αποστόλους και μαθητές του να μεταβούν σε όλα τα έθνη και να μεταδώσουν τη διδασκαλία του. Τους παρομοίασε με το φως που θα 6

φωτίσει τον κόσμο. Έτσι οι μαθητές του Χριστού κήρυξαν το Ευαγγέλιο ως τα πέρατα της γης. Ο χριστιανισμός σαν θρησκεία θεωρήθηκε αντίθετη με τα δεδομένα του ρωμαϊκού κράτους επειδή με τους ρωμαϊκούς νόμους απαγορευόταν η εισαγωγή κάθε νέας θρησκείας. Η χριστιανική θρησκεία δεν ήταν μόνο νέα θρησκεία αλλά και θρησκεία πολλών μαζί λαών ενώ μέχρι εκείνη την εποχή κάθε λαός είχε τη δική θρησκεία. Για αυτό το λόγο εκδιώχθηκε πολύ από τους εκάστοτε αυτοκράτορες και οι πιστοί υπέφεραν πολλά βασανιστήρια. Πολλοί από τους μαρτύρησαν. Αυτά κράτησαν μέχρι το 313 μ.χ. με τη Συνθήκη των Μεδιολάνων όταν αυτοκράτορας ήταν ο μεγάλος Κωνσταντίνος. Μετά το διάταγμα των Μεδιολάνων και τη μονοκρατορία του μεγάλου Κωνσταντίνου η χριστιανική θρησκεία κέρδιζε συνεχώς έδαφος στο ρωμαϊκό κράτος σε βάρος της ειδωλολατρικής θρησκείας. Ο χριστιανισμός εισήχθη σχετικά νωρίς στην Ελλάδα αρχικά με την περίοδο του Αποστόλου Παύλου. Ο χριστιανισμός εισάγεται στη Θεσσαλία ήδη από τα μέσα της δεύτερης εκατονταετηρίδας από τον φίλο του Αποστόλου Παύλου Ηρωδίωνα. Από τότε ο χριστιανισμός αριθμούσε πολλούς οπαδούς κυρίως στη Λάρισα που ήταν από τις πρώτες πόλεις στην Ελλάδα στην οποία συστήθηκε εκκλησία. Τον κύριο πυρήνα των θεσσαλικών Εκκλησιών αποτελούσαν Ιουδαίοι που έγιναν χριστιανοί, δούλοι, απελεύθεροι, γυναίκες και άνθρωποι χαμηλών κοινωνικών τάξεων. Αρκετά αργότερα επικράτησε η νέα θρησκεία στις ανώτερες τάξεις και στις τάξεις των διανοούμενων. Η Λάρισα αναδείχτηκε Αρχιεπισκοπή από το έτος 324 μ.χ. και πρώτος της αρχιεπίσκοπος ήταν ο Άγιος Αχίλλειος. Μητρόπολη αναγνωρίστηκε με τοπική σύνοδο το 531 μ.χ. επί Αρχιεπισκόπου Αχίλλειου Β. Ο μητροπολίτης Λαρίσης είχε στην δικαιοδοσία του τις επισκοπές Θαυμακού, Φαναριού- Φαρσάλων, Γαρδικίου, Τρίκκης, Σταγών, Δημητριάδος,Ραδοβιστίου, Σκοπέλου-Σκιάθου, Λαμίας, Λιδωρικίου, Λίτης-Ρεντίνης και Αγράφων. Η Εκκλησία της Θεσσαλίας συνδεόταν ιστορικά και διοικητικά με τη Ρώμη και ήταν ανεξάρτητη, απλά τιμούσε το πρωτείο του επισκόπου της Ρώμης. Συχνά όμως επίσκοπος Κωνσταντινούπολης επενέβαινε στις υποθέσεις της Εκκλησίας της Θεσσαλίας χωρίς όμως να προκαλεί ιδιαίτερη διαμαρτυρία της Εκκλησίας της Ρώμης. Στην Α 7

οικουμενική σύνοδο που έγινε τα 325μετά Χριστών στη Νίκαια της Βιθυνίας μετείχε ο αρχιεπίσκοπος Λάρισας Αχίλλιος. Στην Γ οικουμενική σύνοδο στην Έφεσο παρέστη και ο μητροπολίτης Λάρισας Βασίλειος. Στην Δ οικουμενική σύνοδο στη Χαλκηδόνα έλαβαν μέρος οι επίσκοποι Δημητριάδος Κωνσταντίνος και Εχίνου Πέτρος. Ο μητροπολίτης Λάρισας, όπως φαίνεται από τα επίσημα πρακτικά, ασχολιόταν στα πρωτοχριστιανικά χρόνια με υπομνήματα επισκοπικών προτάσεων, ομολογίες εκλεγέντων επισκόπων, διαθήκες, διαζύγια, καταγραφές εκκλησιαστικών περιουσιών, εγγραφές συμφωνίες μεταξύ ιερέων ή λαϊκών, αντίγραφα πατριαρχικών γραμμάτων και αρχαίων εγγράφων. Ο πρωτοβυζαντινός ναός της Λάρισας στο λόφο του Φρουρίου. 8

Στα πρώτα Χριστιανικά χρόνια πολλές φυσικές καταστροφές όπως σεισμοί, βαρβαρικές επιδρομές και επιδημίες που έγιναν στη Θεσσαλία επηρέασαν την οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη της και προσέθεσαν πλήθος προβλημάτων στους κατοίκους της. Στους δύσκολους αυτούς καιρούς ο ρόλος της Εκκλησίας, υπήρξε καθοριστικός. Έτσι η νέα θρησκεία αναπτύχθηκε και εδραιώθηκε μεταξύ των κατοίκων της, χάρη στο μεγάλο έργο των επισκόπων Λάρισας που ήταν από τις πρώτες πόλεις της Ελλάδας όπου συστήθηκε Εκκλησία. Ονομαστοί επίσκοποι της Λάρισας αναφέρονται οι ακόλουθοι: Αλέξανδρος(359μ.Χ), Βασίλειος ο Α (431μ.Χ), Βιγλάντιος(451μ.Χ): καταπολέμησε το μονοφυσιτισμό, Αχίλλειος ο Β (500-531 μ.χ.): στις μέρες του έγινε μητρόπολη η επισκοπή Λάρισας, Στέφανος ο Α (531 μ.χ.), Ιωάννης ο Α, Ευθύμιος, Βασίλειος ο Β, Φίλιππος, Ιωάννης Β, 997 μ.χ. Στυλιανός, Βασίλειος ο Γ, Γεώργιος Α, Γεώργιος Β. Το έτος 1204 όταν οι Φράγκοι επικράτησαν στη Θεσσαλία, εγκαταστάθηκε στη Θεσσαλία Λατίνος αρχιεπίσκοπος και μέχρι το 1362 εγκαταστάθηκαν άλλοι τρεις Λατίνοι αρχιεπίσκοποι. Φαίνεται όμως ότι ταυτόχρονα διορίζονταν και Ορθόδοξοι Αρχιεπίσκοποι, χωρίς όμως να μπορούν να εγκατασταθούν στο θρόνο τους. Ωστόσο όμως ο πρώτος αρχιεπίσκοπος Λάρισας, αυτός που χάραξε την πορεία την οποία θα ακολουθούσαν οι επόμενοι αρχηγοί της Εκκλησίας της Λάρισας και γι αυτό δίκαια ονομάστηκε πολιούχος της ήταν ο άγιος Αχίλλιος ο Καππαδόκης. Ο Άγιος Αχίλλιος γεννήθηκε κατά το δεύτερο ήμισυ του 3ου αιώνα μ.χ. στην Καππαδοκία της Μικράς Ασίας και έζησε την εποχή του αυτοκράτορα Μεγάλου Κωνσταντίνου (306-337 μ.χ.). Ο Άγιος Αχίλλιος κληρονόμησε από τους γονείς του μεγάλη περιουσία, αλλά αυτός την μοίρασε στους φτωχούς, τις χήρες και τα ορφανά. Κινούμενος από θείο ζήλο, και αφού έτυχε ευσεβούς παιδείας, επισκέφθηκε τους Αγίους Τόπους και στη συνέχεια τη Ρώμη. Ασπάσθηκε το μοναχικό σχήμα και αφοσιώθηκε στο κήρυγμα του Θείου Λόγου. Περιερχόταν διάφορες χώρες, πόλεις και χωριά, και αψηφώντας τους χλευασμούς, τους διωγμούς, τις ταλαιπωρίες και του κινδύνους δίδασκε 9

το λόγο του Θεού. Νήστευε, αγρυπνούσε, προσευχόταν και έκανε πρόθυμα πολλούς ασκητικούς αγώνες. Στο διάβα του ο Άγιος κήρυττε το Ευαγγέλιο οδηγώντας πολλούς ειδωλολάτρες να ασπαστούν την Ορθόδοξη Χριστιανική Πίστη, τους οποίου και βάπτιζε. Η γεμάτη αγώνα ζωή του, η θεοφιλής δράση του και τα πολλά πνευματικά χαρίσματα τον ανέδειξαν Επίσκοπο Λαρίσης. Από τη νέα του θέση ο Άγιος Αχίλλιος συνέχισε το έργο του και αναδείχθηκε πνευματικός ποιμένας και Μέγας διδάσκαλος, ισάξιος των μεγάλων ιεραρχών και αγίων ανδρών. Ο Άγιος Αχίλλιος έλαβε μέρος στην Α Οικουμενική Σύνοδο, που έγινε το 325 μ.χ. στη Νίκαια της Βιθυνίας. Υπήρξε από τα πιο μαχητικά στελέχη της Οικουμενικής Συνόδου και με τη σοφία του και τα θαύματά του συντέλεσε τα μέγιστα στην καταδίκη του Αρείου. Ο Μέγας Κωνσταντίνος, εκτιμώντας τις αρετές του, του έδωσε μεγάλη χρηματική δωρεά την οποία, με την επιστροφή του στη Λάρισα διέθεσε για να κτίσει ναούς και σε φιλανθρωπικό έργο. Παρέμεινε στη θέση του Επισκόπου Λαρίσης για τριάντα χρόνια. Όταν προαισθάνθηκε το θάνατο του, κάλεσε κοντά του όλους τους ιερείς της επισκοπής του, τους έδωσε τις τελευταίες πατρικές συμβουλές για τα καθήκοντά τους και «εκοιμήθη εν ειρήνη». Σύσσωμος ο κλήρος και ο λαός της περιφερείας Λαρίσης παραστάθηκε στην κηδεία του και τη στιγμή μάλιστα του ενταφιασμού του έγιναν πολλά θαύματα. Ο τάφος του παρέμεινε άγνωστος για 300 χρόνια, όταν με θαυμαστό τρόπο αποκαλύφθηκε και οι πιστοί έκτισαν μεγαλοπρεπή ναό στη Λάρισα όπου και τοποθέτησαν το ιερό λείψανο του Αγίου. Εκεί καθημερινώς θαυματουργούσε μέχρι το έτος 978 μ.χ., όταν ο άρχοντας των Βουλγάρων Σαμουήλ κατέλαβε τη Θεσσαλία, πήρε το ιερό λείψανο του Αγίου Αχίλλιου και το μετέφερε στο νησί της λίμνης Πρέσπας. Ο Σαμουήλ έδωσε το όνομα του Αγίου Αχίλλιου στο νησί και έκτισε μεγαλοπρεπή ναό αφιερωμένο στον Άγιο, ο οποίος σώζεται μέχρι σήμερα. Η μνήμη του Αγίου Αχίλλιου εορτάζεται από την Εκκλησία μας στις 15 Μαΐου. Η λατρεία του Αγίου Αχίλλιου έγινε γνωστή από τον ένατο αιώνα και μετά με ιδιαίτερα διαδεδομένη φήμη στον δέκατο αιώνα. Ο Άγιος Αχίλλιος κατατάσσεται στους θαυματουργούς και μυροβλύτες Αγίους, στον τάφο του οποίου συνέρρεε πλήθος προσκυνητών. Η όψιμη αναβίωση της λατρείας του και η μη αναφορά του ονόματός τους στούς καταλόγους της συνόδου της Νίκαιας, οδηγούν ορισμένους μελετητές στην ταύτισή του με τον 10

Αρχιεπίσκοπο Λαρίσης Αχίλλιο που χειροτονήθηκε στο θρόνο της Λάρισας το 535 μετά Χριστό. Κατά τη διακονία του στην Εκκλησία της Λάρισας ο άγιος Αχίλλιος ανέπτυξε πλούσιο φιλανθρωπικό και κοινωνικό έργο στα πρότυπα των μεγάλων Πατέρων της Εκκλησίας. Άλλωστε στη Θεσσαλία φυσικές καταστροφές, επιδημίες και επιδρομές βαρβαρικών φύλων έκανε αναγκαία την παρουσία της Εκκλησίας περισσότερο από ποτέ. Το έργο του συνεχίστηκε από τους επόμενους επισκόπους της Λάρισας μέχρι και την Τουρκοκρατία. Ο Άγιος Αχίλλιος ο Καππαδόκης, ο πολιούχος της Λάρισας. Η φιλανθρωπία, η κοινωνική προσφορά, η προστασία των αδυνάτων δεν ήταν έννοιες ξένες στην ελληνική κουλτούρα. Σύμφωνα με το λεξικό της ελληνικής γλώσσας των H.Liddell-R.Scott, φιλανθρωπία σημαίνει να διακατέχεται κάποιος από αγάπη και ευεργετική διάθεση για τους ανθρώπους. Γενικότερα φιλανθρωπία είναι η αγαθότητα, η ευμένεια, η ευγένεια στούς τρόπους, η φιλοφροσύνη. Με την παραπάνω σημασία απαντάται στον Πλάτωνα, τον Ισοκράτη, τον Ξενοφώντα και άλλους. Η φιλανθρωπία υλοποιήθηκε από τον Ελληνισμό με τη σεισάχθεια, τον αναδασμό της γης, τη διανομή τροφίμων σε καιρό ανάγκης. Εκεί όμως που η έννοια αυτή πήρε το ουσιαστικό της περιεχόμενο είναι ο χριστιανισμός, γιατί αυτός δίδαξε την ισότητα όλων των ανθρώπων, κήρυξε τον αλτρουισμό, την αγάπη. Στο Βυζάντιο η Εκκλησία ακολούθησε την επανάσταση που έκανε στο χώρο αυτό η πρωτοχριστιανική Εκκλησία. Κανόνες τοπικών και Οικουμενικών 11

συμβουλεύουν ότι πρέπει ν ανεγερθούν διάφορα φιλανθρωπικά ιδρύματα σε κάθε πόλη της αυτοκρατορίας. Οι επίσκοποι έθεταν τα ορφανά, τις χήρες,τους φτωχούς και τους ξένους που δεν είχαν τα προς το ζην κάτω από τη φροντίδα Ιερέων και Διακόνων. Αμέσως μετά την κατάπαυση των διωγμών η Εκκλησία ανέλαβε να καλλιεργήσει μια πιο φιλάνθρωπη συνείδηση στην Ελληνική Ανατολή και στην Λατινική Δύση. Από την εποχή του μεγάλου Κωνσταντίνου η Εκκλησία ήταν παρούσα στα εργαστήρια, στην αγορά, στα σπίτια, στους δρόμους, ακόμη και στον Ιππόδρομο. Επί Θεοδοσίου του Β και κυρίως επί του Ιουστινιανού, τα δικαστήρια αναδιοργανώθηκαν και επηρεάστηκαν από την Χριστιανική αντίληψη περί δικαιοσύνης με βάση την αγάπη και τη συμπόνια. Η Εκκλησία σε καμία περίοδο της χιλιόχρονης αυτοκρατορίας δεν περιόρισε τα ενδιαφέροντά της μόνο στην προσευχή και στις μεταφυσικές αναζητήσεις. Οι προσευχές δεν λέγοντας μόνο για να τις ακούσει ο Θεός, αλλά γίνονταν και προτροπές προς τους πιστούς για να παρακινηθούν σε δραστηριότητα. Η λειτουργική της ζωή ήταν αγάπη και διακονία. Οι πατέρες της εκκλησίας διέθεταν τις μεγάλες τους περιουσίες και τα προσωπικά τους υπάρχοντα για την ανέγερση νοσοκομείων, πτωχοκομείων, κ.λπ. φιλανθρωπικών ιδρυμάτων. Καταδίκαζαν την κοινωνική αδικία από όπου και αν προερχόταν. Υπερασπιζόταν πτωχούς, ξένους, χήρες, ορφανά, ταξιδιώτες, αιχμαλώτους, ασθενείς, λεπρούς και αναπήρους. Υπεραμυνόταν των δικαιωμάτων των εργατών καθώς και των αγροτών που τους εκμεταλλεύονταν πλούσιοι κτηματίες. Οι Κληρικοί έπρεπε να έχουν ιδιαίτερη αγάπη προς τους πτωχούς. Αυτό εθεωρείτο προσόν για τη χειροτονία τους. Όταν μια επισκοπική θέση ήταν κενή οι πιστοί έψαχναν να βρουν υποψήφιο για τη θέση ο οποίος θα ήταν άνθρωπος της αγάπης. Θα φημιζόταν για τη φιλανθρωπία του. Το ίδιο συνέβαινε και για τον Πατριαρχικό θρόνο όταν ήταν κενός και έχομε πολλά παραδείγματα αναδείξεως Πατριαρχών ανθρώπων των οποίων τα προσόντα υπερτερούσαν στη φιλανθρωπία και γενικά στα έργα αγάπης. Ζηλωτές γενικά κληρικοί προσπαθούσαν να δώσουν νέα πνοή στην περιοχή τους μέσα από την φιλανθρωπία. Πολλοί κληρικοί για να ανταπεξέρχονται καλλίτερα στο έργο τους είχαν σπουδάσει και ιατρική. Έτσι η προσφορά τους ήταν ακόμη μεγαλύτερη. Παράλληλα με το έργο των κληρικών η Εκκλησία για να βοηθήσει 12

καλλίτερα το φιλανθρωπικό της έργο χρησιμοποίησε και το θεσμό των Διακονισσών. Η τάξη αυτή έπαιξε σπουδαίο ρόλο στην πρωτοχριστιανική Εκκλησία, αλλά και στο Βυζάντιο δεν υστέρησε. Εκτός από τη βοήθεια στη βάπτιση των γυναικών, οι Διακόνισσες ανέλαβαν τη φροντίδα αρρώστων, ταλαιπωρημένων και έτρεχαν για τις ανάγκες των πτωχών και των δυστυχισμένων. Μετά την επικράτηση του νηπιοβαπτισμού και με τον περιορισμό των θρησκευτικών καθηκόντων των διακονισσών, η τάξη τους απέκτησε κοινωνική σπουδαιότητα στο προνοιακό έργο της Εκκλησίας. Επί Ιουστινιανού η Αγία Σοφία είχε 40 διακόνισσες. Μέχρι τον 12ο αιώνα συναντούμε το θεσμό των διακονισσών. Εκτός από το θεσμό των διακονισσών, η Εκκλησία χρησιμοποίησε για το ποιμαντικό και φιλανθρωπικό της έργο και τον οργανισμό των «Διακονιών». Οι «διακονίες» ήταν όργανο όχι μόνο διανομής υλικών αγαθών από την Εκκλησία, αλλά προσέφερε και πνευματική βοήθεια και θρησκευτική καθοδήγηση. Η «Διακονία» διατηρούσε αποθήκες τροφίμων και υλικών εφοδίων σε διάφορα ζωτικά μέρη των πόλεων. Είχε αρκετό προσωπικό με υπεύθυνο κληρικό. Οι υπηρεσίες της «διακονίας» περιελάμβαναν όχι μόνο τροφές και ρούχα, αλλά και φροντίδα για την υγεία και την καθαριότητα. Προσέφερε τις υπηρεσίες της σ όλους που είχαν ανάγκη, χωρίς να γινόταν διάκριση, φυλής, φύλου και θρησκείας. Πολύ σημαντική ήταν και η προσφορά της αυτοκρατορικής οικογένειας στη φιλανθρωπική κίνηση. Έτσι ο Κωνσταντίνος καθιέρωσε τη δωρεάν διανομή ψωμιού στο λαό της Κωνσταντινούπολης και με τη μητέρα του Ελένη ενίσχυσαν οικονομικά την εκκλησία, ο Ιουστινιανός ίδρυσε το νοσοκομείο του Σαμψών, ο Λέων ο ΣΤ καθιέρωσε ένα πιο ήπιο και φιλανθρωπικό σύστημα νόμων. Ο θεσμός αυτός της κοινωνικής προσφοράς της Εκκλησίας έμελλε να συνεχιστεί στην Τουρκοκρατία. Σε αυτό συντέλεσε και το γεγονός ότι ο Μωάμεθ Β παραχώρησε στον Πατριάρχη τον έλεγχο των φιλανθρωπικών και εκπαιδευτικών ιδρυμάτων. Θα ήταν όμως ελλιπής η αναφορά μας αν παραλείπαμε το διαρκές ενδιαφέρον της Ανατολικής Εκκλησίας για την εκπαίδευση, και την επίδραση που άσκησαν στο πνεύμα της Εκκλησίας οι αντιλήψεις κοινωνικού ωφελιμισμού των αστικών κοινωνιών των νεότερων χρόνων σε συνδυασμό βέβαια με το κήρυγμα περί αγάπης και φιλανθρωπίας. 13

Η αγία Ολυμπιάδα, η πλέον γνωστή Διακόνισσα των Βυζαντινών χρόνων. Με βάση λοιπόν όλα όσα αναφέρθηκαν αλλά και το γεγονός ότι η Ορθοδοξία στα χρόνια της σκλαβιάς υπήρξε η Κιβωτός του Έθνους εξηγείται το μόνιμο ενδιαφέρον της Εκκλησίας του Αγίου Αχίλλιου για την εκπαίδευση των υποδούλων, το καθαυτό κοινωνικό έργο και συνάμα την κοινωνική λειτουργία των πιστών χριστιανών. Έχοντας υπόψη ότι η Ανατολική Εκκλησία ενδιαφερόταν πάντοτε για την εκπαίδευση, ήταν φυσικό επακόλουθο να συμβεί κάτι ανάλογο με την Εκκλησία του Αγίου Αχίλλιου. Σε αυτό βοήθησε η οικονομική ανάπτυξη των αρχών του 18 ου αιώνα στη Θεσσαλία και συνάμα οι διάφορες ελευθερίες, τις οποίες έδωσε η Πύλη το 1839 με το διάταγμα του Τανζιμάτ Χαϊριγιέ. Έτσι το 1702 ο μητροπολίτης Παρθένιος ιδρύει το «Ελληνομουσείο», ενώ στα μέσα του δέκατου ένατου αιώνα η Λάρισα έχει έξι ελληνικά σχολεία. Ο ρόλος της Εκκλησίας του Αγίου Αχίλλιου στην ανάπτυξη της εκπαίδευσης ήταν καθοριστικός, αφού αποτελούσε τον πυρήνα της δημιουργίας σχολείων. Ιδιαίτερα από το χίλια οχτακόσια σαράντα έξι ως το χίλια οχτακόσια εξήντα σε κάθε συνοικία δε χτίζονταν μόνο εκκλησίες, αλλά δίπλα τους υπήρχαν ισάριθμα σχολειά. Όλα τα σχολεία λειτουργούσαν κάτω από τον έλεγχο της δημογεροντίας και του μητροπολίτη. Αυτό φανερώνει ότι οι Έλληνες 14

χριστιανοί εμπιστευόταν την Εκκλησία. Μια άλλη απόδειξη της εμπιστοσύνης αυτής αποτελεί, σύμφωνα με πληροφορία του κώδικα, το γεγονός ότι οι Λαρισαίοι 1843 αποφάσισαν να πληρώνουν οι ίδιοι τους μισθούς των δασκάλων δανείζοντας στο παγκάρι του Αγίου Αχίλλιου το ποσό των 15.300 γροσιών με τόκο 15%. Η Εκκλησία λοιπόν αποτελούσε για τους χριστιανούς Έλληνες, εκτός των άλλων, το πιο φερέγγυο πιστωτικό οργανισμό όχι μόνο για τις ιδιωτικές τους καταθέσεις, όπως φαίνεται από τον κώδικα, αλλά και για το κοινό τους σχολικό ταμείο. Στο θησαυροφυλάκιο της εναπόθεταν τη θρησκεία, την πατρίδα και τον οβολό τους για την ατομική και εθνική προκοπή. Αυτή με τη δημογεροντία κανόνιζε, ανάλογα βέβαια με τις κρατούσες παιδαγωγικές αντιλήψεις, το περιεχόμενο των σπουδών, προσλάμβανε και πλήρωνε τους δασκάλους, διέθετε τα λειτουργικά τους έξοδα, αγόραζε τα βιβλία και τα εποπτικά όργανα, στηριγμένη στην ομόθυμη συμπαράσταση των χριστιανών Ελλήνων. Κοινή εστίαση η οποία τελούταν στις Χριστιανικές κοινότητες από τον πρώτο αιώνα και ονομαζόταν Αγάπη. Αν η προσφορά του Αγίου Αχίλλιου στην εκπαίδευση ήταν πολύ σημαντική, δεν ήταν αμελητέο και το καθαυτό κοινωνικό του έργο. Η ελεημοσύνη και η βοήθεια στους φτωχούς, η φροντίδα για τα ορφανά, τα νόθα και τα ανάπηρα παιδιά, τους φυλακισμένους, η προικοδότηση άπορων κοριτσιών, αποτελούσαν μόνιμη ενασχόλησή της. Η ελεημοσύνη ασκούταν καθ όλη τη διάρκεια της χρονιάς και ιδιαίτερα τις Κυριακές, τα Χριστούγεννα, 15

το Σάββατο του Λαζάρου και το Πάσχα. Ελεούσα συνήθως τους φτωχούς, τους αόμματους, τις σκλάβες, τους πυροπαθείς, με χρήματα, υποδήματα, ενδύματα, ψωμί, για μεγάλο χρονικό διάστημα. Σε έκτακτες μάλιστα περιπτώσεις έβγαζαν ειδικό δίσκο. Από όλα όσα εκτέθηκαν για το καθαυτό κοινωνικό έργο συμπεραίνουμε ότι οι κοινωνικές δραστηριότητες της Εκκλησίας του Αγίου Αχίλλιου εκτείνονταν σε πολλούς τομείς και κάλυπταν πολυποίκιλες ανάγκες. Τα παρατιθέμενα στοιχεία φανερώνουν ότι οι υπόδουλοι Έλληνες υπέφεραν τα πάνδεινα και φυσικά το τουρκικό κράτος δεν ασκούσε κανενός είδους κοινωνική πολιτική. Ιδιαίτερα επισημαίνουμε ότι η συχνότητα και η μακροχρόνια διάρκεια της ελεημοσύνης είναι θεσμός της χριστιανικής Εκκλησίας, τον οποίο δεν παρέλειψε να υλοποιήσει η εκκλησία του αγίου Αχίλλιου. Βέβαια η κοινωνική αυτή έκφραση δεν είχε το εύρος και τη σταθερότητα των παροχών των ανεπτυγμένων κρατών, δεν μπορούσε να καλύψει ούτε τις στοιχειώδεις ανάγκες όλων όσων υπέφεραν, ανακούφιζε όμως πολλούς από τη φτώχεια και σαν τέτοια προσπάθεια πρέπει να εκτιμηθεί. Θεσμός όμως μπορούμε να πούμε ότι ήταν και η φροντίδα για τα ορφανά και τα νόθα. Οι ανάγκη της προστασίας τους ανέδειξε, όπως αναφέρθηκε, μια ξεχωριστή κατηγορία εργαζομένων γυναικών, τις «ταΐστρες» και κυρίως «βυζάχτρες», καθώς το μητρικό γάλα αποτελούσε την κατεξοχήν τροφή των νηπίων. Βέβαια οι παρακάτω γυναίκες δεν αποτελούσαν οργανωμένη επαγγελματική ομάδα, συντεχνία, αλλά λειτουργούσαν συμπτωματικά, ανάλογα με τη ζήτηση και τις οικονομικές δυσκολίες των ενδιαφερόμενων γυναικών. Πάντως φαίνεται πως είχε καθιερωθεί η παρουσία τους στην κοινωνία της εποχής εκείνης, αφού έπαιρναν μισθό. Συνοψίζοντας θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι έχουμε μπροστά μας μια κοινωνία αλληλεγγύης- χωρίς βέβαια με το χαρακτηριστικό αυτό να την αγιοποιούμεπου εκφράζεται κυρίως μέσα από την εκκλησία. Είναι δεδομένο ότι η συγκεκριμένη εκκλησία λειτούργησε αλληλέγγυα, γιατί επηρεάστηκε από τις χριστιανικές αντιλήψεις και τις συνθήκες κατάκτησης. Ήταν σε πρώτο στάδιο μια αναγκαία προσπάθεια για την ατομική επιβίωση και σε δεύτερο στάδιο μια συνειδητή επιδίωξη της διατήρησης της θρησκευτικής και εθνικής ταυτότητας των σκλαβωμένων Ελλήνων της Θεσσαλίας. Φαίνεται ακόμη από τα παρακάτω στοιχεία ότι οι Λαρισαίοι της εποχής εκείνης οργάνωσαν την 16

κοινωνική και οικονομική τους ζωή σε συνάρτηση με την αλληλεγγύη. Έτσι χτίζονται εκκλησίες, σχολεία, μισθοδοτούνται οι δάσκαλοι, ανακουφίζονται οι φτωχοί, οι φυλακισμένοι, οι άρρωστοι, οι ανάπηροι, φροντίζονται ιδιαίτερα τα ορφανά και τα νόθα παιδιά, προικοδοτούνται τα άπορα κορίτσια. Και όλα αυτά από το υστέρημα των Χριστιανών και σε άλλες περιπτώσεις από το περίσσευμά τους. Είναι μέρος της λεγόμενης υπεραξίας που αναδιανέμεται σε συνάρτηση με την αλληλεγγύη. Είναι φανερό επομένως ότι στο πέρασμα των αιώνων η Εκκλησία υπήρξε με τους φωτισμένους Πατέρες και το πλούσιο κοινωνικό της έργο, αδιαμφισβήτητος και πολύτιμος αρωγός στην επιβίωση του ελληνικού έθνους. Ο Ναός του Αγίου Αχιλλίου Ο ναός του Αγίου Αχιλλίου ήταν ένα σημαντικό έργο στη Θεσσαλία τα βυζαντινά χρόνια. Ήταν ένα πολύ μεγαλοπρεπές κτίριο από εκείνη ακόμα την εποχή. Βρίσκεται στον υψηλότερο λόφο του Φρουρίου μεταξύ του θεάτρου και της οθωμανικής αγοράς, του μπεζεστενιού.ο ναός αυτός είναι φτιαγμένος με το ρυθμό της τρίκλιτης ξυλόστεγης βασιλικής, που οι διαστάσεις του είναι 19,10/17,10με αψίδα ιερού νάρθηκα και εξωνάρθηκα, στη θέση προγενέστερης στοάς. Τέλος ο ναός ήρθε στο φως τον Ιούλιο του1978 κατά τις εργασίες διαμόρφωσης του χώρου της αγοράς. 17

Τα μέρη του ναού Το αίθριο, είναι η τετράπλευρη αυλή η οποία βρίσκεται στα δυτικά του ναού που περιβάλλεται από στοές. Ο κεντρικός χώρος ήταν υπαίθριος, γι αυτό και ονομάστηκε αίθριο από το ρήμα αίθω που σημαίνει φωτίζω. Στο αίθριο τελούνταν ο ασματικός όρθρος (προσευχές και ύμνοι που αποτελούσαν το προστάδιο της Θείας Λειτουργίας). Από εδώ ξεκινούσαν σε πομπή οι κληρικοί και οι πιστοί και με πρώτο τον επίσκοπο έμπαιναν πανηγυρικά στο ναό. Στο αίθριο υπήρχε μία κρήνη για το συμβολικό καθαρισμό των χεριών και των ποδιών των πιστών πριν μπουν στο ναό. Η είσοδος στο αίθριο γινόταν μέσω απλού ή μνημειώδους προπύλου. 18

Ο νάρθηκας, είναι η επιμήκης αίθουσα κατά μήκος της δυτικής πλευράς του ναού, η οποία αντικατέστησε σταδιακά την ανατολική στοά του αίθριου και αποτέλεσε αναπόσπαστο μέρος του κυρίως ναού. Χρησίμευε ως τόπος παραμονής των κατηχουμένων και των μετανοούντων, στους οποίους δεν επιτρεπόταν να παρακολουθήσουν το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας. Η επικοινωνία του νάρθηκα με τον κυρίως ναό γινόταν μέσω απλών διαδρόμων για τα πλάγια κλίτη, ενώ για το κεντρικό μέσω της Βασιλείου Πύλης, που ήταν συνήθως ένα τρίβηλο άνοιγμα, το οποίο σχηματιζόταν με την παρεμβολή δύο κιόνων μεταξύ των τοίχων και ήταν φραγμένο με παραπέτασμα (βήλα). 19

Ο κυρίως ναός, είναι ο χώρος που προορίζεται για τους πιστούς. Διατηρείται με κιονοστοιχίες ή σπανιότερα πεσσοστοιχίες, που έφεραν μαρμάρινο ευθύγραμμο επιστύλιο, ένα παραλληλόγραμμο κομμάτι μαρμάρου που συνδέει τους κίονες, ή κτιστά τόξα, σε κλίτη, το κεντρικό και τα πλαϊνά. Η διάκριση των φύλων στις ανατολικές επαρχίες ήταν αυστηρή με αποτέλεσμα να διαμορφωθεί πάνω από τα πλάγια κλίτη και το νάρθηκα, κυρίως στις βασιλικές του ελλαδικού χώρου, όροφος για την παραμονή των γυναικών που λέγεται υπερώο ή γυναικωνίτης. Το μεσαίο κλίτος είναι υπερυψωμένο και οι τοίχοι του διατρυπώνται στο άνω μέρος από σειρά παραθύρων, το φωταγωγό. Στις ξυλόστεγες ελληνιστικές βασιλικές το κεντρικό κλίτος καλύπτεται με δίκλινη ξύλινη στέγη, ενώ τα πλαϊνά με μονοκλινείς. Εντός του κεντρικού κλίτους, κοντά στο Ιερό Βήμα, βρίσκεται ο άμβωνας, ένα υψηλό βάθρο, αποτελούμενο από κυκλικό συνήθως εξώστη, στον οποίον οδηγούν μία ή δύο ευθύγραμμες κλίμακες και σπανιότερα δύο καμπύλες(ριπιδιοσχημός). Από τον άμβωνα διάβαζαν οι κληρικοί τις γραφές και εκφωνούσαν τα κηρύγματα. Το Ιερό Βήμα ή πρεσβυτέριο, είναι ο χώρος που προορίζεται αποκλειστικά για τους κληρικούς. Ο χώρος του Ιερού Βήματος ορίζεται προς την ανατολική πλευρά της κόγχης ή αψίδας του ιερού και εκτείνεται μπροστά από αυτήν εντός του κεντρικού κλίτους. Το Ιερό Βήμα βρίσκεται ψηλότερα από το δάπεδο του υπόλοιπου ναού και διαχωρίζεται από αυτόν με το φράγμα του πρεσβυτερίου ή τέμπλο, δηλαδή ένα χαμηλό μαρμάρινο κιγκλίδωμα, αποτελούμενο από πεσσίσκους και θωράκια, μαρμάρινες ορθογώνιες πλάκες με ανάγλυφο διάκοσμο. Το χαμηλό τέμπλο σταδιακά υψώνεται και τα κενά ανάμεσα στους κιονίσκους κλείνονται με βήλα. Στα βυζαντινά χρόνια τη θέση των βήλων παίρνουν οι εικόνες, οπότε το τέμπλο ονομάζεται εικονοστάσιο. Στο χώρο του πρεσβυτερίου υπάρχουν δύο λειτουργικές κατασκευές: το Σύνθρονο και η Αγία Τράπεζα. Το Σύνθρονο είναι μια βαθμιδωτή κατασκευή μέσα στην κόγχη, όπου κάθονταν οι κληρικοί κατά τη διάρκεια της θείας λειτουργίας. 20

Η Αγία Τράπεζα τοποθετείται μπροστά από την κόγχη του ιερού. Κάτω από την Αγία Τράπεζα τοποθετούνταν κατά την τελετή των εγκαινίων τα λείψανα του μάρτυρα, στον οποίον ήταν αφιερωμένος ο ναός. Η πράξη της τοποθέτησης καθώς και το κιβωτίδιο μέσα στο οποίο τοποθετούνταν τα λείψανα ονομάζεται κατάθεση ή εγκαίνιο. Την Αγία Τράπεζα κάλυπτε θόλος, στηριζόμενος σε τέσσερις κιονίσκους, το κιβώριο. Τα προκτίσματα των βασιλικών ήταν δευτερεύοντες βοηθητικοί χώροι προσκολλημένοι στο αίθριο ή στις μακριές πλευρές του ναού. Το σημαντικότερο από τα προκτίσματα ήταν το βαπτιστήριο. Αυτό βρισκόταν κοντά στο νάρθηκα ή το αίθριο και είτε αποτελούσε τμήμα τους, είτε ήταν ανεξάρτητο ναίδριο. Χωριζόταν συνήθως σε δύο μέρη: τον προαύλιο ή εξώτερο οίκο, όπου γινόταν η τελετή του πρώτου μέρους του βαπτίσματος(εξορκισμοί, απόταξη του σατανά και σύνταξη με το Χριστό) και τον εσώτερο οίκο ή φωτιστήριο, όπου ο βαπτιζόμενος δεχόταν από τον επίσκοπο το βάπτισμα και κατόπιν φορούσε λευκά ενδύματα. Το βάπτισμα γινόταν σε μεγάλη ηλικία, κατά κανόνα την εβδομάδα μετά από το Πάσχα ή τις Κυριακές και τις μεγάλες αργίες. Οι κολυμπήθρες ήταν κινητές ή κτιστές, διαφόρων σχημάτων. Ο συνηθέστερος τύπος ήταν ο σταυρικός. Από τον 60 αιώνα καθιερώνεται ο νηπιοβαπτισμός. Άλλα προκτίσματα ήταν το διακονικό, στη νοτιοδυτική γωνία του κυρίως ναού, το οποίο χρησίμευε για την κατάθεση των προσφορών των πιστών, τα σκευοφυλάκια, στο αίθριο ή το νάρθηκα, οι πύργοι, στις εξωτερικές γωνίες του αίθριου. Πολλές φορές στο ναό ήταν προσκολλημένα και μικρά παρεκκλήσια. 21

Τα αρχαία θέατρα της Λάρισας Το Α αρχαίο θέατρο Το Ά αρχαίο θέατρο της Λάρισας ήταν ένα από τα σημαντικότερα και μεγαλύτερα έργα του ελληνικού χώρου. Κατασκευάστηκε στις νότιες παρυφές του λόφου του Φρουρίου τον τρίτο αιώνα π.χ. Στα ρωμαϊκά χρόνια μετατράπηκε σε αρένα που γίνονταν μονομαχίες και θηριομαχίες. Οι κερκίδες ήταν φτιαγμένες από λευκό μάρμαρο. Μέχρι πρόσφατα το μεγαλύτερο μέρος του βρισκόταν κάτω από ιδιωτικά οικόπεδα και κατοικίες. Πιθανότατα η σκηνή ήταν διώροφη και σήμερα σώζεται μόνο το ισόγειο. Με τις σκαπτικές εργασίες των τελευταίων ετών αποκαλύφθηκε σχεδόν ολόκληρο. Το Ά αρχαίο θέατρο ήταν ένα τεράστιο μνημείο με πλούσιο πλαστικό διάκοσμο. Το διάζωμα χώριζε το κοίλο στο κάτω ή κυρίως θέατρο και στο επιθέατρο. Στα πλαϊνά του ήταν περιορισμένο δημιουργώντας χώρο για ράμπα ή κλίμακα για την άνοδο των θεατών. Το κυρίως θέατρο χωριζόταν με δέκα κλιμακίδες ανόδου σε έντεκα κερκίδες. 22

Το Β αρχαίο θέατρο Λίγο πιο μακριά από το μεγάλο θέατρο βρίσκεται το μικρό αρχαίο θέατρο στη συμβολή των οδών Εργατικής Πρωτομαγιάς και Ταγματάρχου Βελισαρίου. Το μνημείο ήλθε στο φως με ανασκαφές που διενεργήθηκαν τα έτη 1985 και 1986. Σώζονται συνολικά 13 κερκίδες με δυο σειρές εδωλίων η καθεμιά και 14 κλίμακες. Κατά τις ανασκαφές βρέθηκε ανεπίγραφη στήλη αφιερωμένη στη Δήμητρα και την κόρη της, που φανερώνει ότι πιθανόν στο μέρος αυτό βρισκόταν το ιερό τους. Τα αρχαία θέατρα της Λάρισας λειτουργούσαν για την ψυχαγωγία των Λαρισαίων και ίσως για την λατρεία των Θεών. Λειτουργούσαν επίσης ως κέντρα συνελεύσεων του ανώτατου διοικητικού οργάνου της περιοχής. Τα μνημεία γύρω από το κέντρο της Λάρισας Το ιουστινιάνειο τείχος Η βυζαντινή οχύρωση περίκλειε το λόφο του Φρουρίου και μικρή έκταση στα νότια μέχρι και τη σημερινή κεντρική πλατεία, την περιοχή δηλαδή του σημερινού κέντρου, όπου ήδη από την αρχαιότητα συγκεντρώνονταν τα μεγάλα δημόσια, κοσμικά και 23

θρησκευτικά κτίρια. Η οχύρωση αυτή θα μπορούσε να αποδοθεί στον Ιουστινιανό, ο οποίος σύμφωνα με τον Προκόπιο έκτισε νέα τείχη για να προστατέψει την σχεδόν ατείχιστη πόλη. Πρόκειται για ισχυρή οχύρωση, από τείχος πάχους 2,5 μέτρων και προτείχισμα πάχους ενός μέτρου, ενισχυμένα με πύργους. Μεταξύ του τέιχους και του προτειχίσματος παρεμβάλλεται τάφρος 15 μέτρα. Το μεγαλύτερο τμήμα της οχύρωσης, μήκους 30 μέτρων αποκαλύφθηκε στην πλατεία Μπλάνα, ενώ ένα μικρότερο κομμάτι με δυο πύργους στην κεντρική πλατεία. Ο ρωμαϊκός δρόμος Τη δεκαετία του 70 80 σε ιδιωτικό οικόπεδο, στα θεμέλια πολυκατοικίας στη γωνία των οδών Κύπρου και Ρούσβελτ, πολύ κοντά στην κεντρική πλατεία, βρέθηκε τμήμα ενός μεγαλοπρεπούς δρόμου, ο οποίος είχε αποδοθεί περίπου στην εποχή του αυτοκράτορα Οκταβιανού Αυγούστου (63 π.χ.- 14 μ.χ.), δηλαδή στα χρόνια του Χριστού. Επί της αυτοκρατορίας του Οκταβιανού, άρχισε η περίφημη Pax Romana (Ρωμαϊκή ειρήνη), μια περίοδος δύο περίπου αιώνων, χωρίς σημαντικούς πολέμους. Το οδόστρωμα και τα κράσπεδα του δρόμου ήταν από άσπρο μάρμαρο και ίσως αποτελούσε την κεντρική λεωφόρο (Decumanus) της ρωμαϊκής πόλης. Είχε κατεύθυνση από νότο προς βορρά και συνέδεε πιθανότατα την ελεύθερη αγορά με την ακρόπολη. Στην πάνω επιφάνεια του οδοστρώματος διακρίνονταν ευκρινώς τα ίχνη τροχών των αρχαίων αρμάτων. Τα κομμάτια του δρόμου, που είναι 24

όλα από μάρμαρο, περισυλλέχτηκαν και αριθμήθηκαν, ακριβώς με την προοπτική κάποτε να συναρμολογηθεί ο δρόμος και να είναι ορατός στους επισκέπτες. Όπως είχε προταθεί κι από παλιά, θα τοποθετηθεί, όπως ακριβώς βρέθηκε στην είσοδο του Διαχρονικού Μουσείου Λάρισας, που πρόκειται να ολοκληρωθεί και να λειτουργήσει, στο λόφο του Μεζούρλου, σύμφωνα με την απόφαση του Συμβουλίου Μουσείων. Τμήμα του ίδιου δρόμου, σε πολύ καλύτερη κατάσταση, αποκαλύφθηκε πρόσφατα, στη συμβολή των οδών Δήμητρας και Νίκης, σε οικόπεδο που ανασκάφηκε για να χτιστεί οικοδομή. Πρόκειται για δρόμο από μαρμάρινες πλάκες, με εμφανή τα βαθιά ίχνη από τα τροχοφόρα της εποχής, ο οποίος χρονολογικά τοποθετείται στη ρωμαϊκή εποχή και συγκεκριμένα στα πρώτα χριστιανικά χρόνια. Ο δρόμος είναι τμήμα του ρωμαϊκού πολεοδομικού ιστού της Λάρισας, σχεδιάστηκε πάνω στην πορεία παλιότερων κλασσικώνελληνιστικών οδών και χρησιμοποιήθηκε και κατά τους παλαιοχριστιανικούς και βυζαντινούς χρόνους. Είναι λιθόστρωτος με μαρμάρινες πολυγωνικές πλάκες. 25

στο κέντρο του οδοστρώματος υπάρχει ένα ζεύγος αρματροχιών με μετατρόχιο διάστημα 1,36-1,40 μ. Σώζεται σε μήκος 21,07 μ. μέσα τα όρια του οικοπέδου και το πλάτος του φτάνει μαζί με τα κράσπεδα τα 5,10 μ. Χρονολογείται βάσει των μορφολογικών και κατασκευαστικών στοιχείων πιθανόν στα χρόνια του αυτοκράτορα Αυγούστου (19 π.χ. - 14 μ.χ.). Η δεξαμενή Νοτιοδυτικά του λόφου της ακρόπολης σε μικρή απόσταση από το θέατρο βρίσκεται η κεντρική υδατοδεξαμενή της Λάρισας. Πρόκειται για δεξαμενή διαστάσεων 33Χ20 μέτρα και χωρητικότητας 2.350 κυβικών μέτρων. Αποτελείται από τρεις τουλάχιστον χώρους που επικοινωνούν μεταξύ τους μέσω στενών τοξωτών ανοιγμάτων. Οι χώροι, το μέγιστο ύψος των οποίων υπολογίζεται ότι έφτανε τα 6 μέτρα, καλύπτονταν από ημικυλινδρικές καμάρες. Στην πρόσοψη της δεξαμενής διαμορφώνεται πολυτελές κρηναίο οικοδόμημα που περιείχε αγάλματα σχετικά με τα νερά και τη φύση. Κατασκευάστηκε πριν από τα τέλη του 3 ου μ.χ. αιώνα, πιθανόν επί Διοκλητιανού. Η θέση της δεξαμενής καθιστά πολύ πιθανό το ενδεχόμενο η υδροληψία να γινόταν από πηγές στα υψώματα δυτικά ή βορειοδυτικά της Λάρισας. Το νερό συγκεντρωνόταν στη κεντρική δεξαμενή και διοχετευόταν μέσω φρεατίων και αγωγών στις ανοιχτές δεξαμενές και τις κρήνες, στα δημόσια λουτρά και τις ιδιωτικές οικίες. 26

Τα μνημεία στο λόφο του φρουρίου Ο βυζαντινός ναός Στο κέντρο του λόφου του Φρουρίου αποκαλύφθηκε βυζαντινός ναός και τμήμα νεκροταφείου. Ήταν ένας αρχικά μονόχωρος ναός με ημικυκλική αψίδα ιερού, που περιβλήθηκε με στοά. Σύμφωνα με τα ευρήματα τυπολογικά πιθανόν εντάσσεται μεταξύ τρίκλιτη βασιλικής με νάρθηκα και τρουλλαίου ναού με περίστωο. Χρονολογείται στον 11ο- 12ο αιώνα αλλά πατάει επάνω σε παλαιοχριστιανικό κτίριο. Τα ερείπιά του έχουν ενσωματωθεί στο βόρειο μέρος της πλατείας Λαμπρούλη. Βυζαντινά νεκροταφεία εντοπίστηκαν σε διάφορα σημεία της πόλης, όπως στις παρυφές της πόλης, στη συνοικία Ταμπάκικα, στην οδό Αεροδρομίου, στην οδό Νικηταρά, στη συνοικία Ιπποκράτης και στο κέντρο της πόλης. Στο Λόφο του Φρουρίου ανασκάφηκε το νεκροταφείο του μεσοβυζαντινού ναού. Το νεκροταφείο αποτελείται από κιβωτιόσχημους και κεραμοσκεπείς καλυβίτες τάφους και δύο καμαροσκεπή οστεοφυλάκια. 27

Το βαλανείο Τον Μάρτιο του 1979, όταν γίνονταν τα έργα ανάπλασης της κεντρικής πλατείας, αποκαλύφθηκε ένα τεράστιο οικοδόμημα, το οποίο χρονολογείται από τη Ρωμαιοκρατία και τους Βυζαντινούς χρόνους και η ανακατασκευή φθάνει ως την Τουρκοκρατία. Στην πρώτη φάση το κτίριο πρέπει να χρησιμοποιούνταν ως δημόσιο λουτρό. Τον 5ο π. Χ. αιώνα εμφανίζονται τα πρώτα δημόσια λουτρά τα οποία κυρίως στα ελληνιστικά και ρωμαϊκά χρόνια εξελίσσονται διαρκώς και γίνονται ιδιαίτερα αγαπητά. Παλαιοχριστιανικά λουτρά (βαλανεία) έχουν αποκαλυφθεί σε διάφορα σημεία του ιστορικού κέντρου της πόλης. Ολόκληρα διατηρούνται αυτά στην πλατεία Μπλάνα και στην πλατεία Λαμπρούλη. Το λουτρό της πλατείας Μπλάνα αποτελείται από τρεις χώρους και χρονολογείται τον 5ο αι. μ.χ. Το μέγεθός του και η γειτνίασή του με τη βασιλική της οδού Κύπρου ευνοούν τη συσχέτισή του με το εκκλησιαστικό συγκρότημα της βασιλικής. Πιθανολογείται ότι έπαψε να λειτουργεί μετά την ανέγερση της παλαιοχριστιανικής οχύρωσης. Το λουτρό της πλατείας Λαμπρούλη βρίσκεται βορειοανατολικά της βασιλικής του Αγίου Αχιλλείου και πιθανόν εντάσσεται σε συγκρότημα κτιρίων που σχετίζεται με τη βασιλική. Πρόκειται για ένα μικρό λουτρό με δύο χώρους και χρονολογείται τον 6ο αι. μ.χ. 28

Το μπεζεστένι Ακριβώς δίπλα στην τρίκλιτη Βασιλική στο λόφο του Φρουρίου, δεσπόζουσα θέση κατέχει το σημαντικότερο Οθωμανικό μνημείο της Λάρισας, το Μπεζεστένι, μια σκεπαστή αγορά του 15ου αιώνα. Σύμφωνα με τους αρχαιολόγους - ιστορικούς, σκεπαστές αγορές συναντάμε μόνο στις μεγάλες εμπορικές πόλεις της οθωμανικής αυτοκρατορίας κατά την περίοδο της ακμής της τον 15ο εως τον 17ο αιώνα. Η ονομασία "Μπεζεστένι" σημαίνει αγορά υφασμάτων καθώς προέρχεται από την περσική λεξη bez που σημαίνει βαμβακερό και τη λέξη bezzaz που σημαίνει έμπορος υφασμάτων. Οι αγορές αυτές βέβαια, διεύρυναν σύντομα τον κύκλο των εργασιών και των εμπορευμάτων τους, καθώς στους χώρους τους γίνονταν αγοραπωλησίες χρυσού, ασημιού, κοσμημάτων, πολύτιμων πετρών και φυλάσσονταν οι κληρονομιές πολιτών και άλλα σημαντικά έγγραφα. Το Μπεζεστένι, το οποίο είναι μνημείο μεγάλης ιστορικής αξίας, έχει διαστάσεις 30Χ20 μέτρα και ο Δήμος Λάρισας προτίθεται να το αναστηλώσει και να το αναδείξει, με την επανακατασκευή της θολωτής στέγης του κτηρίου και των άλλων χώρων του, προσφέροντας έναν μοναδικό χώρο για εκθέσεις και εκδηλώσεις. 29

Παράρτημα Οι ομάδες του Project 1 η ομάδα: Η καθημερινή ζωή στο θεσσαλικό κάμπο Βακάλη Ελένη, Κόκκοβα Β. Βεατρίκη, Κόκκοβα Γ. Βεατρίκη, Μαργαρίτη Λουίζα, Μπουλογιάννη Ιουλία, Πατήθρα Έφη, Τζινάλα Κατερίνα, Τζινάλα Χριστίνα, Σκουμή Χρύσα, Ψαρογιώργου Άννα-Μαρία 2 η ομάδα: Τα πρώτα χριστιανικά χρόνια και ο βίος του Αγίου Αχιλλίου Αγραβάνης Αχιλλέας, Κακαράντζας Κωνσταντίνος, Καντώνιας Ξενοφών, Καραδούκας Ελευθέριος, Καραλής Χρήστος, Κουκούλης Θανάσης, Μπασαγιάννης Δημήτρης, Μπατζιάκας Γιώργος, Μπεχλιβανίδης Γιάννης 3 η ομάδα: Ο ναός του Αγίου Αχιλλίου Ξηρομερίτης Θοδωρής, Πουλίτσης Χρήστος, Χρυσικός Σταύρος, Ράμμος Βασίλης, Ταμπορούδης Σπύρος, Παπαχατζής Αχιλλέας, Τσιάμαλος Κωνσταντίνος, Πατσιαούρας Παναγιώτης, Μυλωνής Γιάννης 4 η ομάδα: Τα αρχαία θέατρα της Λάρισας Δρακωτός Γιάννης, Έξαρχος Χρήστος, Κομισόπουλος Αχιλλέας, Λειβαδίτης Αντώνης, Μαγουλάς Βασίλης, Ματζιάρας Νίκος, Σαμαρά Ελπίδα, Τσιλίκη Μάρι, Χαλβατζάς Νεκτάριος 5 η ομάδα: Τα μνημεία γύρω από το κέντρο της Λάρισας Βαβλιάκης Κωνσταντίνος, Δοντάς Απόστολος, Δράμη Ολίνα, Κυρίτση Άννα, Μανουάχ Ηλίας, Μούλιας Αχιλλέας, Μπαρμπούτη Μαρύσα, Παπακωνσταντίνου Μάνος, Σανίδας Γιώργος, Φλέγγας Αρίστωνας 6 η ομάδα: Τα μνημεία στο λόφο του φρουρίου Αρζομανίδης Νίκος, Γακόπουλος Παύλος, Καραγεώργου Αργυρώ, Μάρκου Μαρύλια, Πανταζής Γιώργος, Παπαδημητρίου αντίνοος, Τικταπανίδης Αναστάσης, Τσαλόπουλος Κωνσταντίνος, Χαϊδεμενάκης Γιώργος 30

Το δίκτυο του Project Η καθημερινή ζωή στον θεσσαλικό κάμπο Τα πρώτα χριστιανικά χρόνια στη Θεσσαλία και ο βίος του Αγίου Αχιλλίου Το Ιουστινιάνειο τείχος, η δεξαμενή και ο ρωμαϊκός δρόμος Η ΘΕΣΣΑΛΙΑ ΣΤΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΧΡΟΝΙΑ Τα μνημεία στο λόφο του Φρουρίου Ο Ναός του Αγίου Αχιλλίου Τα αρχαία θέατρα της Λάρισας 31

Βιβλιογραφία Υλικό από την 7 η εφορεία βυζαντινών αρχαιοτήτων Βιβλιοθήκη Λάρισας Διαθεματική εργασία Στ Τάξης 2003 (Εκκλησίες-Ναοί- Μοναστήρια στη Θεσσαλία) Ίντερνετ (https://www.google.gr/, http://www.wikipedia.org/) 32