ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΣΤΗΝ ΑΝΩ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ AIANH - ΧΑΪΔΕΛΒΕΡΓΗ AEAM 2, 2011 THE ARCHAEOLOGICAL WORK IN UPPER MACEDONIA AIANI - HEIDELBERG AEAM 2, 2011

ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΣΤΗΝ ΑΝΩ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ AIANH - ΧΑΪΔΕΛΒΕΡΓΗ AEAM 2, 2011 THE ARCHAEOLOGICAL WORK IN UPPER MACEDONIA AIANI - HEIDELBERG AEAM 2, 2011

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ Λ ΕΦΟΡΕΙΑ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΙΑΝΗΣ MINISTRY OF CULTURE AND ATHLETICS 30 TH EPHORATE OF PREHISTORIC AND CLASSICAL ANTIQUITIES ARCHAEOLOGICAL MUSEUM OF AIANI ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΣΤΗΝ ΑΝΩ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ AIANH - ΧΑΪΔΕΛΒΕΡΓΗ AEAM 2, 2011 THE ARCHAEOLOGICAL WORK IN UPPER MACEDONIA AIANI - HEIDELBERG AEAM 2, 2011 ΑΙΑΝΗ 2013 AIANI 2013

ΥΠΟΥΡΓΕΊΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ Λ ΕΦΟΡΕΙΑ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ Έκδοση: I.S.B.N.: I.S.S.N.: copyright: Επιμέλεια έκδοσης - διορθώσεις κειμένων: Δημιουργικό: Μετάφραση Αγγλικών κειμένων ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΙΑΝΗΣ, αρ. έκδοσης 20 978-618-81407-0-7 2241-0902 Λ ΕΠΚΑ, ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΙΑΝΗΣ Γεωργία Καραμήτρου-Μεντεσίδη, Δρ Αρχαιολόγος Γιάννης Παγγίδης Andrew Hendry Αιανή Κοζάνης, 2013 Τηλ./Fax: 24610.98800/01 e-mail: lepka@culture.gr www.mouseioaianis.gr Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις του ελληνικού νόμου (Ν. 2121/1993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται απολύτως η άνευ γραπτής άδειας η κατά οποιονδήποτε τρόπο ή μέσο αντιγραφή, φωτοανατύπωση και εν γένει αναπαραγωγή, εκμίσθωση ή δανεισμός, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή (ηλεκτρονική, μηχανική ή άλλη) και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου.

MINISTRY OF CULTURE AND ATHLETICS 30 TH EPHORATE OF PREHISTORIC AND CLASSICAL ANTIQUITIES Edidion: I.S.B.N.: I.S.S.N.: copyright: Supervision: of the edition - proofreading texts: Graphics Designer: Translation: English texts: ARCHAEOLOGICAL MUSEUM OF AIANI, Edition 20 978-618-81407-0-7 2241-0902 2012, 30 TH EPKA, ARCHAEOLOGICAL MUSEUM OF AIANI Georgia Karamitrou-Mentessidi, Dr Archaeologist Giannis Pangidis Andrew Hendry Aiani - Kozani, 2013 Τel./Fax: 0030 24610.98800/01 e-mail: lepka@culture.gr www.mouseioaianis.gr This copyrighted work is protected by the provisions of Greek Law (L. 2121/1993, as amended and currently in force) and the international conventions on intellectual property. Any reproduction, copying, hiring, lending, translation, adaptation, public retransmission or other form of exploitation of the whole or any part of this work, in whatever form and by whatever means, whether electronic, mechanical or otherwise, is strictly forbidden without written permission.

8 Πρόλογος - Γεεωργία Καραμήτρου-Μεντεσίδη Πρόλογος Η πραγματοποίηση κατά το 2010 της πρώτης Επιστημονικής Συνάντησης με θέμα και τίτλο «Το Αρχαιολογικό Έργο στην Άνω Μακεδονία κατά το 2009» και με ανακοινώσεις που αφορούσαν στην αρχαιολογική έρευνα των Νομών της Δυτικής Μακεδονίας (Κοζάνης, Γρεβενών, Καστοριάς και Φλώρινας), καθώς και η έκδοση των πρακτικών, μου έδωσε πίστη και δύναμη για τη συνέχιση της προσπάθειας. Όπως είχα επισημάνει, κύριος σκοπός είναι η δημοσιοποίηση της ετήσιας ή διετούς ανασκαφικής έρευνας και η ενημέρωση για τον πλούτο των ευρημάτων που έρχονται στο φως. Το 2011, για λόγους ανεξάρτητους από τη θέλησή μου, στάθηκε αδύνατο να επαναληφθεί η Συνάντηση για τα ανασκαφικά αποτελέσματα της περιόδου του 2010, τα οποία ήταν επίσης σημαντικά, παρά τη μικρή διάρκεια των ανασκαφών. Ωστόσο, ονομάστηκε ΑΕΑΜ 2, 2011 το Συμπόσιο που οργανώθηκε και πραγματοποιήθηκε στη Χαϊδελβέργη από κοινού με το εκεί Ινστιτούτο Κλασικής Αρχαιολογίας και σε συνεργασία με τον Σύλλογο για τη Μελέτη και Διάδοση της Ελληνικής Ιστορίας, που εδρεύει στο Weilheim της Βαυαρίας, διότι πολλές ανακοινώσεις της δεύτερης αυτής Συνάντησης αφορούσαν σε αποτελέσματα που γίνονταν γνωστά για πρώτη φορά. Η πρότασή μου για την τακτική διοργάνωση Ημερίδων σε Γερμανικά Πανεπιστήμια και μάλιστα ως επανάληψη της ετήσιας ή διετούς Συνάντησης για το ΑΕΑΜ στην Αιανή, χρονολογείται από τον Ιούνιο του 2009, όταν στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου πραγματοποιήσαμε Συμπόσιο με τον παραπάνω Σύλλογο, του οποίου τα πρακτικά εκδόθηκαν με πρωτοβουλία του Προέδρου κ. Α. Κυριατσούλη. Τον ευχαριστώ θερμά και τον συγχαίρω για την πολυετή πολιτιστική και ιδιαίτερα εκδοτική δραστηριότητά του. Από κοινού καταλήξαμε στη συνεργασία με το Πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης και είμαστε ιδιαίτατα ευγνώμονες στον Διευθυντή του Ινστιτούτου, καθηγητή κ. Reinhard Stupperich, καθώς και στον καθηγητή κ. Δ. Παναγιωτόπουλο, με τον οποίο ήμασταν σε διαρκή επαφή. Για τη Συνάντηση του 2011 με το δεδομένο ότι οι ανακοινώσεις δεν αφορούν αποκλειστικά σε ανασκαφικά αποτελέσματα του 2010, θέσαμε ως όρους και στόχους οι ομιλίες να είναι σφαιρικές γύρω από ένα ανασκαμμένο χώρο ή να αποτελούν, κατά το δυνατόν, πρωτότυπες ανακοινώσεις και να εκφωνηθούν στην Αγγλική και Γερμανική γλώσσα. Κατά συνέπεια η έκδοση είναι σε αντίστοιχες γλώσσες και στην Ελληνική, με τη διευκρίνιση ότι όσες αποτελούν κατά το μεγαλύτερο μέρος επανάληψη δημοσίευσης σε άλλο τόμο (όπως του ΑΕΑΜ 1, 2009 ή του ΑΕΜΘ) δεν παρουσιάζονται στην Ελληνική. Θερμές ευχαριστίες οφείλω στον ανώνυμο χορηγό για τη δυνατότητα της έκδοσης αυτής, όπως και του πρώτου (ΑΕΑΜ 1, 2009). Ευχαριστίες εκφράζονται προς την αεροπορική εταιρία Aegean Airlines για την κάλυψη σχεδόν όλης της δαπάνης μεταφοράς, το Σύλλογο για τη Μελέτη και Διάδοση της Ελληνικής Ιστορίας (χορηγούς, μέλη και φίλους του Συλλόγου) για τη φιλοξενία και βέβαια τους συναδέλφους από την Ελλάδα τόσο για τη συμμετοχή τους όσο και για το χρόνο τους και τα έξοδα που έκαναν. Γεωργία Καραμήτρου-Μεντεσίδη Δρ Αρχαιολόγος

Foreword - Dr Georgia Karamitroy-Mentessidi 9 Foreword T he holding in 2010 of the Scientific Meeting on the theme of «The Archaeological Work in Upper Macedonia in 2009», with papers presented on the archaeological research in the prefectures of Western Macedonia (the prefectures of Kozani, Grevena, Kastoria and Florina) and the publication of the proceedings, gave me the strength and confidence to continue with the endeavour. As I had pointed out then, my main aim is to publicise the results of the annual excavations and to provide information about the wealth of finds that are continually coming to light. This year, 2011, for reasons beyond my control, it proved impossible to hold a similar Meeting on the results of the excavations carried out in 2010, which also produced important findings, despite the short duration of the excavations. Nevertheless, I have decided to give the title of AEAM 2, 2011 to the symposium that we organised and held this year in Heidelberg in collaboration with the Institute of Classical Archaeology there and the Society for the Study and Dissemination of Greek History based in Weilheim, Bavaria, at which the numerous papers that were presented revealed new findings for the first time. My proposal that one-day conferences should be held on a regular basis in German universities and, moreover, that these conferences should be a repetition of the meeting held in Aiani on the Archaeological Work in Upper Macedonia, went back to June 2009, when, together with the Society for the Study and Dissemination of Greek History, we held a symposium at the University of Munich, the proceedings of which were later published at the initiative of the president of the above Society, Mr. A. Kyriatsoulis, whom I would like to thank and congratulate for his cultural endeavours and particularly his publishing activities over the course of many years. Together we took the decision to collaborate with the University of Heidelberg and we are particularly grateful to the Institute s director, Prof. Reinhard Stupperich, and also to Prof. D. Panagiotopoulos, with whom we were in constant contact. Given that the results of the excavations carried out in 2010 had not been presented, we specified that the talks given at the 2011 symposium should aim either to present an overall picture of the findings at a particular excavation or, as far as possible, to be of an original nature, and that they should be delivered in both English and German. As a result, the publication of these papers is in both these languages and Greek, with the exception that those talks which largely repeated a publication in an earlier volume (such as AEAM 1, 2009) are not presented in Greek. I owe a warm debt of thanks both to our anonymous sponsor for making this publication possible, just as they did the first volume (AEAM 1, 2009). Thanks are also due to Aegean Airlines for covering almost all the travel costs, to the Society for the Study and Dissemination of Greek History (the Society s sponsors, members and friends) for their hospitality, and of course my colleagues from Greece both for their participation and the time and expense they devoted to the enterprise. Dr Georgia Karamitrou-Mentessidi Archaeologist

10 Χαιρετισμός Χαιρετισμός O Σύλλογός μας οργάνωσε, σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο του Μονάχου, Τμήμα Ορθοδόξου Θεολογίας τον Ιούνιο του 2009 το πρώτο του επιστημονικό Συμπόσιο με θέμα την Μακεδονία και με κέντρο βάρους την παρουσίαση των αρχαιολογικών ευρημάτων της Άνω Μακεδονίας και του Μουσείου της Αιανής. Η παρουσίαση των παραπάνω ευρημάτων έγινε από την εξαίρετη και δυναμική Δρα αρχαιολόγο, κυρία Γεωργία Καραμήτρου-Μεντεσίδη, στα αγγλικά στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου και στην ελληνική γλώσσα στα ενωμένα ελληνικά Γυμνάσια και Λύκεια του Μονάχου. Η εισήγηση αυτή κατέδειξε τον τεράστιο αρχαιολογικό και επιστημονικό πλούτο της Άνω Μακεδονίας, που περιείχε ακόμη και ορισμένα «ακατέργαστα διαμάντια». Το βασικότερο από αυτά τα διαμάντια ήταν οι σχέσεις των Μυκηναίων με τους Μακεδόνες. Τα ευρήματα της Αιανής αποδεικνύουν, στην πράξη, ότι αυτή η σχέση ήταν σφυρηλατημένη πολύ πιο παλιά, από ότι η επιστήμη πιστεύει μέχρι σήμερα! Και αυτό μόνο το γεγονός θα αναθεωρήσει στο σημείο αυτό την ιστορία. Τα αρχαιολογικά ευρήματα της Άνω Μακεδονίας δεν είναι μόνο άγνωστα στους καλά πληροφορημένους και ενδιαφερόμενους μη ειδικούς, αλλά και στην συντριπτική πλειοψηφία των αρχαιολόγων, τουλάχιστον στην Γερμανία, όπως θα δούμε παρακάτω. Είχα την τύχη και την τιμή να δω ορισμένα από αυτά, όταν επισκέφτηκα τον Ιούνιο του 2010 το Μουσείο της Αιανής και είχα την ευτυχία να ξεναγηθώ σχετικά από την Δρα κυρία Καραμήτρου-Μεντεσίδη και τον Αρχαιολόγο κύριο Κώστα Μοσχάκη. Ο Σύλλογός μας, παρά τα μεγάλα οικονομικά προβλήματα που είχε και έχει, εξέδωσε τα πρακτικά τού παραπάνω Συμποσίου, τον Σεπτέμβριο του 2010. Με την Δρα κυρία Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη συμφωνήσαμε, μέχρι το τέλος του 2011 να οργανώσουμε το δεύτερο Συμπόσιο για την Άνω Μακεδονία, σε συνεργασία με ένα Πανεπιστήμιο της Γερμανίας και να μοιραστούν, όσο γίνεται, τα έξοδα αυτού του εγχειρήματος. Είμαι ευγνώμων στον καθηγητή του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης, Τμήμα Κλασικής Αρχαιολογίας, Δρα κύριο Διαμαντή Παναγιωτόπουλο, που δέχτηκε την πρόταση μας να οργανωθεί στην Χαϊδελβέργη το δεύτερο Συμπόσιο για την Άνω Μακεδονία, σε συνεργασία με το εκεί Πανεπιστήμιο και το Μουσείο Αιανής. Τις ευχαριστίες μου εκφράζω και στον καθηγητή της Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Nürnberg-Erlagen, Δρα κύριο Hartmut Matthäus, για την βοήθεια του στην εξεύρεση Γερμανών/Γερμανόφωνων εισηγητών, που να ασχολούνται με το θέμα του παραπάνω Συμποσίου και την πρότασή του να οργανώσει στο Πανεπιστήμιό του ένα τέτοιο Συμπόσιο.

Δρ. Απόστολος Κυριατσούλης 11 Δεν θέλω να κρύψω, ότι δεν είναι καθόλου εύκολο να βρεις σήμερα στα Γερμανικά Πανεπιστήμια αρχαιολόγους, που να ασχολούνται με την προϊστορική/αρχαϊκή Μακεδονία και πολύ περισσότερο με θέματα από την Βόρειο-Δυτική Μακεδονία. Παρά το γεγονός ότι αυτό μου ήταν γνωστό πριν περίπου από ένα χρόνο, δεν περίμενα ότι θα ήταν τόσο δύσκολο. Οι καθηγητές, ο κύριος Παναγιωτόπουλος και ο κύριος Matthäus, προσπάθησαν όσο μπορούσαν να κερδίσουν γι αυτό το Συμπόσιο τους πιο ειδικούς εισηγητές. Αλλά και οι δικές μας προσπάθειες σ αυτή την κατεύθυνση, σε ορισμένα Πανεπιστήμια, είχαν πάντα σχεδόν την ίδια απάντηση: «Δεν υπάρχει έδρα/ κλάδος σε Γερμανικό Πανεπιστήμιο, που να ασχολείται συγκεκριμένα με αυτά τα θέματα»! Γι αυτό ευχαριστώ πάρα πολύ τους πέντε αρχαιολόγους, των Γερμανικών και Αυστριακών Πανεπιστημίων, που αποδέχτηκαν την πρόσκλησή μας να συμμετάσχουν στο δεύτερο Συμπόσιο, για την Άνω Μακεδονία. Την απέραντη ευγνωμοσύνη και τις ευχαριστίες μου εκφράζω στην Δρα κυρία Καραμήτρου-Μεντεσίδη, στους συνεργάτες της και σε όλη την Υπηρεσία της, που παρά τις πολύ αντίξοες συνθήκες και τα πάρα πολύ δύσκολα προβλήματα, που τους δημιούργησαν οι οικονομικό-πολιτικές καταστάσεις στην Ελλάδα τον Οκτώβριο/Νοέμβριο του 2011, έλαβαν μέρος στο παραπάνω Συμπόσιο, σαν συνδιοργανωτές και σαν εισηγητές και, σε ένα βαθμό, με προσωπικά τους έξοδα. Τις ευχαριστίες μου θέλω, επίσης, να εκφράσω στον καθηγητή, κύριο Διαμαντή Παναγιωτόπουλο, και στην ομάδα του για την άψογη προετοιμασία του Συμποσίου στην Χαϊδελβέργη. Ευχαριστώ πολύ τους χορηγούς του Συμποσίου και, ιδιαίτερα, το Ίδρυμα Σταματίου Δεκόζη-Βούρου, τα μέλη και τους φίλους του Συλλόγου μας, για την οικονομική υποστήριξή τους στις διάφορες δραστηριότητες του Συλλόγου, που σ αυτές τις δύσκολες εποχές δεν είναι αυτονόητα αναμενόμενο, και όλους, όσους συνέβαλλαν οικονομικά στην πραγματοποίηση του Συμποσίου και στην έκδοση των Πρακτικών του. Η Ελπίδα ή, εάν θέλετε, το όραμά μου, μετά τις εμπειρίες μου, κατά τα τελευταία τρία χρόνια, σχετικά με τα αρχαιολογικά θέματα της Άνω Μακεδονίας είναι να γίνουν γνωστά όλα αυτά τα ευρήματα της Αιανής και της Βόρειο-Δυτικής Μακεδονίας στα Γερμανικά Πανεπιστήμια, να δοθούν/να γραφούν διδακτορικές εργασίες και να γίνει μια «ανταλλαγή» αρχαιολόγων, ώστε κάποτε η Αρχαιολογία της Άνω Μακεδονίας να γίνει γνωστή, τόσο στον γερμανικό και γερμανόφωνο χώρο, όσο είναι σήμερα γνωστός ο Μινωικός κι ο Μυκηναϊκός πολιτισμός και η Κλασική Εποχή (ο χρυσός αιώνας) της πατρίδας μας! Δρ Απόστολος Κυριατσούλης Πρόεδρος του Συλλόγου Για τη Μελέτη και Διάδοση της Ελληνικής Ιστορίας

12 Kurzes Grußwort Kurzes Grußwort Sehr geehrter Herr Prof. Stupperich Αξιότιμη Δρ. κυρία Καραμήτρου-Μεντεσίδη, Sehr geehrter Herr Prof. Panagiotopoulos Sehr geehrte Damen und Herren, Αξιότιμοι κυρίες και κύριοι, O als einer der drei Organisatoren dieses Symposiums mφchte ich Sie im Namen des Vereins zur Fφrderung der Aufarbeitung der Hellenischen Geschichte sehr herzlich begruben. Unser Verein hat zusammen mit dem Bereich der Orthodoxen Theologie der Universitδt Mόnchen auch das erste Symposium όber Makedonien mit Schwerpunkt die Ausgrabungen von Aiani und von Ober-Makedonien im Juni 2009 in Mόnchen organisiert. Danach hat der Verein im Alleingang die Vortrδge dieses Symposiums in Deutsch und in Griechisch in einer Broschόre herausgegeben. Bei diesem ersten Symposium ging aus dem Vortrag von Frau Dr. Karamitrou und aus ihren zwei Buchbeitrδgen (Symposiumsband) die Bedeutung der archδologischen Funde von Aiani und Ober-Makedonien (die man auch im Museum von Aiani bewundern kann) deutlich hervor. Mich hat beeindruckt, dass in der Nδhe von Aiani eine Mykenische Nekropole gefunden wurde, die belegt, dass die Beziehungen zwischen Mykenern und Makedoniern deutlich frόher zu datieren sind, als wir bis heute glaubten. Deshalb freue ich mich sehr, dass es gelungen ist, heute das zweite speziellere Symposium όber die archδologische, Funde von Ober- Makedonien, also Nord-West- Makedonien, zusammen mit dem Institut fόr Klassische Archδologie der Universitδt Heidelberg und Archδologischen Dienst bzw. dem Museum von Aiani zu organisieren. Mein sehr groίer Dank gilt Herrn Prof. Panagiotopoulos, der meinem Vorschlag zugestimmt hat, hier dieses zweite Symposium zu organisieren, sowie fόr seinen Einsatz und der seiner Mannschaft wδhrend der Vorbereitung dieses Vorhabens.

Apostolos Kyriatsoulis 13 Danken mφchte ich Herrn Prof. Matthδus fόr seine Bereitschaft, das Symposium in Erlangen zu organisieren, und fόr seine fachliche Unterstόtzung bei der Suche geeigneten deutschsprachigen Referenten. Mein besonderer Dank gilt Frau Dr. Karamitrou-Mentessidi und Ihrer Mannschaft, die dieses Symposium unter der heute so schwierigen Lage in Griechenland ermφglicht hat. Danken mφchte ich auch allen Referenten, die unserer gemeinsamen Einladung gefolgt sind und sich die Mόhe gemacht haben, hier und heute bei uns Ihre Arbeiten vorzutragen. Bedanken mφchte ich mich bei allen Sponsoren und Spendern dieses Symposiums, insbesondere bei der Stiftung Dekozi-Vourou in Athen und den Mitgliedern und Freunden des Vereins, denn ohne deren finanzielle Unterstόtzung kφnnte dieses Symposium nicht stattfinden. Meine Hoffnung ist, dass diese Art der Symposien όber die archδologischen Funde und Ausgrabungen in Nord-West Makedonien weiter geht, und dass es zu Zusammenarbeit zwischen den Universitδten von Heidelberg und Nόrnberg-Erlagen einerseits und dem Archδologischen Dienst von Aiani andererseits kommt, sowie zum Austausch von Archδologen zwischen den oben genannten Institutionen. Meine Vision ist, dass die Archδologie von Ober-Makedonien (Nord-West- Makedonien) im Deutschen bzw. Deutschsprachigen Raum so bekannt wird, wie es die Minoische, Mykenische und die Klassische hier bereits ist! Vielen Dank fόr Ihre Aufmerksamkeit Apostolos Kyriatsoulis, Vorsitzender des Vereins VEREIN ZUR FÖRDERUNG DER AUFARBEITUNG DER HELLENISCHEN GESCHICHTE e.v. D-82362 Weilheim i. OBB, Schwattachweg 1, Tel.: 0881-6192 E-Mail: hellenisch.wm@googlemail.com USt-IdNr.: DE233260743, Finanzamt: Garmisch-Partenkirchen Dr. Apostolos Kyriatsoulis, Schwattachweg 1, D-82362 Weilheim, Deutschland, Tel.: 0881-4805

14 Χαιρετισμός Χαιρετισμός H ιδέα για τη διοργάνωση μιας Ημερίδας με θέμα τα αποτελέσματα των πρόσφατων αρχαιολογικών ερευνών στην περιοχή της Άνω Μακεδονίας προέκυψε στο πλαίσιο της γόνιμης συνεργασίας του Συλλόγου για την Μελέτη και Διάδοση της Ελληνικής Ιστορίας και μιας ιδιαίτερα δραστήριας ομάδας Ελλήνων αρχαιολόγων, οι οποίοι τα τελευταία χρόνια εργάστηκαν συστηματικά για τον εντοπισμό, διάσωση, διατήρηση και ανάδειξη πολυάριθμων αρχαιολογικών θέσεων ιδιαίτερης ιστορικής σημασίας στη συγκεκριμένη περιοχή. Το Ινστιτούτο Κλασικής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης στηρίζοντας εξαρχής με ιδιαίτερη χαρά την αξιέπαινη αυτή προσπάθεια, αποφάσισε να αναλάβει την οργάνωση της επιστημονικής αυτής συνάντησης. Μετά από πολλές συζητήσεις με τους δύο εμπνευστές της Ημερίδας, την Δρα Γεωργία Καραμήτρου-Μεντεσίδη, Προϊσταμένη της Λ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων και Διευθύντρια του Αρχαιολογικού Μουσείου Αιανής, και τον Δρα Απόστολο Κυριατσούλη, Πρόεδρο του Συλλόγου για την Μελέτη και Διάδοση της Ελληνικής Ιστορίας, συμφωνήθηκε ότι πρωταρχικός στόχος αυτής της συνάντησης θα ήταν να διεξαχθεί ένας γόνιμος επιστημονικός διάλογος μεταξύ Ελλήνων και γερμανόφωνων αρχαιολόγων με επίκεντρο την πολιτισμική εξέλιξη της περιοχής και με βάση τα νέα αρχαιολογικά και επιγραφικά ευρήματα. Συνακόλουθα, το πρόγραμμα της ημερίδας περιελάμβανε εισηγήσεις και από Έλληνες αρχαιoλόγους και αρχαίους ιστορικούς που εργάζονται τα τελευταία χρόνια στην Άνω Μακεδονία αλλά και γερμανόφωνους αρχαιολόγους, οι οποίοι ειδικεύονται στην πολιτισμική εξέλιξη της περιοχής από την προϊστορική έως και την κλασική/ελληνιστική περίοδο. Η πρωτοβουλία ενός ανοικτού επιστημονικού διαλόγου αποσκοπούσε βασικά σε μια πρώτη αξιολόγηση των πρόσφατων συμπερασμάτων της αρχαιολογικής έρευνας στην περιοχή σε συνάρτηση με τη γενικότερη ιστορία της Μακεδονίας στην αρχαιότητα.

Διαμαντής Παναγιωτόπουλος 15 Όποιος αρχαιολόγος του εξωτερικού είχε την ευκαιρία να συνεργαστεί με μια Ελληνική Εφορεία Αρχαιοτήτων στο πλαίσιο ενός ερευνητικού προγράμματος, γνωρίζει κάτω από πόσο δύσκολες συνθήκες οι Έλληνες συνάδελφοι προσπαθούν να ανταπεξέλθουν στις υπηρεσιακές και επιστημονικές τους υποχρεώσεις. Οι συνθήκες αυτές επιδεινώθηκαν δραματικά τα δύο τελευταία χρόνια λόγω της σοβαρής οικονομικής κρίσης που μαστίζει τη χώρα. Για αυτό το λόγο, οι προσπάθειες των Ελλήνων συναδέλφων όχι μόνο να διασώσουν την πολιτιστική κληρονομιά της Άνω Μακεδονίας αλλά και να την προβάλουν στο εξωτερικό ερχόμενοι σε επαφή όχι μόνο με αρχαιολόγους αλλά και το ευρύ κοινό, είναι κάτι παραπάνω από αξιέπαινες. Θα ήθελα λοιπόν να εκφράσω τις ιδιαίτερες ευχαριστίες μου και σε αυτούς αλλά και στους γερμανόφωνους αρχαιολόγους που δέχθηκαν με προθυμία να συμμετάσχουν ενεργά σε αυτή την επιστημονική συνάντηση. Όπως διαπιστώσαμε κατά τη διάρκεια της προετοιμασίας της Ημερίδας, οι τελευταίοι ανήκουν σε μια μικρή ομάδα γερμανόφωνων συναδέλφων από τις αρχαιογνωστικές επιστήμες, οι οποίοι ειδικεύονται στην αρχαιολογία και ιστορία της αρχαίας Μακεδονίας. Θέλουμε να ελπίζουμε ότι η Ημερίδα μας θα συμβάλει στην αφύπνιση του επιστημονικού ενδιαφέροντος στο γερμανόφωνο χώρο για τη Μακεδονία. Ως εκπρόσωπος του Ινστιτούτου Κλασικής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης θα ήθελα να εκφράσω τις θερμές ευχαριστίες μου στη Λ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, στο Σύλλογο για την Μελέτη και Διάδοση της Ελληνικής Ιστορίας αλλά και στους πολυάριθμους χορηγούς, χωρίς τους οποίους η διεξαγωγή αυτής της ημερίδας θα ήταν αδύνατη. Ένα μεγάλο ευχαριστώ θα ήθελα τέλος να απευθύνω στον κ. Hartmut Matthδus, καθηγητή Κλασικής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου του Erlangen για την πολύτιμη βοήθειά του αλλά και το διευθυντή του Ινστιτούτου Κλασικής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης, καθηγητή Reinhard Stupperich, ο οποίος όχι μόνο υποστήριξε εξαρχής την ιδέα διοργάνωσης αυτής της Ημερίδας αλλά και συνέβαλε ενεργά με μια εισήγηση στην επιτυχία της. Διαμαντής Παναγιωτόπουλος Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης

16 Kurzes Grußwort Kurzes Grußwort D ie Idee, eine Tagung über die neuen archäologischen Funde und Forschungen in Obermakedonien zu organisieren, war das Ergebnis der fruchtbaren Zusammenarbeit zwischen dem Verein zur Förderung der Aufarbeitung der Hellenischen Geschichte und einer besonders aktiven Gruppe von griechischen Archäologen, die sich in den letzten Jahren sehr intensiv darum bemüht hat, die Region Obermakedoniens systematisch zu untersuchen, das antike Erbe durch restaurierungs- und Konservierungsmaßnahmen zu erhalten und schließlich die Funde und Erkenntnisse ihrer Arbeit einer breiten Öffentlichkeit zugänglich zu machen. Das Institut für Klassische Archäologie der Universität Heidelberg hat mit großer Freude diese lobenswerte Initiative unterstützt, indem es die Verantwortung für die Organisation und Durchführung dieses Treffens in Heidelberg übernommen hat. Nach mehreren Gesprächen mit den beiden Initiatoren dieser wissenschaftlichen Begegnung, Frau Dr. Georgia Karamitrou-Mentesidi, Direktorin der 30. Ephorie Prähistorischer und Klassischer Antiquitäten und des Archäologischen Museums von Aiani, und Herrn Dr. Apostolos Kyriatsoulis, Vorsitzenden des Vereins zur Förderung der Aufarbeitung der Hellenischen Geschichte, haben wir als primäres Ziel dieser wissenschaftlichen Begegnung den fruchtbaren Dialog zwischen griechischen und deutschsprachigen Archäologen gesetzt. Daher umfasste das Programm der Veranstaltung Beiträge sowohl von griechischen Archäologen und Althistorikern, die in den letzten Jahren in Obermakedonien aktiv waren, als auch von deutschsprachigen Archäologen, die sich in ihren aktuellen Forschungen mit der Geschichte dieser Region von der prähistorischen bis in die klassisch/ hellenistische Zeit auseinandergesetzt haben. Mit dieser Idee eines offenen wissenschaftlichen Dialogs war auch die Hoffnung verbunden, eine erste Auswertung der aktuellen Ergebnisse der archäologischen Forschung in der Region sowie ihre Einbettung in den übergreifenden Kontext der kulturellen Entwicklung Makedonien in der Antike zu unternehmen.

Prof. Dr. Diamantis Panagiotopoulos 17 Jeder Kollege, der die Gelegenheit hatte, mit einer griechischen Ephorie im Rahmen eines Forschungsprojektes zu kooperieren, weiß unter welchen schwierigen Bedingungen die dortigen Archäologen ihren professionellen und wissenschaftlichen Pflichten nachkommen müssen. Diese Umstände haben sich in den letzten beiden Jahren wegen Griechenlands schwerer wirtschaftlicher Krise sogar dramatisch verschlechtert. Aus diesem Grund verdienen die ununterbrochenen Bemühungen unserer Kollegen in Griechenland, das kulturelle Erbe zu bewahren sowie ihr ausdrücklicher Wunsch, die Ergebnisse ihrer Arbeit - allen widrigen Umständen zum Trotz - den Kollegen und der breiten Öffentlichkeit im Ausland zu kommunizieren, unsere besondere Anerkennung. Nicht minder verbunden fühle ich mich den deutschsprachigen Kollegen gegenüber, die sich bereit erklärt haben, an diesem wissenschaftlichen Dialog aktiv teilzunehmen. Wie wir während der Vorbereitung der Konferenz festgestellt haben, gehören sie zu einem engen Kreis von deutschsprachigen Altertumswissenschaftlern, die sich in ihren aktuellen Arbeiten mit der Archäologie und Geschichte Makedoniens befassen. Wir hoffen, dass dieses Treffen dazu beitragen wird, das Interesse deutschsprachiger Altertumswissenschaftler an der Geschichte dieser Region zu wecken. Als Vertreter des Heidelberger Instituts für Klassische Archäologie möchte ich mich an erster Stelle bei der 30. Ephorie Prähistorischer und Klassischer Antiquitäten und dem Verein zur Förderung der Aufarbeitung der Hellenischen Geschichte, sowie den zahlreichen Förderern bedanken, die dieses Treffen möglich gemacht haben. Mein besonderer Dank gebührt auch Herrn Prof. Dr. Hartmut Matthäus, der bei der Vorbereitung dieser Tagung wertvolle Hilfe geleistet hat sowie dem Direktor des Instituts für Klassische Archäologie der Universität Heidelberg, Herrn Prof. Dr. Reinhard Stupperich, der nicht nur die Idee für die Durchführung dieser Konferenz von Beginn an unterstützt, sondern auch mit einem eigenen Beitrag zu ihrem Erfolg beigetragen hat. Prof. Dr. Diamantis Panagiotopoulos Institut für Klassische Archäologie, Universität Heidelberg

18 Το Αρχαιολογικό έργο στην Άνω Μακεδονία κατά το 2010, ΑΕΑΜ 2, 2011 The Archaeological Work in Upper Macedonia 2010, AEAM 2, 2011

Περιεχόμενα / Contents 19 Περιεχόμενα / Contents Nikos Efstratiou - Paolo Biagi High Altitude Archaeology in Greece. The case of the Palaeolithic Pindus in the Grevena Region Nίκος Ευστρατίου - Paolo Biagi Ορεινή Αρχαιολογία στην Ελλάδα. Η περίπτωση της Παλαιολιθικής Πίνδου στην περιοχή των Γρεβενών 23 Georgia Karamitrou-Mentessidi, K. Anagnostopoulou, Charikleia Lokana Zwei Fundorte Früh - und Mittelneolithhikums bei Pontokomi und Mavropigi in Eordaea Γεωργία Καραμήτρου-Μεντεσίδη, Αικατερίνη Αναγνωστοπούλου, Χαρίκλεια Λόκανα Δύο θέσεις της Αρχαιότερης και Μέσης Νεολιθικής στην Ποντοκώμη και στη Μαυροπηγή Εορδαίας 33 Christina Ziota, Areti Hondroyianni-Metoki, Evanthia Magouretsiou Recent prehistoric research in the Kitrini Limni area of the Kozani prefecture Χριστίνα Ζιώτα, Αρετή Χονδρογιάννη-Μετόκη, Ευανθία Μαγγουρέτσιου Η πρόσφατη προϊστορική έρευνα στην περιοχή της Κίτρινης Λίμνης του Νομού Κοζάνης 57 Γεωργία Καραμήτρου-Μεντεσίδη Αιανή, Βασιλική Νεκρόπολη: Η έρευνα σε μυκηναϊκές, αρχαϊκές, κλασικές, ελληνιστικές ταφές Georgia Karamitrou-Mentessidi The Royal Necropolis of Aiani: research on mycenaean, archaic, classical and hellenistic burials 84

20 Το Αρχαιολογικό έργο στην Άνω Μακεδονία κατά το 2010, ΑΕΑΜ 2, 2011 The Archaeological Work in Upper Macedonia 2010, AEAM 2, 2011 Sabine Pabst Tracht und Bewaffnung in spätbronzezeitlichengrabfunden Westmakedoniens. Untersuchungen zu auswärtigen Beziehungen Sabine Pabst Τοπική ενδυμασία και οπλισμός στα ευρήματα της Ύστερης Εποχής Χαλκού της Δυτικής Μακεδονίας. Έρευνες για τις εξωτερικές σχέσεις 155 Georgia Karamitrou-Mentessidi, Dimitra Theodorou From the research at the Ilarion dam (Aliakmon): The excavation at Megas Ai Giorgis and Aghios Konstantinos near Dimitra, Grevena Γεωργία Καραμήτρου-Μεντεσίδη, Δήμητρα Θεοδώρου Από την έρευνα στο Φράγμα Ιλαρίωνα (Αλιάκμων): Η ανασκαφή στο Μέγα Άη Γιώργη και Άγιο Κωνσταντίνο Δήμητρας Γρεβενών 173 Κώστας Μοσχάκης Φιλώτας Φλώρινας: Σύνολο αγγείων τοπικού εργαστηρίου Kostas Moschakis Filotas (Florina Prefecture) : A Group of vessels from a local workshop 204 Eva Winter Siedlung und Mauer: Zur Einführung und Verbreitung von Befestigungen im Städtebau Makedoniens Eva Winter Πόλη και τείχος. Η εισαγωγή και διάδοση των οχυρώσεων στην πολεοδομία της Μακεδονίας 225

Περιεχόμενα / Contents 21 Ἠλίας Σβέρκος Ἡ ἱστορικὴ ἔρευνα στὴν Ἄνω Μακεδονία ὑπὸ τὸ φῶς τῶν νέων ἐπιγραφικῶν εὑρημάτωνπλη και τείχος. Εlias Sverkos Die Erforschung der Geschichte Obermakedoniens im Licht neuer epigraphischer Funde 238 Marina Lykiardopoulou-Petrou The Conservation Project at Aiani Archaeological Museum Μαρίνα Λυκιαρδοπούλου-Πέτρου Το πρόγραμμα συντήρησης στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής 311 Reinhard Stupperich Alexander und sein Maler Apelles Reinhard Stupperich Ο Αλέξανδρος και ο Απελλής 331 Έγχρωμες Εικόνες Coloured Pictures 345

Χάρτης της Μακεδονίας Map of Macedonia

24 Το Αρχαιολογικό έργο στην Άνω Μακεδονία κατά το 2011, ΑΕΑΜ 2, 2011

25 High Altitude Archaeology in Greece. The case of the Palaeolithic Pindus in the Grevena Region Nikos Efstratiou Paolo Biagi Introduction The highland region of the Pindus Mountains in the Grevena region in central Greece has been over the last years (2003-2011) the focus of a pioneer archaeological fieldwork (Efstratiou et al 2003, 581, 2008, 45) (Fig. 1, 2). It was the first time that high elevation areas in the country - from around 800 m and often exceeding 2300 m - were surveyed and excavation tested for prehistoric habitation signs with the purpose of reconstructing past ways of life (Fig. 3). Given the absence of research in the region, a research project was launched by the Department of Archaeology University of Thessaloniki in order to recover archaeological sites in a region which was thought to have been settled not earlier than in the Iron Age. The first indications that the watersheds of western Macedonia were inhabited and/or visited by groups in the early prehistory were soon to be verified by a high concentration of open-air Middle Palaeolithic sites which were found scattered around chert outcrops the raw material of which was used for making tools. It was the first time that locations used by Neanderthal hunters and gatherers had been found in high altitude areas in Greece, introducing the neglected so far research topic of alpine or highaltitude archaeology. The anthropological profile of the region was already known to be rich with set- Fig. 1. The map of Greece and the Grevena region.

Nikos Efstratiou - Paolo Biagi 26 Fig. 2. The area of study at the heart of the Pindus mountain range, Grevena Province, Greece. Fig. 3. The surveyed highland (18002000m) areas of western Pindus. Fig. 4. The watershed of Samarina where a number of trial trenches were opened.

High Altitude Archaeology in Greece. The case of the Palaeolithic Pindus in the Grevena Region 27 tled and transhumant pastoral groups - Koupatsari and Vlachs respectively - to heavily exploit till recent times the extensive pasturelands of the north Pindus highland zone (Chang and Tourtellote 1993, 249). The physical landscape The highland area where the fieldwork was conducted - at the shadow of the peak of mountain Smolikas (2640 m) - is marked by a series of ridges which exceed in altitude 2000 m and a number of impressive watersheds and river courses, the most important of which is the Samariniotikos (Fig. 4). The climate of the area is characterized by cold winters and cool summers with snow covering the high zone for most of the year. The vegetation above the tree-line consists today of deciduous oak forest, black pines, beech and fir. Past vegetation records in the area is the subject of the palaeoenvironmental research which is in progress and includes anthracological studies of charcoal remains from fire places found buried in many spots in the highland area or they derive from the archaeology of the test trenches like Samarina 8 (see below) which were opened in the watersheds. Among the plant taxa represented are: Abies sp. (fir), Fagus sp. (beech), Pinus nigra (black pine), Juniperus sp. (juniper), Fraxinus sp. (ash), Quercus type deciduous, Salix sp. (willow) and cf. Corylus avellana (hazel) (Efstratiou et al 2006, 415, Ntinou 2002). The survey Prehistoric archaeological evidence in the area although at the heart of Palaeolithic Greece (Epirus and Thessaly), was until recently scanty and comprised mainly of surface finds except of material found in the few excavated sites which, however, do not exceed the altitude of 800m (Wilkie and Savina, 1997, 201, Toufexis, 1994, 17; Tourloukis 2010). The aim of the survey undertaken by our team was therefore to go beyond this elevation barrier and concentrate on the archaeology of high-altitude and alpine areas which in many places reached the elevation of 2300 m. The main research question put in test was whether high-altitude areas of Greece were systematically exploited during the early prehistory by human groups but their archaeology remained outside the mainstream of modern archaeological research because of its extreme landscape and environmental features. The predictive site-location model employed in the case of Pindus was the one that has been successfully used in similar situations in countries like Italy (Biagi, 1998, 117, 2001, 71) and based on the hypothesis that human groups moving through high-altitude watersheds for hunting-gathering purposes stopped at spots near water sources, seasonal lakes and flint sources for short or longer periods of time. Therefore, the archaeological survey in Grevena region was aimed at producing evidence of hunter-gatherer survival strategies in high-altitude environments and reconstructing local logistical systems. The result of many years (2003-2011) of field walking (collection of surface finds), small scale digs and gathering of palaeoenvironmental data in Pindus was rewarding from many aspects. A total of more than 200 sites - the majority of them belonging to the Middle Palaeolithic - were recorded in the vicinity of the village of Samarina (1600 m) as well as along its watershed to the north (Gorgul u piedmont, 2200m) but mostly along the Pleistocene terraces of the Smariniotikos river. The richest sites consist of tens of lithics, whereas an average concentration would not exceed a dozen of artefacts in density (Fig. 5). The numerous artefacts collected are made mostly of local white chert but also from radiolarite and quartz. Rich sources of the typical white chert outcrops (quaries) have been located in the area and they are the focus of detailed geological study (Efstratiou et al 2011, 328). The lithic assemblages from the area although without the support of any stratigraphic evidence they seem to support the presence of at least three different complexes. The Middle Palaeolithic tools, mainly cores side scrapers and flakes, belong to Mousterian and Levalloisian assemblages similar with industries from the rest of Greece (Epirus, Thessaly), dated sometime between 50.000 and 40.000 before present (Dakaris 1964 et al, 199, Tourloukis 2010) (Fig. 6).

28 Nikos Efstratiou - Paolo Biagi Fig. 5. Stone artefacts from surface collection in the highlands of Pindus. Fig. 6. A levallois point of Middle Palaeolithic date. Fig. 7. Radiocarbon dates (AMS) from one of the excavated trenches (Samarina 8). Typical Upper Palaeolithic tools such as prismatic bladelet cores and end scrapers while not absent are rather rare and are always made from exogenous chert pebbles. It is also noticeable that Upper Palaeolithic tools were collected from the same Middle Palaeolithic spots indicating that the same watershed was also used by groups of hunters during the last stages of the last Glacial. To a date well inside the Holocene is attributed a small number of cores obtained from exogenous flint and used for making hypermicrobladelets of different types (Late Mesolithic?). Similarly low profile are the archaeological finds which could be attributed to the Late Neolithic and they most certainly indicate occasional visits to the Pindus watersheds by individuals or groups for hunting. The finding of a high-altitude Bronze Age site in the area (1750 m) and its subsequent trial excavation, dated by AMS radiocarbon in the middle of the 2 nd millennium BC (GrA-27088), has confirmed that pastoralists in the Bronze Age periods were using selective locations for seasonally exploiting highland ecological niches in Greece (upland pasturelands and/or hunting grounds) (Fig. 7). Such rare occurrences of upland Bronze Age specialized sites like this which cannot consider as permanent,

High Altitude Archaeology in Greece. The case of the Palaeolithic Pindus in the Grevena Region 29 Fig. 8. Ceramics from the excavations in the Middle Bronze Age upland site (1750 m). strongly indicate that transhumance specialised pastoralism was already practiced in Greece from the Middle/Late Bronze Age onwards (Fig. 8). This suggestion finds support from other rare finds from the same area like the two pieces of Melian obsidian which were collected from what looks as a smelting furnace at an elevation of 2.200m. It is also tempting to compare these seasonal moves of people and animals in the area with similar more recent practices by Vlach shepherds and their families which till today they continue to move from the Thessalian Plain in the winter to the Pindus highland pasturelands in the summer (Cherry, 1988: 6). The excavations Over the years and with the purpose of finding intact archaeological deposits, a number of test trenches were opened along the main Samarina watershed (1800 m), close to pastures, natural springs and the white flint rich sources. In all cases the shallow deposits - not exceeding 50 cm in thickness - have yielded hearths and redeposited archaeological finds (stone artefacts, chipped material) of more than one period. Middle Palaeolithic stone tools were found together with pieces attributable to the end of the Pleistocene and the beginning of the Holocene, and Bronze and Iron Age ceramic potsherds. Typical is the case of the dig at Samarina 8 site, lying on a flysch substratum, the mixed deposit of which is confirmed by a number of radiocarbon dates (charcoal samples) ranging from the 2 nd millennium BC to the 1 st mill AD, suggesting that earlier material is redeposited (Efstratiou 2008, 45, Fig. 7). The range of radiocarbon dates from the same single spot (Samarina 8) strongly indicate that the history of the anthropization of the highland areas of Greece or at least this part of Pindus in the last millennia, is still to be discovered and understood archaeologically. Moreover, the need to locate archaeological deposits in the area lying on more stable sediments is also emphasized since flysch formation is known to facilitate rapid and mass movement of sediments. A number of interesting structures - polygonal features caused by ground ice formation and formed in a periglacial environment - found in many of the opened trenches, may also help to understand the harsh climatic conditions in the area during the last glacial cold periods (Efstratiou et al 2006, 415).

30 Nikos Efstratiou - Paolo Biagi Discussion Our work in the Pindus highlands in the district of Grevena over the last few years had offered new insights into a number of topics which were underrepresented so far in current archaeological practices in Greece. Indeed, we are now in a position to initiate a discussion on theoretical and methodological issues concerning highland or alpine archaeological research, and to proceed with certain suggestions. We shall try to summarize briefly some of them here. First, although we anticipated the possibility for the presence of early Holocene sites as in the case of alpine Italy (Biagi, 1998, 117), the richness and date of the archaeology of the Pindus highland areas which exceed the elevation of 2000 m, took us by surprise. It looks more than probable that specific watersheds were used as convenient passageways for people and animals from one region to another. In the case of the Palaeolithic hunter-gatherers this was facilitated by the presence of water sources and good quality chert sources while during the Neolithic and Bronze Age periods hunting and seasonal herding (transhumance) seem to be the main attraction. Movements of people and animals, in all the above periods, were greatly enhanced by the absence of thick forests above the tree-line. This logistical pattern which relied heavily on vegetation records and richness of the biomass seems to have remained unchanged for a long period of time (Palaeolithic, Mesolithic) although more anthracological, archaeobotanical and chronological (radiocarbon) data is needed before safe conclusions are reached (Bottema 1982, 287, Willis 1994, 103). Second, reconstructing the local logistical system of land use of the Palaeolithic hunting groups in the area is of vital importance for understanding their movements and the possible different typesites in the area (workshops, hunting spots). The use of different flint types for making tools in different periods - local white chert for the Mousterian-Levalloisian tools and exogenous raw material flint for the Upper Palaeolithic - is very characteristic indeed and it could potentially reveal networks of group movements in the area of western Pindus and beyond (Epirus, Thessaly, Bailey 1997). Third, the systematic archaeological investigation (excavation) of an open-air Middle Palaeolithic site in the area could in principal provide the much needed stratigraphic and chronological evidence for the sequence of lithic assemblages of the period in Northern Greece, all of which so far come from surveys, surface collections or excavated rock shelters (Papagianni, 2000). It should also be remembered that cave sites never represent the typical type-site of any period let alone the notorious taphonomic problems their excavation always imposes. The Pindus highland zone industries based on comparisons with other Mousterian-Levalloisian assemblages in Epirus and Thessaly (Dakaris et al., 1964, 199, Runnels, 1988, 15, Runnels and van Andel, 2003, 47) is attributed to the beginning of the OS3. Fourth, the absence of any firm evidence for Mesolithic sites in the highland Pindus area - up to the elevation of 1800 m - is difficult to explain unless methodological priorities are responsible for

High Altitude Archaeology in Greece. The case of the Palaeolithic Pindus in the Grevena Region 31 that. Although we would expect that early Holocene hunters and foragers choose to go around in the same with the Palaeolithic groups zone - above the tree-line where movement of people and animals was facilitated by the lack of forests - Mesolithic finds are still missing from the archaeological record. Two hypotheses are put forward as possible explanations: either Mesolithic groups were never actively present in the area or for some reasons (expansion of woodland on upland areas, climatic) they choose to exploit even higher grounds - more than 2000 m - as in the case of the Apennine chains in Italy (Biagi 1998, 117, 2001, 71). The former suggestion is supported by the numerically and typologically very poor characteristics the Final Pleistocene-Early Holocene assemblages - using flint from several exogenous sources - already known from the area while the latter is something which should be checked through more systematic coverage of the Pindus highlands. Fifth, the early vegetation history and the dynamics of high-altitude landscapes (pedological data) of the region are still missing. The occurrence or not in the past of species which dominate present-day woodland cover is important for understanding the logistical patterns of Middle Palaeolithic groups in the area. This can only be achieved by systematic sampling and dating of charcoal from all possible sources, natural (layers of charcoal) or anthropogenic (hearths, fire-places) found in upland locations. This has been already implemented and the results (AMS c14 chronologies) are eagerly awaited. Conclusions Our fieldwork in western Pindus has put highaltitude or alpine archaeology back on the archaeological map of Greece. The discovery of a series of open-air Middle Palaeolithic sites in the highlands of central Greece, used by Neanderthal hunter gatherers and associated with Levallois-Mousterian assemblages, explores the idea that these groups exploited environmentally extreme landscape niches, indicating most probably a more complex logistical system than that already suggested for the period (Papagianni 2000). Unless the Samarina high-altitude watersheds where our work has been concentrated, is of unique geographic importance for transregional mobility and contacts in this part of Greece, a new model of Middle Palaeolithic (at least) settlement patterns which for the first time opens up new geographical locations for archaeological consideration, should be serious considered. Moreover, our work in the Pindus has come to emphasize the complexity of the settlement patterns during the Middle Palaeolithic period in Greece as well as the large scale and broad reconstructions suggested so far. We came quickly to realize that for understanding the complex logistical systems of exploitation of hunter-gatherer groups, a small scale of study which shall incorporate geomorphological information, climatic characteristics, vegetational histories, raw material sources and possible different types of sites (depending on their lithic assemblages), is required. The case of Palaeolithic Pindus is a step forward to that direction.

32 Nikos Efstratiou - Paolo Biagi References Bailey, G.N. (ed.) 1997. Klithi: Palaeolithic Settlement and Quaternary Landscapes in Northwest Greece. Vol. 1: Excavation and Intra-site Analysis at Klithi. Vol. 2: Klithi in its local and regional setting. Mc Donald Institute for Archaeological Research, Cambridge University. Biagi, P. 1998. Prospezioni e ricerche su uno spartiacque delle Alpi meridionali: gli effetti dell impatto antropico, Saguntum 31, 117-124. Valencia. 2001. Some aspects of the Late Mesolithic and Early Neolithic periods in Northern Italy. In Kertesz, R and Makkay, J (eds) From the Mesolithic to the Neolithic 71-88. Budapest. Bottema, S. 1982. Palynological investigations in Greece with special reference to pollen as an indicator of human activity, Palaeohistoria 24, 257-289. Chang, C. and Tourtellote, P. 1993. Ethnoarchaeological survey of pastoral transhumance sites in the Grevena region, Greece, Journal of Field Archaeology 20, 3, 249-264. Cherry, J. 1988. Pastoralism and the role of animals in the pre- and protohistoric economies of the Aegean. In Whittaker, C.R. (ed.) Pastoral Economies in Classical Antiquity, Cambridge Philological Society 6-34. Cambridge University Press, Cambridge. Dakaris, S., Higgs, E.S. and Hey, R.W. 1964. The Climate, Environment, and Industries of Stone Age Greece. Part I. Proceedings of the Prehistoric Society 30, 199-244. Efstratiou, N., Biagi, P. Elefanti, P. and Spataro, M. 2003. Proistorikes erevnes stin Pindo. I oreini periohi ton Grevenon. Ta prota apotelesmata, To Archeologiko Ergo sti Makedonia ke Thraki 17, 581-591. Thessaloniki. Efstratiou, N, Biagi, P, Elefanti, P, Karkanas, P and Ntinou, M 2006. Prehistoric exploitation of Grevena highland zones: hunters and herders along the Pindus chain of Western Macedonia (Greece), World Archaeology, Special Issue Archaeology at Altitude 38, 3, 415-435, London. Efstratiou, N, 2008. I Oreini Archaeologia tis Pindou, Egnatia 12, 45-63. Thessaloniki. Efstratiou, N., Biagi, P, Angelucci, D.E. and Nisbet, R 2011. Middle Palaeolithic chert exploitation in the Pindus Mountains of Western Macedonia, Greece, Antiquity 2011, 85, 328. Ntinou, M. 2002. El paisaje en el norte de Grecia desde el Tardiglaciar al Atlantico. Formaciones vegetales, recursos y usos. BAR International Series. 1038. Oxford. Papagianni, D. 2000. Middle Palaeolithic Occupation and Technology in Northwestern Greece: The Evidence from Open-Air Sites. BAR Inter. Ser 882. Oxford. Runnels, C. 1988. A Prehistoric survey of Thessaly: New light on the Greek Middle Palaeolithic, Journal of Field Archaeology 95, 15, 277-290. Runnels, C. and van Andel, Tj. 2003. The Early Stone Age of the nomos of Preveza: Landscape and settlement. In Wiseman, T. and Zachos, K. (eds.) Landscape archaeology in southern Epirus, Greece I, Hesperia Supplement 32, 47-134. The American School of Classical Studies at Athens. Toufexis, G. 1994. Anaskafi sto Neolithiko Oikosmo Kremastos tou N. Grevenon, To Archeologiko Ergo sti Makedonia ke Thraki, 8, 17-27. Thessaloniki. Tourloukis, V 2010. The Early and Middle Pleistocene Archaeological Record of Greece. Archaeological Studies 23, Leiden University Press. Wilkie, N.C. and Savina, M.E. 1997. The earliest farmers in Macedonia, Antiquity, 71, 271, 201-207. Willis, K.J. 1994. Altitudinal variation in the late Quaternary vegetational history of northwest Greece, Historical Biology 9, 103-116.

High Altitude Archaeology in Greece. The case of the Palaeolithic Pindus in the Grevena Region 33 Zusammenfassung Berg-Archäologie in Griechenland: Das paläolithische Pindosgebirge im Bezirk Grevena Nikos Efstratiou, Paolo Biagi I m Nordwesten des Verwaltungsbezirkes Grevena brachte die Gebirgsarchäologie in den vergangenen Jahren lebendige, besonders interessante vorgeschichtliche Überreste zutage, welche im griechischen Raum erstmalig einen solchen Umfang erreichen. Es handelt sich um archäologische Hinweise - hierbei vor allem Steinwerkzeuge -, welche eine nahezu fortdauernde Präsenz von Menschengruppen seit paläolithischer Zeit, mindestens seit 60.000 Jahren, über die Jungsteinzeit bis mindestens in die Bronzezeit (2000 v. Chr.) nahelegen. Bemerkenswert ist die große Höhe der Lagerplätze, welche oftmals eine Höhe von 2.000 Metern über dem Meeresspiegel übersteigen und somit die ersten nachgewiesenen alpinen Fundorte in Griechenland darstellen. Es handelt sich um freie Plätze, welche entweder nahe natürlicher Quellen oder in der Nachbarschaft kleiner Hochgebirgsseen sowie an Fundstellen für Feuerstein gelegen sind, und an denen sich jagende und sammelnde Gruppen bei ihren fortwährenden Wanderungen durch die Gebirgszüge den Pindos aufgehalten haben müssen. Περίληψη Ορεινή Αρχαιολογία στην Ελλάδα. Η περίπτωση της Παλαιολιθικής Πίνδου στην περιοχή των Γρεβενών. Νίκος Ευστρατίου, Paolo Biagi Η προϊστορική έρευνα του ΒΔ ορεινού τμήματος του Ν. Γρεβενών αποκάλυψε τα τελευταία χρόνια τα ίχνη μια ζωντανής και εξαιρετικά ενδιαφέρουσας «ορεινής αρχαιολογίας», που για πρώτη φορά αποκτά στον ελλαδικό χώρο μια τέτοια δυναμική και περιεχόμενο. Πρόκειται για αρχαιολογικές ενδείξεις -κυρίως λίθινα εργαλεία- που περιγράφουν τη συνεχή σχεδόν παρουσία ομάδων ανθρώπων από τα Παλαιολιθικά χρόνια, τουλάχιστον 60.000 χρόνια πριν από σήμερα, τη Νεολιθική Εποχή και μέχρι, τουλάχιστον, την Εποχή του Χαλκού (2000 π.x.). Αυτό που είναι εντυπωσιακό είναι το μεγάλο υψόμετρό τους -πολλές φορές ξεπερνά και τα 2.000 μ.- συνιστώντας ουσιαστικά τις πρώτες αλπικές θέσεις της Ελλάδας. Πρόκειται για υπαίθριες θέσεις που βρέθηκαν κοντά είτε σε φυσικές πηγές νερού είτε σε μικρές αλπικές λίμνες και σε πηγές πυριτόλιθου, όπου θα πρέπει να σταματούσαν οι ομάδες κυνηγών και τροφοσυλλεκτών στη διάρκεια της συνεχούς μετακίνησής τους ανάμεσα στους ορεινούς όγκους της Πίνδου.

34

ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΣΤΗΝ ΑΝΩ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ THE ARCHAEOLOGICAL WORK IN UPPER MACEDONIA 2, 2011 Έγχρωμες Εικόνες Coloured Pictures

Χάρτης της Μακεδονίας - Map of Macedonia

High Altitude Archaeology in Greece. The case of the Palaeolithic Pindus in the Grevena Region 38 Nikos Efstratiou - Paolo Biagi Fig. 3. The surveyed highland (1800-2000m) areas of western Pindus. Fig. 1. The map of Greece and the Grevena region. Fig. 4. The watershed of Samarina where a number of trial trenches were opened. Fig. 6. A levallois point of Middle Palaeolithic date. Fig. 5. Stone artefacts from surface collection in the highlands of Pindus.

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ Λ ΕΦΟΡΕΙΑ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΙΑΝΗΣ MINISTRY OF CULTURE AND ATHLETICS 30 TH EPHORATE OF PREHISTORIC AND CLASSICAL ANTIQUITIES ARCHAEOLOGICAL MUSEUM OF AIANI