ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ Η/Υ ΚΑΙ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥ ΩΝ «ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΩΝ» ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Τίτλος Εργασίας: «Μελέτη συστηµάτων Ψηφιακών Βιβλιοθηκών και διασύνδεσή τους µε συστήµατα ιαχείρισης Περιεχοµένου. Ανάπτυξη πρότυπης εφαρµογής» Ακαδηµαϊκό έτος: 2006-2007 Ονοµατεπώνυµο: Παπαδηµητρόπουλος Πέτρος Επιβλέπων Καθηγητής: Θεόδωρος Σ. Παπαθεοδώρου Τριµελής Επιτροπή: Καθηγητής Θεόδωρος Σ. Παπαθεοδώρου Καθηγητής Λυκοθανάσης Σπυρίδων Αναπλ. Καθηγητής Μπούρας Χρήστος
Ευχαριστίες Με την ολοκλήρωση της εργασίας αυτής, θα ήθελα να ευχαριστήσω ολόψυχα τον Καθηγητή και Καθοδηγητή µου κ. Θεόδωρο Σ. Παπαθεοδώρου τόσο για την πολύτιµη βοήθεια και στήριξη που µου προσέφερε, όσο και για την εµπιστοσύνη που µου έδειξε όλα αυτά τα χρόνια που συνεργαστήκαµε στο Εργαστήριο Πληροφοριακών Συστηµάτων Υψηλών Επιδόσεων. Η συνεισφορά του στην πνευµατική και επιστηµονική µου συγκρότηση είναι πραγµατικά ανεκτίµητη. Επίσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω τα µέλη της εξεταστικής επιτροπής : τον καθηγητή κ. Σ. Λυκοθανάση καθώς και τον αναπληρωτή καθηγητή κ. Χ. Μπούρα για το χρόνο που διέθεσαν, τόσο για να µελετήσουν όσο και για να παρευρεθούν στην παρουσίαση της εργασίας µου. Τέλος, ευχαριστώ µέσα από την καρδιά µου την οικογένειά µου και τη σύντροφο της ζωής µου, Μαρία, που µε την υποµονή και την πολύτιµη ψυχική συµπαράστασή της, µε βοήθησε στην ολοκλήρωση αυτής της µελέτης. 2
Περίληψη Η ψηφιοποίηση περιεχοµένου είναι πλέον µια καλά καθορισµένη διαδικασία σε παγκόσµια κλίµακα και αποσκοπεί στη διατήρηση και προβολή της πολιτιστικής κληρονοµιάς των λαών. Παρόλα αυτά, η διαχείριση του ψηφιοποιηµένου περιεχοµένου και των µεταδεδοµένων που το συνοδεύουν δεν έχει ωριµάσει σε τέτοιο βαθµό ώστε να ισχύει ένα κοινά αποδεκτό πρότυπο. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασµό µε το ότι ο όγκος των δεδοµένων αυξάνεται συνεχώς καθιστά επιτακτική την ανάγκη δηµιουργίας συστηµάτων οργάνωσης και διαχείρισης τους. Οι Ψηφιακές Βιβλιοθήκες είναι συστήµατα λογισµικού, που αποθηκεύουν και οργανώνουν την πληροφορία ώστε να παρέχουν προηγµένες υπηρεσίες αναζήτησης και πλοήγησης στους χρήστες τους. Αποτελούν δε, ένα ιδιαίτερα αναπτυσσόµενο πεδίο έρευνας και ανάπτυξης που συνδυάζει επιστηµονικά πεδία από διάφορους τοµείς. Στην παρούσα διπλωµατική εργασία µελετάµε συστήµατα Ψηφιακών Βιβλιοθηκών ανοικτού κώδικα καθώς και τα πρότυπα που έχουν προταθεί για την διαλειτουργικότητα του περιεχοµένου τους. Επιπλέον, σηµειώνουµε τις αδυναµίες των σύγχρονων συστηµάτων Ψηφιακών Βιβλιοθηκών όσον αφορά στην κάλυψη των αναγκών ενός Πολιτιστικού Οργανισµού και επιλέγοντας τα πλέον ενεργά και χρησιµοποιούµενα από τη διεθνή κοινότητα πρότυπα δηµιουργούµε ένα σύστηµα που διασυνδέει Ψηφιακές Βιβλιοθήκες µε συστήµατα ιαχείρισης Περιεχοµένου. Τέλος, η διασύνδεση επιτυγχάνεται µε χρήση της γλώσσας XML και εφαρµόζεται σε δύο αντιπροσωπευτικά συστήµατα από την κάθε κατηγορία. 3
Abstract Digitization of content is a well known process worldwide that aims in preserving and promoting national cultural heritage. Nevertheless, the management of digital content and of accompanying metadata has not matured to a globally respected standard. This fact combined with the rapid growth of digital content increases the need for the existence of systems that organize and manage this data. Digital libraries are software systems that store and organize data in order to provide advanced search and browsing services to their users. They compose a rapid growing domain of research that combines multiple scientific fields. In the present dissertation we study open source Digital Library Systems and the standards proposed for the interoperability of their content. In addition, we notice their inabilities to cover certain needs of a cultural heritage organization and choose the most popular standards in use today in order to interconnect Digital Library with Content Management Systems. 4
Πίνακας περιεχοµένων ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ...2 ΠΕΡΙΛΗΨΗ...3 ABSTRACT...4 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ...5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1...7 ΕΙΣΑΓΩΓΗ...7 Γενικά...7 Ορισµοί...8 Η εξέλιξη των Ψ.Β...9 Είδη - Τοµείς εφαρµογής των Ψ.Β...11 ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ Ψ.Β...12 Ψηφιακές Συλλογές...12 Αντικείµενα (Resources)...13 Μεταδεδοµένα...14 Άνθρωποι...16 Υλικό...16 Repository (Απόθεµα Αποθήκη Ψηφιακού Περιεχοµένου)...17 Λογισµικό - Υπηρεσίες...18 Η ΨΗΦΙΑΚΗ ΣΥΓΚΛΙΣΗ...19 Από τις Κλασσικές βιβλιοθήκες στις Ψ.Β...19 Πλεονεκτήµατα Μειονεκτήµατα Ψ.Β...20 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2...22 ΠΡΟΤΥΠΑ ΜΕΤΑ Ε ΟΜΕΝΩΝ...22 Γενικά...22 Το πρότυπο Dublin Core (DC)...24 Το πρότυπο Text Encoding Initiative (TEI)...26 Το πρότυπο Encoding Archival Description (EAD)...28 Το πρότυπο Machine Readable Cataloguing (MARC 21)...29 Το πρότυπο Metadata Object Description Schema (MODS)...31 Το πρότυπο Visual Resources Association Core Categories, Version 3.0...32 Το πρότυπο Multimedia Content Description Interface (MPEG 7)...33 Το πρότυπο Metadata Encoding and Transmission Standard (METS)...35 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3...43 ΙΑΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟΤΗΤΑ...43 Γενικά...43 Μεταδεδοµένα και ιαλειτουργικότητα...44 Επίπεδο Σχήµατος...45 Επίπεδο εγγραφής...49 Επίπεδο Repository...50 Ανταλλαγή Μεταδεδοµένων...51 Το πρωτόκολλο για συλλογή µεταδεδοµένων OAI...51 Το πρωτόκολλο Z39.50...59 Ονοµατολογία και Ταυτοποίηση...60 Persistent Uniform Resource Locators (PURLs)...60 Uniform Resource Name (URNs)...61 Handle System (HS)...62 Digital Object Identifier (DOI)...63 Σηµασιολογική ιαλειτουργικότητα...64 Γενικά...64 5
Ελεγχόµενα Λεξικά...64 Ταξινοµία...65 Θησαυροί...65 Οντολογίες...67 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4...69 ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΨΗΦΙΑΚΩΝ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΩΝ ΑΝΟΙΧΤΟΥ ΚΩ ΙΚΑ...69 Γενικά...69 GREENSTONE...72 DSPACE...79 FEDORA...85 EPRINTS...93 KEYSTONE...99 CERN DOCUMENT SERVER INVENIO (CDSWARE)...103 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5...111 ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΑΝΑΓΚΕΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΩΝ ΟΡΓΑΝΙΣΜΩΝ ΚΑΙ ΜΟΥΣΕΙΩΝ...111 Γενικά...111 Υλοποίηση...111 Συµπεράσµατα...119 ΕΠΙΛΟΓΟΣ...120 ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ...121 6
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Εισαγωγή Γενικά Η ψηφιακή επανάσταση που σηµειώνεται τα τελευταία χρόνια χάρη στην αλµατώδη πρόοδο της τεχνολογίας έχει αλλάξει ριζικά τον τρόπο ζωής του σύγχρονου ανθρώπου. εδοµένου ότι στη σηµερινή εποχή, την «εποχή της πληροφορίας», η πληροφορία διαδραµατίζει πρωταρχικό ρόλο, γίνεται άµεσα αντιληπτό το γεγονός ότι τα µέσα που την παρέχουν αποκτούν ιδιαίτερη σηµασία. Εδώ και αρκετούς αιώνες ο παραδοσιακός τρόπος οργάνωσης, αποθήκευσης και διάδοσης της πληροφορίας περιελάµβανε ως βασικό συστατικό του τις βιβλιοθήκες. Οι τελευταίες αποτέλεσαν τον ακρογωνιαίο λίθο για την ανάπτυξη των επιστηµών, τη διατήρηση της µνήµης των λαών και γενικότερα για την προαγωγή του ανθρώπινου πολιτισµού. Με την ραγδαία εξέλιξη της τεχνολογίας όµως ήταν αναµενόµενο οι κλασσικές βιβλιοθήκες να αλλάξουν µορφή και να δώσουν µε ταχύς ρυθµούς τη θέση τους στις Ψηφιακές Βιβλιοθήκες (Ψ.Β). Έτσι, οι Ψ.Β προήλθαν από την συνένωση του κλασσικού µε το σύγχρονο, εκµεταλλεύονται στο έπακρο τις νέες δυνατότητες που παρέχει η ψηφιακή τεχνολογία και υπόσχονται πολλά για το µέλλον. Παρότι προήλθαν από τις κλασσικές βιβλιοθήκες, οι Ψ.Β διαφοροποιούνται αρκετά από αυτές και δεν θα πρέπει να τις συγχέουµε. Αποτελούν ένα διεπιστηµονικό πεδίο έρευνας αφού συνδυάζουν αρχές από την επιστήµη της Βιβλιοθηκονοµίας αλλά και της Πληροφορικής. Ιδιαίτερα, από την επιστήµη της Πληροφορικής χρησιµοποιούνται αρκετοί τοµείς ή τεχνολογίες (π.χ XML, Βάσεις εδοµένων, Information Retrieval, Υπηρεσίες και τεχνολογίες Ιστού, Πνευµατικά ικαιώµατα κ.α) και για τον λόγο αυτό η µελέτη των Ψ.Β απαιτεί µεγάλη εξοικείωση µε καθέναν από αυτούς. Κατά καιρούς έχουν δοθεί αρκετοί ορισµοί για τις Ψ.Β ενώ έχουν χρησιµοποιηθεί και διαφορετικά ονόµατα για αυτές µε αποτέλεσµα να επικρατεί σύγχυση. Για παράδειγµα, οι όροι «Ηλεκτρονικές Βιβλιοθήκες» (Η.Β) και «Εικονικές Βιβλιοθήκες» (Ε.Β) χρησιµοποιούνται εναλλακτικά, αλλά έχουν παρόλα αυτά διαφορετική σηµασία. Οι Η.Β είναι όρος που χρησιµοποιήθηκε παλαιότερα για να υποδηλώσει το γεγονός ότι µέσα στη συλλογή της βιβλιοθήκης υπάρχει υλικό (πχ αναλογικό βίντεο) για την επισκόπηση του οποίου απαιτείται ηλεκτρονικός εξοπλισµός. Αντίθετα, ο όρος Ε.Β είναι κατά πολύ νεότερος και υποδηλώνει το γεγονός ότι η βιβλιοθήκη δεν υφίσταται τοπικά σε ένα ορισµένο σηµείο ή εξυπηρετητή αλλά λειτουργεί κατανεµηµένα µε την χρήση πρωτοκόλλων που διασυνδέουν Ψ.Β. 7
Ορισµοί Οι Ψ.Β αναπτύχθηκαν άναρχα και από µεµονωµένες προσπάθειες χωρίς την απαιτούµενη προτυποποίηση, η οποία υπάρχει σήµερα. Επιπλέον, καθεµία από αυτές δηµιουργήθηκε για να καλύψει συγκεκριµένες και εν γένει διαφορετικές ανάγκες. Για το λόγο αυτό στο ερώτηµα "τι είναι µια Ψ.Β;", η ορθότερη απάντηση είναι ότι δεν υπάρχει ακριβής και κοινά αποδεκτός ορισµός. Ένας άρτιος ορισµός θα µπορούσε να προκύψει από τον συνδυασµό των παρακάτω τους οποίους παραθέτουµε και θεωρούµε ως τους πιο αντιπροσωπευτικούς: Οι Ψ.Β είναι οργανωµένες συλλογές από ψηφιακό περιεχόµενο που διατίθεται δηµοσίως. Μπορεί να αποτελούνται από υλικό που έχει ψηφιοποιηθεί ή από υλικό που έχει παραχθεί απευθείας ως ψηφιακό.(digital Libraries Initiative) Μια Ψ.Β είναι µια βιβλιοθήκη στην οποία ένα σηµαντικό µέρος των πόρων της είναι διαθέσιµο σε µορφή αναγνώσιµη από υπολογιστές και µπορεί να υπάρξει πρόσβαση σε αυτούς µέσω ενός υπολογιστή. Το περιεχόµενο µπορεί να αποθηκεύεται τοπικά ή να προσπελαύνετε αποµακρυσµένα µέσω δικτύων υπολογιστών.(wikipedia) Οι Ψ.Β είναι ένα σύνολο από πόρους και τεχνικές δυνατότητες για την δηµιουργία, αναζήτηση και χρήση αυτών. Υπό αυτή την έννοια είναι µια βελτίωση και επέκταση για τα συστήµατα αποθήκευσης και ανάκτησης πληροφοριών τα οποία διαχειρίζονται ψηφιακά δεδοµένα οποιασδήποτε µορφής (κείµενο, εικόνα, ήχο). Το περιεχόµενο των Ψ.Β περιλαµβάνει δεδοµένα, µεταδεδοµένα που περιγράφουν τα δεδοµένα και µεταδεδοµένα που αποτελούνται από συνδέσµους ή σχέσεις σε άλλα δεδοµένα ή µεταδεδοµένα.(borgman) Οι Ψ.Β είναι συστήµατα που παρέχουν σε µια κοινότητα χρηστών πρόσβαση σε ένα µεγάλο οργανωµένο Repository πληροφοριών και γνώσης. Η ικανότητα των χρηστών να έχουν πρόσβαση, να οργανώνουν και να χρησιµοποιούν το repository εµπλουτίζεται από τις δυνατότητες της ψηφιακής τεχνολογίας.(lynch) Ψ.Β είναι µια συλλογή ψηφιακών αντικειµένων, συµπεριλαµβανοµένων κειµένου, βίντεο και ήχου, µαζί µε µεθόδους για πρόσβαση και ανάκτηση 8
της πληροφορίας, καθώς και για επιλογή, οργάνωση και συντήρηση της συλλογής.(ian Witten) Οι ψηφιακές βιβλιοθήκες είναι οργανισµοί που παρέχουν τους πόρους, συµπεριλαµβανοµένου του εξειδικευµένου προσωπικού, για τη συλλογή, οργάνωση και προσφορά πνευµατικής πρόσβασης, την ερµηνεία, διανοµή, διατήρηση και εξασφάλιση της διατήρησης µε την πάροδο του χρόνου του συνόλου συλλογών ψηφιακών εργασιών, έτσι ώστε να είναι άµεσες και οικονοµικώς διαθέσιµες για χρήση από µια ορισµένη κοινότητα χρηστών ή οµάδες κοινοτήτων.(οµοσπονδία Ψηφιακών Βιβλιοθηκών - DLF) Ένας ανεπίσηµος ορισµός µιας ψηφιακής βιβλιοθήκης είναι µια διοικούµενη συλλογή πληροφοριών, µε σχετικές υπηρεσίες, όπου οι πληροφορίες αποθηκεύονται σε ψηφιακές µορφές και είναι προσβάσιµες µέσω ενός δικτύου. Ένα βασικό µέρος αυτού του ορισµού είναι ότι οι πληροφορίες είναι διαχειριζόµενες. Μια ροή δεδοµένων που στέλνεται στη γη από ένα δορυφόρο δεν είναι βιβλιοθήκη. Τα ίδια δεδοµένα, όταν οργανώνονται συστηµατικά, γίνονται µια συλλογή ψηφιακής βιβλιοθήκης.(william Arms) Μια ψηφιακή βιβλιοθήκη είναι ένα κατανεµηµένο τεχνολογικό περιβάλλον που ελαττώνει δυναµικά τα εµπόδια της δηµιουργίας, διανοµής, διαχείρισης, αποθήκευσης, ολοκλήρωσης και επαναχρησιµοποίησης των πληροφοριών από ιδιώτες ή οµάδες ερευνητών.(edward A. Fox) Άρα, γίνεται άµεσα αντιληπτό ότι µια Ψ.Β είναι ένα πληροφοριακό σύστηµα που αποτελείται βασικά από δύο πράγµατα: µια ή περισσότερες συλλογές από ψηφιακά αντικείµενα και πληροφορίες οργανωµένες για πρόσβαση, και υπηρεσίες προσανατολισµένες στην δηµιουργία, την συντήρηση των συλλογών και στην ευέλικτη διατήρηση της πρόσβασης σε αυτές. Πρόκειται για µια ευµετάβλητη και ανερχόµενη περιοχή δραστηριοποίησης που τα αποτελέσµατά της θα αποβούν ιδιαίτερα αποτελεσµατικά στην προσπάθεια για την οργάνωση, την παροχή και την ανάκτηση της γνώσης. Η εξέλιξη των Ψ.Β Οι πρώτες προσπάθειες για την αποθήκευση πληροφοριών βιβλιοθηκών σε υπολογιστές ξεκίνησαν στα τέλη της δεκαετίας του 1960. Τότε δηµιουργήθηκε το διαδεδοµένο πρότυπο Machine Readable Cataloguing (MARC) από την Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου σε µια προσπάθεια να καταλογογραφήσει το υλικό της µε έναν 9
καλά καθορισµένο τρόπο. Η εποχή εκείνη βέβαια, ήταν ιδιαίτερα πρώιµη από τεχνολογική άποψη. Οι υπολογιστές ήταν ακριβοί, δεν υπήρχε δικτύωση και προτυποποίηση. Οι Ψ.Β πήραν την εµβρυϊκή τους µορφή µε την ανάπτυξη προγραµµάτων όπως τα WAIS και Gopher που παρείχαν τη δυνατότητα στους χρήστες να αναζητήσουν πληροφορία από πολλούς hosts µέσω µιας διεπαφής. Σύντοµα, έγινε αντιληπτή η ανάγκη για τη δηµιουργία µιας υποδοµής Ψ.Β. Ξεκινώντας από τις Ηνωµένες Πολιτείες της Αµερικής, το 1994 η Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου ανακοίνωσε τα σχέδιά της για τη δηµιουργία µιας Ψ.Β. Παράλληλα, η National Science Foundation (NSF), η National Aeronautics and Space Administration (NASA) και η Defense Advanced Research Projects Agency (DARPA) ανακοίνωσαν ένα πρόγραµµα αρκετών εκατοµµυρίων δολαρίων για την υποστήριξη της Digital Libraries Initiative, µιας συλλογικής ερευνητικής προσπάθειας που θα ενέπλεκε αρκετά πανεπιστήµια στη µελέτη των Ψ.Β. Παρόµοιες ενέργειες ακολούθησαν σε ευρωπαϊκό έδαφος. Η εξέλιξη των Ψ.Β δεν θα ήταν εφικτή αν δεν είχαν ωριµάσει τεχνολογικά και οι συνθήκες που απαιτούνται από την ίδια την υποδοµή των Ψ.Β. Οι αλλαγές που ευνόησαν την εξέλιξη των Ψ.Β είναι οι ακόλουθες: Αποθηκευτικά µέσα. Η αποθήκευση πληροφοριών σε ψηφιακά µέσα είναι πλέον πολύ φθηνότερη από αυτή σε χαρτί. Ειδικότερα, το κόστος συντήρησης ή δηµιουργίας µιας κλασσικής βιβλιοθήκης είναι τεράστιο αν συνυπολογιστούν τα έξοδα δηµιουργίας των κτιρίων, των υποδοµών, του προσωπικού και του περιεχοµένου της. Αντίθετα, µια Ψ.Β έχει ελάχιστο κόστος το οποίο εξακολουθεί να είναι πτωτικό µε την πάροδο του χρόνου. Οθόνες. Οι οθόνες των Η/Υ προσφέρουν πλέον την δυνατότητα άνετης ανάγνωσης µεγάλων κειµένων, εικόνων και γενικότερα πολυµεσικού υλικού χωρίς να είναι επιβαρυντικές για το ανθρώπινο µάτι. Οι σύγχρονες οθόνες επιτυγχάνουν πολύ υψηλές αναλύσεις και ρυθµούς ανανέωσης, µεγάλο βάθος χρώµατος, µηδενική ακτινοβολία και προσιτή τιµή. Έτσι, ο αριθµός των εκτυπωµένων σελίδων έχει µειωθεί δραµατικά και οι χρήστες υπολογιστών δείχνουν µια διαρκώς αυξανόµενη προτίµηση στην ψηφιακή µορφή της πληροφορίας. ίκτυα. Η ανάπτυξη των δικτύων µε τη χρήση των οπτικών ινών και ιδιαίτερα η εκρηκτική εξάπλωση του ιαδικτύου σε κάθε γωνιά της γης δίνουν στις Ψ.Β τη δυνατότητα να είναι προσβάσιµες από κάθε γωνιά του πλανήτη. εν είναι πλέον απαραίτητο κάποιος να ταξιδέψει στην άλλη άκρη του κόσµου για να διαβάσει ένα παλιό χειρόγραφο, να µελετήσει ένα βιβλίο 10
ή να θαυµάσει ένα έργο τέχνης. Οι σύγχρονες Ψ.Β διαθέτουν στο σύνολό τους µια web διεπαφή µε την οποία µπορούν να δηµοσιεύουν στο ιαδίκτυο µέρος ή και το σύνολο του περιεχοµένου τους. Pervasive Computing. Η εξάπλωση του pervasive και ubiquitous computing χάρη στους embedded επεξεργαστές και την ασύρµατη δικτύωση έδωσε νέα ώθηση στην ψηφιακή τεχνολογία. Οι φορητοί υπολογιστές και οι κάθε είδους φορητές συσκευές δίνουν στους χρήστες την δυνατότητα να αναζητούν και να µεταφέρουν δεδοµένα, πληροφορίες και γνώση όπου κι αν βρίσκονται. Είναι χαρακτηριστικό ότι µπορεί πλέον κάποιος µέσα σε ένα σύγχρονο, οικονοµικό, φορητό υπολογιστή να µεταφέρει περισσότερα Ψηφιακά Υποκατάστατα από τα αντίστοιχα Αναλογικά Πρωτότυπα που µπορούν να χωρέσουν µέσα σε µια µεγάλη παραδοσιακή βιβλιοθήκη. Υπολογιστική Ισχύς. Η αύξηση στην υπολογιστική ισχύ δίνει σήµερα την δυνατότητα στους εξυπηρετητές να δηµιουργούν µεγάλα ευρετήρια και να είναι σε θέση να ψάχνουν ταχύτατα σε αυτά. Τεράστιες συλλογές µπορούν να αναζητηθούν µέσα σε ελάχιστο χρόνο ενώ εξειδικευµένοι αλγόριθµοι µπορούν να αναζητήσουν δεδοµένα µέσα σε αρχεία εικόνας, µουσικής και βίντεο. Όλοι οι παραπάνω λόγοι δικαιολογούν τόσο την ταχύτατη ανάπτυξη των Ψ.Β τα τελευταία χρόνια, όσο και την ολοένα ευρύτερη διάδοση και χρήση τους από όσους επιθυµούν γρήγορη αναζήτηση και ανάκτηση πληροφοριών ανά τον κόσµο. Υπολογίζεται ότι σε λίγα χρόνια θα έχει γίνει πραγµατικότητα το όνειρο για µια καθολική παγκόσµια βιβλιοθήκη η οποία θα είναι προσβάσιµη από όλους µέσω ανοιχτών προτύπων και θα διασυνδέει τον πολιτιστικό και διανοητικό πλούτο όλης της ανθρωπότητας. Είδη - Τοµείς εφαρµογής των Ψ.Β Οι Ψ.Β έχουν ένα ευρύ πλήθος εφαρµογών. Ανάλογα µε το κοινό στο οποίο απευθύνονται και τις ανάγκες που καλύπτουν µπορούν να διακριθούν µεταξύ τους. Έτσι, υπάρχουν Ψ.Β που καλύπτουν τις ανάγκες ενός Πολιτιστικού Οργανισµού όπως για παράδειγµα ενός µουσείου, µιας πινακοθήκης ή µιας ιστορικής συλλογής. Κύριος στόχος αυτού του είδους των Ψ.Β είναι η διατήρηση 11
και η διάσωση του περιεχοµένου τους αλλά και η προβολή του αφού µε αυτόν τον τρόπο το πρωτογενές υλικό δεν υφίσταται φθορές. Ένα διαφοροποιηµένο είδος Ψ.Β είναι αυτό που χρησιµοποιείται από ακαδηµαϊκές και ερευνητικές κοινότητες για διαχείριση γνώσης, επικοινωνία και αρχειοθέτηση. Τα συστήµατα αυτά µπορεί να είναι ανοιχτά ή κλειστά σε τρίτους ενώ έχουν άµεση σύνδεση µε τα συστήµατα ηλεκτρονικής µάθησης. Ψ.Β είναι δυνατόν να δηµιουργηθούν και από ιδιώτες για την διαχείριση και την προβολή των συλλογών τους. Μια ακόµη διάκριση στα είδη των Ψ.Β µπορεί να προκύψει ανάλογα µε το αν αυτές βασίζονται σε εµπορικά πληροφοριακά συστήµατα ή σε συστήµατα ανοιχτού κώδικα. Τα δεύτερα είναι ιδιαιτέρως διαδεδοµένα. Οι προσπάθειες για την ανάπτυξή τους ξεκινούν συνήθως από τα Πανεπιστήµια αλλά δεν είναι λίγες και οι φορές όπου µεγάλες εταιρείες ανάπτυξης λογισµικού αναπτύσσουν ένα προϊόν και το διαθέτουν δωρεάν παρέχοντας µόνο επιπρόσθετες υπηρεσίες µε αµοιβή. Σε επόµενο κεφάλαιο µελετάµε συστήµατα Ψ.Β ανοιχτού κώδικα, τα χαρακτηριστικά και τις ανάγκες που καλύπτουν. Αρχιτεκτονική Ψ.Β Στο σηµείο αυτό θα πρέπει να αναφέρουµε λεπτοµερέστερα τις οντότητες ή καλύτερα τα συστατικά που απαρτίζουν µια Ψ.Β. Επίσης, είναι σκόπιµο να αναφέρουµε και τις συνήθεις «καλές πρακτικές» που εφαρµόζονται κατά την δόµηση µιας Ψ.Β από αυτά τα συστατικά. Με τον τρόπο αυτό ο αναγνώστης θα αποκτήσει µια σαφέστερη εικόνα των προαναφερθέντων ορισµών, θα κατανοήσει βαθύτερα την ουσία των Ψ.Β και θα είναι σε θέση να εκτιµήσει ποιοτικά ένα τέτοιο σύστηµα. Έτσι, για την οικοδόµηση µιας Ψ.Β απαιτούνται τρία βασικά συστατικά. Το Υλικό, το Λογισµικό και το Περιεχόµενο. Τα συστατικά αυτά πρέπει να είναι ανεξάρτητα µεταξύ τους ώστε να είναι δυνατή η µεταφορά (migration) ή η αναβάθµιση σε περίπτωση που κάποιο συστατικό χρειαστεί τροποποίηση αλλά και η εύκολη διασύνδεση (integration) και η διαλειτουργικότητα (interoperability) µεταξύ των διαφορετικών συστηµάτων. Υπό τον όρο Περιεχόµενο εννοούµε τα Αντικείµενα και τα Μεταδεδοµένα τους που µαζί συγκροτούν τις Ψηφιακές Συλλογές. Ψηφιακές Συλλογές Όπως αναφέρθηκε στους ορισµούς, τα βασικά συστατικά µιας Ψ.Β είναι οι συλλογές της και οι υπηρεσίες που «χτίζονται» πάνω από αυτές. Ως Ψηφιακή Συλλογή (Ψ.Σ) ορίζουµε ένα σύνολο Αντικειµένων που επιλέγονται και οργανώνονται µε τέτοιο τρόπο ώστε να είναι εύκολη η πρόσβαση σε αυτά και η χρησιµοποίησή τους. Οι Ψ.Σ περιλαµβάνουν µεταδεδοµένα που περιγράφουν τόσο 12
αυτές όσο και τα Αντικείµενα που τις αποτελούν αλλά και τουλάχιστον µια διεπαφή που δίνει πρόσβαση σε αυτές. Η διεπαφή παρέχει συνήθως την δυνατότητα αναζήτησης των Αντικειµένων αλλά και πλοήγησης σε αυτά µε βάση κάποια κατηγοριοποίηση που έχει νόηµα ανάλογα µε την εκάστοτε Ψ.Σ. Οι διεθνείς «Καλές Πρακτικές» όσον αφορά στη δηµιουργία Ψ.Σ θέτουν κάποιες απαιτήσεις που πρέπει να λαµβάνονται υπόψη. Συγκεκριµένα, µια άρτια Ψ.Σ πρέπει να έχει τα εξής: Η πολιτική ανάπτυξής της πρέπει να έχει αποφασιστεί πριν την έναρξη της ψηφιοποίησης. Πρέπει να περιγράφεται µε τέτοιο τρόπο ώστε να έχει διάρκεια στον χρόνο και ένας χρήστης να µπορεί εύκολα να βρει κάποια βασικά χαρακτηριστικά της όπως ο σκοπός της, θέµατα ιδιοκτησίας, πνευµατικά δικαιώµατα κτλ. εν πρέπει να υπάρχουν εµπόδια στη χρήση της ενώ πρέπει να υπάρχει ειδική πρόβλεψη για τα άτοµα µε ειδικές ανάγκες. Να διατηρεί στατιστικά χρήσης ώστε να εξαχθούν συµπεράσµατα για το υλικό της. Να αποτελεί τµήµα µιας ευρύτερης συλλογής ανάλογου περιεχοµένου σε εθνικό ή διεθνές επίπεδο και να κάνει το περιεχόµενο της διαθέσιµο σε αυτήν µε χρήση συγκεκριµένων πρωτοκόλλων. Να µπορεί να επεκταθεί µε επιπλέον Αντικείµενα µελλοντικά. Αντικείµενα (Resources) Λέγοντας Αντικείµενα ή πόρους (που αναφέρθηκαν προηγουµένως ως συστατικά µιας Ψ.Σ) εννοούµε τα Ψηφιακά Υποκατάστατα των οντοτήτων που υπάρχουν σε µια βιβλιοθήκη. Ένα Αντικείµενο µπορεί να αποτελείται από ένα ή περισσότερα αρχεία. Για παράδειγµα, ένα βιβλίο µπορεί να υπάρχει σε ένα και µόνο αρχείο pdf ή να αποτελείται από ένα σύνολο φωτογραφιών µαζί µε τα µεταδεδοµένα που απαιτούνται για να έχει σαφή δοµή, ή ακόµα να αποτελείται από αρχεία οποιασδήποτε άλλης µορφής (πχ html, mht, txt, ps, συνδυασµούς εικόνων jpeg, gif κλπ). Τα Αντικείµενα µπορούν να είναι δύο ειδών: αυτά που δηµιουργούνται απευθείας ως ψηφιακά (born digital) που είναι και η πλειονότητα του σηµερινού όγκου δεδοµένων των Ψ.Β (σύµφωνα µε κάποιες εκτιµήσεις περίπου 93%) και αυτά που υπάρχουν σε αναλογική µορφή και ψηφιοποιούνται. Η δεύτερη κατηγορία αν και πολύ πιο µικρή από άποψη όγκου έχει ιδιαίτερη σηµασία για έθνη µε πλούσια ιστορική και πολιτιστική παράδοση όπως η χώρα µας. Το µεγάλο πλήθος των µουσείων και των πολιτιστικών οργανισµών της χώρα µας κάνει ακόµα πιο επιτακτική την ανάγκη για χρήση Ψ.Β. Τα Αντικείµενα των Ψ.Σ συνήθως είναι αποθηκευµένα σε δύο ή περισσότερες µορφές. Η µία είναι η µορφή διατήρησης και αποτελείται από αρχεία µεγάλου µεγέθους, όσο γίνεται πιο πιστή απεικόνιση του πρωτοτύπου. Οι υπόλοιπες είναι µορφές πρόσβασης ή χρήσης και αποτελούνται 13
από µικρότερα αρχεία κατάλληλα για το ιαδίκτυο και για άλλες εφαρµογές. Για να δοµηθεί µια Ψ.Σ σωστά θα πρέπει τα Αντικείµενα που την αποτελούν να πληρούν τα παρακάτω: Να είναι ποιοτικά, επαναχρησιµοποιήσιµα και διαλειτουργικά. Να είναι µόνιµα και διαχρονικά. Αν και δεν υπάρχει µορφότυπος που να διαρκεί για πάντα υπάρχουν επιλογές που µπορούν να εξασφαλίσουν τη σωστή µετάβαση του Αντικειµένου µας όταν αυτό απαιτηθεί. Έτσι, πρέπει να επιλέγονται όσο το δυνατόν πιο ανοιχτά πρότυπα που να µην είναι πατενταρισµένα και να είναι ευρέως διαδεδοµένα. Να µπορεί ο µορφότυπος του Αντικειµένου να αναγνωρίζεται από όσο το δυνατόν περισσότερες πλατφόρµες και να µπορούν να προκύψουν εύκολα από αυτόν πιθανοί απαιτούµενοι µορφότυποι µε τις ίδιες ιδιότητες. Να εντοπίζεται µε σταθερά αναγνωριστικά όπως PURLs ή DOIs τα οποία δεν αλλάζουν αν αλλάξει το όνοµα ή η διεύθυνση στην οποία βρίσκεται το Αντικείµενο (οι τεχνολογίες αυτές εξετάζονται σε επόµενο κεφάλαιο). Να ακολουθείται από τα απαραίτητα διαχειριστικά, τεχνικά και περιγραφικά µεταδεδοµένα ώστε οι χρήστες να µπορούν να λάβουν όσες πληροφορίες χρειάζονται για το Αντικείµενο αυτό. Μεταδεδοµένα Είναι ίσως ο πιο χαρακτηριστικός όρος που σχετίζεται µε τις Ψ.Β. Η πληροφορία σε µια Ψ.Β απαρτίζεται από τα δεδοµένα και τα µεταδεδοµένα. Με τον όρο δεδοµένα εννοούµε οποιαδήποτε πληροφορία µπορεί να κωδικοποιηθεί σε ψηφιακή µορφή και στην προκειµένη περίπτωση, τα Αντικείµενα. Τα µεταδεδοµένα (metadata) είναι πληροφορία που περιγράφει τα δεδοµένα. Εναλλακτικά, τα µεταδεδοµένα είναι δοµηµένη πληροφορία σχετικά µε κάποιον πόρο οποιουδήποτε µορφότυπου. Μπορούν να αφορούν σε ολόκληρη την Ψ.Σ, σε ένα σύνολο Αντικειµένων (δηλαδή ένα τµήµα της), σε ένα µόνο Αντικείµενο ή ακόµη και σε τµήµατα του Αντικειµένου. Χάρη σε αυτά είναι εφικτή η αναζήτηση, η διαχείριση και η αυτοτέλεια των δεδοµένων. Υπάρχουν τρεις κατηγορίες µεταδεδοµένων: Περιγραφικά µεταδεδοµένα. Όπως είναι ο συγγραφέας ενός άρθρου και ο τίτλος του. Χρησιµοποιούνται για εύρεση και εξακρίβωση ενός πόρου. οµικά µεταδεδοµένα. Όπως είναι τα κεφάλαια ενός βιβλίου ή τα τεύχη ενός περιοδικού. Χρησιµοποιούνται για πλοήγηση και απεικόνιση των πόρων. ιαχειριστικά - τεχνικά µεταδεδοµένα. Όπως είναι η ανάλυση µιας εικόνας, η συµπίεση, δικαιώµατα πρόσβασης κλπ. Χρησιµοποιούνται για την διαχείριση των ψηφιακών Αντικειµένων. 14
εδοµένου ότι οι χρήστες προσπελαύνουν τις Ψ.Σ από ένα αποµακρυσµένο περιβάλλον χωρίς την βοήθεια των ειδικών, τα µεταδεδοµένα είναι απολύτως απαραίτητα. Μια σωστά σχεδιασµένη Ψ.Σ πρέπει να διαθέτει µεταδεδοµένα που θα εξασφαλίζουν τα εξής: υνατότητα να παρέχουν το ίδιο επίπεδο λεπτοµέρειας που ένας επαγγελµατίας ειδικός σε θέµατα που σχετίζονται µε την συλλογή θα µπορούσε να προσφέρει. Πιστοποιούν την αυθεντικότατα της συλλογής. Παρέχουν διαβαθµισµένη πληροφόρηση στον χρήστη ανάλογα µε το είδος του και τα ενδιαφέροντά του. Είναι κατάλληλα επιλεγµένα ανάλογα µε το περιεχόµενο της Ψ.Σ, το κοινό στο οποίο απευθύνεται και την επιδιωκόµενη χρήση της. Είναι διαλειτουργικά και συµβατά µε διεθνή πρότυπα µεταδεδοµένων. Χρησιµοποιούν ελεγχόµενα λεξικά όπου αυτό είναι δυνατόν για να λάβουν τις τιµές τους. Συµβάλλουν στην µακροπρόθεσµη διατήρηση των Αντικειµένων που τεκµηριώνουν. Τα µεταδεδοµένα που χρησιµοποιούνται για να περιγράψουν µια συλλογή οργανώνονται σε σύνολα που ονοµάζονται σύνολα µεταδεδοµένων (Metadata Element Sets). Τα σύνολα µεταδεδοµένων έχουν ως δοµικές µονάδες τους, τους όρους µεταδεδοµένων (metadata elements). Έτσι, για παράδειγµα, ένα σύνολο µεταδεδοµένων που περιγράφει συλλογές βιβλίων αποτελείται από όρους µεταδεδοµένων όπως ο συγγραφέας, ο εκδοτικός οίκος, ο τίτλος του βιβλίου κλπ. Η οργάνωση αυτή έχει πολλά οφέλη και εκτός των άλλων αποσκοπεί στην προτυποποίηση των συνόλων αυτών ώστε να επιτυγχάνεται διαλειτουργικότητα µεταξύ των εφαρµογών. Ένα σχήµα µεταδεδοµένων καθορίζει την δοµή ενός συνόλου µεταδεδοµένων και είναι σχεδιασµένο για έναν καθορισµένο σκοπό όπως η περιγραφή ενός συγκεκριµένου τύπου πόρων. Για την κωδικοποίησή του χρησιµοποιείται µια γλώσσα τύπου SGML και συνηθέστερα η XML. Πολλά από τα γνωστά πρότυπα µεταδεδοµένων όπως τα DC, VRA και CDWA έγιναν γνωστά παρέχοντας µόνο το σύνολο µεταδεδοµένων τους χωρίς την ύπαρξη αντίστοιχου σχήµατος αν και αργότερα όλα τα δηµοφιλή πρότυπα δηµοσίευσαν το σχήµα των µεταδεδοµένων τους. Μια γενική απεικόνιση των παραπάνω, φαίνεται στο σχήµα που ακολουθεί: 15
Σχήµα 1: Σύνολα και Όροι Μεταδεδοµένων Υπάρχουν διάφορα διεθνή πρότυπα µεταδεδοµένων που µπορούν να επιλεγούν για την τεκµηρίωση µιας Ψ.Σ ανάλογα µε το είδος και τους σκοπούς της. Ορισµένα από τα πρότυπα αυτά παρουσιάζονται σε επόµενο κεφάλαιο. Άνθρωποι Ο παραπάνω όρος αναφέρεται σε όσους εµπλέκονται καθ οποιονδήποτε τρόπο στην δηµιουργία, τη λειτουργία και την συντήρηση των Ψ.Β. Μπορούµε να διακρίνουµε τους δηµιουργούς της πληροφορίας δηλαδή τους συγγραφείς του περιεχοµένου, τους ζωγράφους, τους φωτογράφους, τους ηθοποιούς και γενικά οποιονδήποτε δηµιουργεί διανοητικό περιεχόµενο. Υπάρχουν επίσης, οι χρήστες της Ψ.Β που είναι τα άτοµα που την χρησιµοποιούν για ενηµέρωση, µάθηση ή ψυχαγωγία. Τέλος, υπάρχουν οι διαχειριστές της πληροφορίας. Στην οµάδα αυτή περιλαµβάνονται οι ειδικοί των υπολογιστών (προγραµµατιστές, συντηρητές της Ψ.Β), οι βιβλιοθηκονόµοι και οι εκδότες. Υλικό Εννοούµε κυρίως τους υπολογιστές και τα δίκτυα που εµπλέκονται στην λειτουργία της Ψ.Β. Μια τυπική οργάνωση µιας Ψ.Β από άποψη υλικού φαίνεται στο σχήµα 3. 16
Σχήµα 2: Υλικό που εµπλέκεται στην λειτουργία µιας Ψ.Β. Η αρχή γίνεται µε την ψηφιοποίηση δηλαδή µε την δηµιουργία του ψηφιακού υλικού µέσω σαρωτών ή ψηφιακών φωτογραφικών µηχανών. Τα αντικείµενα µπορεί να περιλαµβάνουν κείµενα, εικόνες δύο διαστάσεων, τρισδιάστατα κινούµενα ή ακίνητα αντικείµενα, βίντεο, ηχητικό υλικό, µουσική, ταινίες / φιλµ, ενδυµασίες και τρισδιάστατα περιβάλλοντα. Ανάλογα, µε τον τύπο και την ιδιαιτερότητα (πχ διαστάσεις, παλαιότητα) του κάθε αντικειµένου χρησιµοποιείται και η αντίστοιχη συσκευή ψηφιοποίησης. Έτσι, στον εξοπλισµό περιλαµβάνεται υλικό για την ψηφιακή αποτύπωση εικόνων όπως ψηφιακές φωτογραφικές µηχανές και κάµερες, σαρωτές για έγγραφα (επίπεδοι), βιβλία, µικροφίλµ ή τρισδιάστατα αντικείµενα και εξοπλισµός για την ψηφιοποίηση ήχου και κινούµενης εικόνας, τα οποία διασυνδέονται µε το κατάλληλο υπολογιστικό σύστηµα (υπολογιστής, λειτουργικό σύστηµα, δίκτυο). Οι λεπτοµέρειες της διαδικασίας της ψηφιοποίησης, για παράδειγµα η ανάλυση σάρωσης, εξαρτώνται από πολλούς παράγοντες όπως η οικονοµική δυνατότητα και οι ιδιαίτερες συνθήκες κάθε περίπτωσης. Αν το πρωτογενές υλικό είναι εξ αρχής ψηφιακό, απλώς µεταφέρεται στον κεντρικό εξυπηρετητή µέσω του δικτύου ή µε σύγχρονα µέσα αποθήκευσης όπως τα DVD. Ο κεντρικός εξυπηρετητής πρέπει να περιλαµβάνει τις διεπαφές εκείνες µέσω των οποίων οι χρήστες µπορούν να πλοηγούνται στις Ψ.Σ ενώ µέσω άλλων διεπαφών οι διαχειριστές της πληροφορίας πρέπει να µπορούν να δηµιουργούν και να συντηρούν τις Ψ.Σ, τα Αντικείµενα και τα µεταδεδοµένα τους. Repository (Απόθεµα Αποθήκη Ψηφιακού Περιεχοµένου) Ο όρος Repository χρησιµοποιείται αρκετά συχνά τελευταία και µπορεί να έχει αρκετές ερµηνείες. Η βασική σηµασία του είναι να υποδηλώσει ένα µέρος όπου υπάρχουν συγκεντρωµένα ψηφιακά δεδοµένα. Για τον λόγο αυτό συχνά ταυτίζεται µε µια βάση δεδοµένων ή ακόµα και µε ένα υπολογιστικό σύστηµα που αποθηκεύει 17
δεδοµένα τα οποία χρησιµοποιούνται από µια Ψ.Β. Συνήθως είναι ο συνδυασµός ενός Web εξυπηρετητή και µιας βάσης δεδοµένων. Η βάση δεδοµένων αποθηκεύει τις Ψ.Σ ενώ ο Web εξυπηρετητής παρέχει τη διεπαφή για την αλληλεπίδραση των χρηστών και των διαχειριστών της πληροφορίας µε αυτές. Οι σχεσιακές βάσεις δεδοµένων βασίζονται σε ένα µοντέλο που αποτελείται από αντικείµενα τα οποία αναπαριστώνται από πίνακες και σχέσεις µεταξύ αυτών (επίσης πίνακες). Αν και το µοντέλο αυτό έχει γνωρίσει µεγάλη επιτυχία και λειτουργεί καλά για µεγάλο όγκο δεδοµένων, αποτυγχάνει να απεικονίσει µε ευελιξία τις πολύπλοκες δοµές δεδοµένων οι οποίες συναντώνται στις Ψ.Β. Έτσι, έχουν θεσπιστεί διάφορα πρότυπα αναπαράστασης αυτών των πολύπλοκων δοµών (συνήθως σε XML πχ METS) που καλύπτουν καλύτερα τις ανάγκες από τις σχεσιακές βάσεις δεδοµένων. Λογισµικό - Υπηρεσίες Οι υπηρεσίες παρέχονται από το πληροφοριακό σύστηµα της Ψ.Β τόσο στους χρήστες όσο και στους διαχειριστές της πληροφορίας. Στις υπηρεσίες περιλαµβάνονται τα παρακάτω: Απόκτηση και αποθήκευση. Είναι από τα πρώτα βήµατα στην δηµιουργία µιας Ψ.Σ κατά το οποίο ενηµερώνεται το απόθεµα (βάση δεδοµένων ή σύστηµα αρχείων µε συγκεκριµένη δοµή) µε τα παραγόµενα από την ψηφιοποίηση αρχεία. Με τον τρόπο αυτό τα νέα Αντικείµενα προστίθενται στην Ψ.Σ. Καταλογογράφηση τεκµηρίωση. Είναι η διαδικασία κατά την οποία εισάγονται τα µεταδεδοµένα και συσχετίζονται µε τα Αντικείµενα που ενσωµατώθηκαν στο προηγούµενο βήµα. Πλοήγηση. Ανάλογα µε την περίπτωση επιλέγονται αντιπροσωπευτικές µορφές επισκόπησης της Ψ.Σ. Για παράδειγµα µπορεί να επιλεγεί πλοήγηση µε βάση την χρονολογία σε µια συλλογή εφηµερίδων ή µε βάση τον συγγραφέα σε µια συλλογή βιβλίων. Επιπλέον, κατά την πλοήγηση πρέπει να λαµβάνεται υπόψη το είδος του χρήστη ώστε να υπάρχει και διαφορετικό επίπεδο πληροφόρησης. Άλλο επίπεδο λεπτοµέρειας απαιτείται από έναν ιστορικό - ερευνητή όταν πλοηγείται σε ιστορικά χειρόγραφα και άλλο από έναν µαθητή. Το τελευταίο ονοµάζεται διαβαθµισµένη πρόσβαση και είναι βασικό χαρακτηριστικό καλής πρακτικής για µια Ψ.Β. Ανάλογα µε το προφίλ του χρήστη που πλοηγείται στο σύστηµα παρουσιάζονται και τα αντίστοιχα επίπεδα λεπτοµέρειας (ποιοτικά και ποσοτικά) τόσο για τα Αντικείµενα όσο και για τα επισυναπτόµενα µεταδεδοµένα τους. Αναζήτηση Ανάκτηση. Περιλαµβάνει τη δηµιουργία ευρετηρίων τόσο στα δεδοµένα όσο και στα µεταδεδοµένα και την παροχή διεπαφών για την αναζήτηση και ανάκτηση των Αντικειµένων µε βάση επιλεγόµενα κριτήρια ή/και συνδυασµό αυτών. Η αναζήτηση θα πρέπει να δίνει την δυνατότητα µεγάλης παραµετροποίησης στους χρήστες ώστε να µπορούν να υποβάλλουν πολύπλοκα αιτήµατα στο σύστηµα. Για παράδειγµα σε µια Ψ.Σ 18
µε βιβλία µπορεί να αναζητηθεί ένα βιβλίο που να περιλαµβάνει κάποια συγκεκριµένη λέξη ή λέξεις, να έχει γραφτεί από τον συγγραφέα Χ ή τον συγγραφέα Υ και να έχει εκδοθεί κατά τις ηµεροµηνίες από xx/xx/xx µέχρι yy/yy/yy από τον εκδοτικό οίκο A µε πλήθος σελίδων µεγαλύτερο από W. Σε Ψ.Σ που περιλαµβάνουν πλήρες κείµενο πρέπει να είναι δυνατή η αναζήτηση στην ολότητα αυτού ενώ στην περίπτωση πιο σύνθετων Αντικειµένων όπως η εικόνα ή το βίντεο θα πρέπει να χρησιµοποιούνται σύγχρονα πρότυπα (πχ MPEG 7) που υποστηρίζουν την αναζήτηση µέσα στα ίδια τα Αντικείµενα. Από όλα τα παραπάνω, συµπεραίνουµε πως µε τον όρο Ψ.Β καλύπτεται ένα ευρύ φάσµα συστηµάτων όχι όµως και τόσο ευρύ όσο ισχυρίζονται κάποιοι κατά καιρούς. Για παράδειγµα, το ιαδίκτυο διαθέτει δεδοµένα και τρόπους για να προσπελαστούν. εν είναι όµως µια Ψ.Β γιατί τα δεδοµένα αυτά δεν είναι δοµηµένα και οργανωµένα σε συλλογές. Παρόµοια ισχύουν και για µια βάση δεδοµένων η οποία εξυπηρετεί προγράµµατα και δεν διαθέτει υπηρεσίες για την εξυπηρέτηση ανθρώπων ώστε να θεωρηθεί Ψ.Β. Τα peer to peer προγράµµατα είναι πιο κοντά στην έννοια των Ψ.Β και αυτό γιατί διαθέτουν Ψ.Σ (αυτές που προσφέρει ο κάθε χρήστης) καθώς και υπηρεσίες για αναζήτηση και πλοήγηση σε αυτές. Παρόλα αυτά δεν µπορούν να θεωρηθούν Ψ.Β µε τον αυστηρό ορισµό αφού οι Ψ.Σ που διαθέτουν δεν είναι σταθερές, δεν είναι επαρκώς τεκµηριωµένες µε µεταδεδοµένα, δεν έχουν συνοχή και δεν συντηρούνται από έναν φορέα ή οργανισµό από ειδικούς. Η Ψηφιακή Σύγκλιση Από τις Κλασσικές βιβλιοθήκες στις Ψ.Β Ο βασικός λόγος για την δηµιουργία µιας βιβλιοθήκης είναι η πεποίθηση ότι θα συµβάλλει στην προαγωγή της επιστήµης, στην εξάπλωση της γνώσης, στην παραγωγή νέων ιδεών και γενικότερα στη βελτίωση της ποιότητας ζωής ενός τόπου. Η ψηφιακή επανάσταση όµως έχει επιβάλλει ένα νέο τρόπο ζωής, ενηµέρωσης και πρόσβασης στην πληροφορία. Το ιαδίκτυο αντικαθιστά και καταλαµβάνει µε γρήγορους και σταθερούς ρυθµούς τη θέση των µέσων ενηµέρωσης, των βιβλίων και των εγκυκλοπαιδειών, των αιθουσών διδασκαλίας και ψυχαγωγίας. Υπάρχει βέβαια ένας βασικός παράγοντας που δεν επιτρέπει την καθολική επικράτηση του ιαδικτύου: η ποιότητα. Στο ιαδίκτυο η πληροφορία είναι διάσπαρτη, ελάχιστα οργανωµένη και πολλές φορές αµφισβητούµενη. Καθένας από εµάς µπορεί να γίνει παραγωγός πληροφορίας, εκδότης και συγγραφέας. εν υπάρχουν µηχανισµοί ποιοτικού ελέγχου της δηµοσιευµένης πληροφορίας. Σε αυτό ακριβώς το σηµείο είναι που στοχεύουν και δίνουν λύση οι 19
Ψ.Β. ιατηρούν τα πλεονεκτήµατα των νέων τεχνολογιών και του διαδικτύου και τα συνδυάζουν µε την ποιότητα των βιβλιοθηκών. Αν και κανείς δεν µπορεί να το πει µε βεβαιότητα, οι Ψ.Β δεν θα καταργήσουν τις κλασσικές βιβλιοθήκες και αυτό γιατί οι δεύτερες αναλαµβάνουν σχεδόν πάντα τη συντήρηση των πρώτων και επιπλέον γιατί κάποιες φορές διαθέτουν υλικό που είναι πιο σηµαντικό ως φυσική οντότητα παρά ως ψηφιακή. Έτσι, το πιθανότερο είναι πως στο µέλλον για κάθε κλασσική βιβλιοθήκη ή µουσείο θα υπάρχει και το ψηφιακό της υποκατάστατο δηλαδή µια Ψ.Β όπως ακριβώς συµβαίνει µε τις µεγαλύτερες βιβλιοθήκες του κόσµου. Εικόνα 1: Η βιβλιοθήκη του Κογκρέσου Πλεονεκτήµατα Μειονεκτήµατα Ψ.Β Προφανώς, τα πλεονεκτήµατα των Ψ.Β είναι πολύ περισσότερα από τα µειονεκτήµατά τους και αυτός είναι και ο λόγος της µεγάλης έρευνας γύρω από αυτές αλλά και της αναµενόµενης εξάπλωσής τους. Έτσι µια Ψ.Β: εν έχει φυσικούς περιορισµούς. Οποιοσδήποτε µπορεί να την επισκεφτεί από οποιαδήποτε γωνιά του κόσµου. εν είναι πλέον ο χρήστης που πηγαίνει στην βιβλιοθήκη αλλά η βιβλιοθήκη στον χρήστη. εν έχει χρονικούς περιορισµούς. Οποιαδήποτε χρονική στιγµή η Ψ.Β είναι έτοιµη να εξυπηρετήσει τους χρήστες. εν έχει περιορισµό πρόσβασης στους πόρους. Ο ίδιος πόρος µπορεί να χρησιµοποιείται από πολλούς χρήστες ταυτόχρονα και δεν απαιτείται αναµονή στην ουρά µέχρι να επιστραφεί ο πόρος αυτός. ιαθέτει άπειρο χώρο. Σε αντίθεση µε την παραδοσιακή βιβλιοθήκη µια Ψ.Β µπορεί να αποθηκεύει οσοδήποτε µεγάλο όγκο περιεχοµένου απλώς µε την απόκτηση και προσάρτηση ενός ακόµη σκληρού δίσκου. Έχει µειωµένο κόστος. Το συνολικό κόστος δηµιουργίας αλλά και συντήρησης είναι κατά πολύ µικρότερο για µια Ψ.Β. Οι παραδοσιακές βιβλιοθήκες επιβαρύνονται µε το κόστος των κτιρίων, της συντήρησής τους 20
και του προσωπικού τους. Αντίθετα, και µε την ωρίµανση της τεχνολογίας, το κόστος των Ψ.Β µειώνεται διαρκώς. Προστατεύει τα πρωτότυπα. Σε περίπτωση µουσείων και αντικειµένων ιστορικής αξίας οι Ψ.Β συµβάλλουν στην µακροπρόθεσµη διατήρηση του φυσικού περιεχοµένου σε καλή κατάσταση. Ένα ψηφιακό αντικείµενο µπορεί να αντιγράφεται και να χρησιµοποιείται πολλές φορές χωρίς το πρωτότυπο να διατρέχει κινδύνους. Προσφέρει Υπηρεσίες που δεν παρέχονται από τις παραδοσιακές βιβλιοθήκες. Για παράδειγµα ένας χρήστης µπορεί να εκτελέσει πιο πολύπλοκες µορφές αναζήτησης όπως είδαµε προηγουµένως, να πλοηγηθεί άµεσα από ένα Αντικείµενο σε ένα άλλο και γενικότερα να προσπελάσει την συλλογή µε πολύ πιο ευέλικτο τρόπο. Οι Ψ.Σ µπορούν να ενηµερώνονται άµεσα σε αντίθεση µε το εκτυπωµένο υλικό που περιλαµβάνει µια ολόκληρη διαδικασία µέχρι να ανανεωθεί και να φτάσει στο ράφι της βιβλιοθήκης. ιαθέτει πολυµεσικό περιεχόµενο και στοιχεία διάδρασης µε τον χρήστη. Ηχητικά ντοκουµέντα, βίντεο και εικόνα είναι συνήθως στο περιθώριο µιας κλασσικής βιβλιοθήκης λόγω του εξοπλισµού που απαιτούν. Αντίθετα, στις Ψ.Β αποτελούν σηµαντικό τµήµα των Ψ.Σ. Μπορεί να υποστηρίζει πολυγλωσσία. Όλες οι σύγχρονες Ψ.Β υποστηρίζουν τουλάχιστον τρεις διαφορετικές γλώσσες για τις διεπαφές µε τους χρήστες αλλά συχνά και για το περιεχόµενό τους (τουλάχιστον για τα µεταδεδοµένα). Καµία παραδοσιακή βιβλιοθήκη δεν διαθέτει κάτι παρόµοιο. ιαθέτει ειδικές υπηρεσίες µε διεπαφές ιστού µέσω των οποίων οι χρήστες µπορούν να ανταλλάζουν απόψεις σχετικά µε το περιεχόµενο στο οποίο πλοηγούνται, να το σχολιάζουν και σε µερικές περιπτώσεις να υποβάλλουν και οι ίδιοι περιεχόµενο. Μπορεί να εξάγει άµεσα και αυτοµατοποιηµένα στατιστικά στοιχεία για την επισκεψιµότητα των συλλογών και το είδος των επισκεπτών. Είναι φιλική προς το περιβάλλον και αποτελεί ένα αποφασιστικό βήµα προς µια οικολογική, paperless, κοινωνία. Με τόσα πλεονεκτήµατα εύλογα διερωτάται κανείς γιατί οι Ψ.Β δεν έχουν εξαπλωθεί σε µεγαλύτερο βαθµό. Η απάντηση δεν είναι προφανής και έχει να κάνει µε πολλούς και ακαθόριστους πολλές φορές παράγοντες. Οι βασικοί είναι οι εξής: Τα πνευµατικά δικαιώµατα. Κανένας εκδοτικός οίκος δεν επιθυµεί το υλικό του πχ βιβλία, να είναι διαθέσιµο ελεύθερα µέσω µιας Ψ.Β. Ο ψηφιακός αναλφαβητισµός και η έλλειψη υποδοµών. Η χρήση Η/Υ δεν είναι τόσο διαδεδοµένη στις αναπτυσσόµενες και υποανάπτυκτες χώρες. Παρόµοια ισχύουν και για τις δικτυακές υποδοµές τους. Η έλλειψη διαλειτουργικότητας µεταξύ των Ψ.Β. Σήµερα, είναι πλέον εφικτή η διαλειτουργικότητα µεταξύ των ψηφιακών αποθεµάτων αλλά κάτι τέτοιο προϋποθέτει την αναβάθµιση παλαιότερων συστηµάτων και την ενηµέρωση των Ψ.Σ τους. 21
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Πρότυπα Μεταδεδοµένων Γενικά Στο προηγούµενο κεφάλαιο παρουσιάσαµε τα µεταδεδοµένα ως απαραίτητο συστατικό στην αρχιτεκτονική των Ψ.Β, τα βασικά τους είδη, καθώς και τα οφέλη από την χρήση τους. Στο παρόν κεφάλαιο αναφέρουµε συνοπτικά κάποια από τα πρότυπα µεταδεδοµένων που έχουν δηµιουργηθεί και τις ανάγκες που καλύπτει καθένα από αυτά. Λέγοντας «πρότυπο» εννοούµε ένα δηµοσιευµένο σχέδιο που περιέχει τεχνικές προδιαγραφές ή άλλα ακριβή κριτήρια µε σκοπό να χρησιµοποιηθεί ως κανόνας, οδηγία, ή ορισµός. Τα πρότυπα δηµιουργούνται µε σκοπό να αυξήσουν την αξιοπιστία, την αποτελεσµατικότητα και την διαλειτουργικότητα πολλών προϊόντων και υπηρεσιών που χρησιµοποιούµε σήµερα. Στην ιδανική περίπτωση, εµπεριέχουν την εµπειρία όλων των ενδιαφερόµενων µερών για το συγκεκριµένου υλικό, προϊόν, διαδικασία ή υπηρεσία. Παρά τα προφανή τους πλεονεκτήµατα, τα πρότυπα ενδέχεται να δηµιουργήσουν προβλήµατα, ιδιαίτερα σε τοµείς ταχύτατα εξελισσόµενους όπως αυτός της πληροφορικής, των προϊόντων λογισµικού και ειδικότερα των Ψ.Β. Για παράδειγµα, η αργοπορία στην δηµιουργία και εγκατάσταση ενός προτύπου έχει ως αποτέλεσµα την δηµιουργία πολλών παρόµοιων προτύπων από διαφορετικές οµάδες, την δηµιουργία πολλών ασύµβατων εκδόσεων µέσα στο ίδιο πρότυπο και ως αποτέλεσµα την ανάπτυξη εφαρµογών που δεν είναι συµβατές µεταξύ τους. Ανάλογα µε τους σκοπούς, το είδος της Ψ.Σ και τις ανάγκες που θα καλύπτει µπορεί να επιλεγεί ένα από τα πολλά διαφορετικά πρότυπα που έχουν δηµιουργηθεί. Για παράδειγµα, το παλαιότερο πρότυπο για τεκµηρίωση συλλογών αποτελούµενων από βιβλία είναι το MARC (Machine Readable Cataloguing) που δηµιουργήθηκε από την βιβλιοθήκη του Κογκρέσου για την καταλογογράφηση της συλλογής της και έτυχε διεθνούς αποδοχής µέχρι πρόσφατα όπου έχει σε µεγάλο βαθµό αντικατασταθεί από το Dublin Core και άλλα παρόµοια πρότυπα. Τα µεταδεδοµένα είναι δυνατόν να βρίσκονται ενθυλακωµένα στα Αντικείµενα µιας Ψ.Σ είτε να είναι αυτόνοµα και να συσχετίζονται µε τα Αντικείµενα µέσω συνδέσµων. Η κωδικοποίησή τους γίνεται µε µια γλώσσα SGML (Structured Generalized Markup Language) και κυρίως µε την γλώσσα XML. Υπάρχουν πρότυπα τα οποία µπορούν να περιγράψουν απλές δοµές πχ µια εικόνα, αλλά και πρότυπα που σχεδιάστηκαν για να περιγράψουν πιο σύνθετες δοµές όπως ένα λογοτεχνικό κείµενο που αποτελείται από ενθυλακωµένο κείµενο µε οποιοδήποτε βάθος. Επίσης, κάποια πρότυπα είναι τόσο ευέλικτα που δίνουν τη δυνατότητα να περιγραφεί µια ολόκληρη συλλογή. Μια συνολική εικόνα µε βάση αυτές τις διαφοροποιήσεις φαίνεται στο σχήµα: 22
Σχήµα 3: Τα πρότυπα µεταδεδοµένων Ακολουθεί ένας πίνακας µε την περιγραφή των προτύπων και τις εφαρµογές στις οποίες χρησιµοποιούνται: Σχήµα Μεταδεδοµένων Περιγραφή- Εφαρµογές Ένα απλό και γενικό σύνολο που µπορεί Dublin Core (DC) Text Encoding Initiative (TEI) Encoded Archival Description (EAD) να εφαρµοστεί σε µια µεγάλη ποικιλία Αντικειµένων. Έχει τροποποιηθεί από ένα µεγάλο αριθµό κοινοτήτων (πχ µουσεία - CIMI) για να καλύπτει τις ανάγκες τους. Καθορίζει ένα γενικό σχήµα για την κωδικοποίηση οποιασδήποτε µορφής κειµένου. Ένα γενικό πρότυπο για την κωδικοποίηση πόρων µουσείων και βιβλιοθηκών που διευκολύνει την αναζήτηση, εύρεση παρουσίαση και ανταλλαγή τους. Ένα από τα παλαιότερα πρότυπα στο χώρο Machine Readable Cataloguing (MARC) 21 Metadata Encoding and Transmission Standard (METS) των βιβλιοθηκών για την ανταλλαγή πληροφοριών καταλόγου. Έχει επαυξηθεί ώστε να περιλαµβάνει περιγραφικούς όρους για ηλεκτρονικούς πόρους. Ένα πολλά υποσχόµενο σχήµα κωδικοποίησης σύνθετων συλλογών µε µεγάλη ευελιξία στην ενσωµάτωση πόρων και προτύπων. 23
Ένα βιβλιογραφικό σχήµα µεταδεδοµένων Metadata Object Description Schema (MODS) Multimedia Content Description Interface (MPEG 7) που χρησιµοποιεί όρους του MARC 21 και είναι συµβατό µε αυτό. Χρησιµοποιείται για να µεταφέρει όρους από το MARC 21 αλλά και για να το επαυξήσει µε περιγραφικούς όρους. Ένα εκτενές και γενικό πρότυπο που περιγραφεί πολυµεσικό περιεχόµενο. VRA Core Categories Version 3 Ένα βασικό σύνολο µεταδεδοµένων µε δυνατότητες προσθήκης πεδίων, κυρίως για έργα τέχνης που έχουν µορφή εικόνας (πίνακες ζωγραφικής, γλυπτά κλπ). Πίνακας 1: Τα πρότυπα µεταδεδοµένων και η χρήση τους Εύλογα θα αναρωτηθεί κανείς πως είναι δυνατόν να επιτευχθεί διαλειτουργικότητα στις εφαρµογές µε τόσα πρότυπα µεταδεδοµένων. Η σύγχρονη τάση στις Ψ.Β είναι να χρησιµοποιούνται hub ή wrapper πρότυπα όπως το METS δηλαδή πρότυπα που δεν κάνουν υποθέσεις ως προς το πρότυπο µεταδεδοµένων το οποίο εσωκλείουν και να απεικονίζουν αυτό το εσωτερικό πρότυπο σε ένα γενικότερο όπως το Dublin Core πριν την ανταλλαγή των δεδοµένων. Το πρότυπο Dublin Core (DC) Αποτελεί το πιο διαδεδοµένο πρότυπο µεταδεδοµένων σήµερα. Πρόκειται για ένα σύνολο από όρους που χρησιµοποιούνται για να περιγράψουν τους πόρους µιας Ψ.Β. Η σηµασιολογία αυτών των όρων έχει οριστεί από ένα διεθνές group επαγγελµατιών από τις βιβλιοθήκες, τα µουσεία, την επιστήµη των υπολογιστών και άλλα συσχετιζόµενα πεδία. Το group ξεκίνησε τις εργασίες του το 1995 από την OCLC µε σκοπό να δηµιουργήσει ένα πρότυπο που θα είναι µεν ελάχιστο ώστε να καλύπτει όλες τις περιπτώσεις πόρων αλλά θα µπορεί και να επεκταθεί σε περίπτωση που αυτό απαιτείται για πιο εξειδικευµένες περιπτώσεις. Το DC διαθέτει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά: Απλότητα δηµιουργίας και συντήρησης. Το σύνολο των όρων του προτύπου είναι όσο πιο απλό γίνεται ώστε να είναι εφικτό ακόµα και σε µη ειδικούς να τεκµηριώσουν πόρους εύκολα και αποδοτικά. Κατανοητή ορολογία. Το πρότυπο δηµιουργήθηκε έχοντας υπόψη τον µη ειδικό χρήστη. Η αναζήτηση της πληροφορίας µπορεί να γίνει µε ορολογία που είναι αυτονόητη και µε αυτόν τον τρόπο συµβάλλει στην αύξηση της προσβασιµότητας της. ιεθνής εµβέλεια. Η εµπλοκή ανθρώπων από πολλές χώρες κατά την δηµιουργία του προτύπου εξασφάλισε τόσο την υποστήριξη πολλών γλωσσών όσο και την υποστήριξη πολύ-πολιτισµικών πόρων. 24
Επεκτασιµότητα. Η ανάγκη για απλότητα δεν στέρησε από το πρότυπο την δυνατότητα να καλύπτει πιο εξειδικευµένες απαιτήσεις. Έτσι, είναι εύκολο να προστίθενται όροι όποτε απαιτείται και οι οποίοι θα έχουν νόηµα για το συγκεκριµένο σύνολο πόρων που περιγράφουν χωρίς όµως να στερούν τα πλεονεκτήµατα που παρέχουν οι όροι του πυρήνα για εύρεση των πόρων. Παρακάτω αναφέρονται οι όροι µεταδεδοµένων που χρησιµοποιεί το ελάχιστο DC και η σηµασιολογία τους: 1. Τίτλος - Ετικέτα: "Title". Το όνοµα που δίνει στον πόρο, συνήθως ο ηµιουργός του. 2. Συγγραφέας ή ηµιουργός - Ετικέτα: "Creator". Το άτοµο ή ο οργανισµός που είναι κύρια υπεύθυνος για την δηµιουργία του πνευµατικού περιεχοµένου του πόρου. Για παράδειγµα, συγγραφείς σε περίπτωση γραπτών κειµένων, καλλιτέχνες, φωτογράφοι, ή εικονογράφοι σε περίπτωση οπτικών πόρων. 3. Θέµα και Λέξεις Κλειδιά - Ετικέτα: "Subject". Το θέµα του πόρου. Τυπικά, το θέµα θα είναι εκφρασµένο σαν λέξεις κλειδιά ή φράσεις που περιγράφουν το θέµα ή το περιεχόµενο του πόρου. Παροτρύνεται η χρήση καθορισµένων λεξικών και επίσηµων σχηµάτων ταξινόµησης. 4. Περιγραφή - Ετικέτα: "Description". Μία αυτούσια περιγραφή του περιεχοµένου του πόρου, που περιέχει περιλήψεις σε περίπτωση γραπτών κειµένων ως αντικειµένων ή περιγραφές περιεχοµένων στην περίπτωση οπτικών πόρων. 5. Εκδότης - Ετικέτα: "Publisher". Η οντότητα που έκανε διαθέσιµο τον πόρο στην παρούσα µορφή, όπως ένας εκδοτικός οίκος, ένα τµήµα πανεπιστηµίου, ή µία συνεταιρική οντότητα. 6. Συντελεστής - Ετικέτα: "Contributor". Το πρόσωπο ή ο οργανισµός που δεν προσδιορίζεται στο στοιχείο ηµιουργός και έχει συµβάλει πνευµατικά στην δηµιουργία του πόρου αλλά η συνεισφορά του είναι δευτερεύουσα σε σχέση µε οποιοδήποτε πρόσωπο ή οργανισµό που προσδιορίζεται στο στοιχείο ηµιουργός (για παράδειγµα, µεταφραστής ή εικονογράφος). 7. Ηµεροµηνία - Ετικέτα: "Date". Μία ηµεροµηνία σχετική µε τη δηµιουργία και τη διαθεσιµότητα του πόρου. Η συνιστώµενη καλύτερη τακτική ορίζεται από το ISO 8601 [Σχήµατα Ηµεροµηνίαs και Χρόνου] (βασισµένο στο ISO8601), που περιέχει ηµεροµηνίες σε σχήµα YYYY, YYYY-MM-DD και DD- MM-YYYY. 8. Τύπος Πόρου - Ετικέτα: "Type". Η κατηγορία του πόρου, όπως βιβλίο, περιοδικό, ποίηµα, χειρόγραφο. Για χάρη της λειτουργικότητας, ο Τύπος πρέπει να επιλεγεί από λεξικό. 9. Μορφότυπος - Ετικέτα: "Format". Η µορφή των δεδοµένων του πόρου δηλαδή ο τύπος του αρχείου µε τον οποίον τα δεδοµένα αναπαρίστανται. Για χάρη της λειτουργικότητας, ο Μορφότυπος πρέπει να επιλέγεται από ένα ελεγχόµενο λεξικό. 10. Κωδικός Πόρου - Ετικέτα: "Identifier". Μία φράση ή αριθµός που χρησιµοποιείται για να προσδιορίσει µονοσήµαντα τον πόρο. Παραδείγµατα 25
κωδικών αποτελούν τα PURLs, τα DOIs, το International Standard Book Numbers (ISBN) ή άλλα επίσηµα σχήµατα αναγνώρισης. 11. Πηγή - Ετικέτα: "Source". Πληροφορίες για έναν δεύτερο πόρο από τον οποίο ο παρόν πόρος απορρέει. Ενώ γενικά συστήνεται τα στοιχεία να περιέχουν πληροφορία σχετικά µε τον παρόν πόρο µόνο, αυτό το στοιχείο µπορεί να περιέχει τον κωδικό ή άλλα δεδοµένα για έναν δεύτερο πόρο όταν θεωρείται σηµαντικό για την συσχέτισή του µε τον παρόντα πόρο. Συνιστάται περισσότερο στην πράξη να χρησιµοποιείται το στοιχείο Σχέση αντί αυτού. 12. Γλώσσα - Ετικέτα: "Language". Η γλώσσα του πνευµατικού περιεχοµένου του πόρου. Όπου πρακτικά, το περιεχόµενο αυτού του πεδίου πρέπει να συµφωνεί µε ένα ελεγχόµενο λεξικό που παίρνει τιµές µε βάση το RFC 1766 [Επιγραφές για τον Προσδιορισµό Γλωσσών]. Παραδείγµατα περιλαµβάνουν τα gr, en, de, es, fi, fr. 13. Σχέση - Ετικέτα: "Relation". Ένα ανγνωριστικό ενός δεύτερου πόρου και η σχέση του µε τον παρόντα πόρο. Αυτό το στοιχείο επιτρέπει τη δήλωση συνδέσµων µεταξύ σχετικών πόρων και περιγραφών πόρων. Παραδείγµατα περιέχουν µια επόµενη έκδοση κάποιας εργασίας (IsVersionOf), µία µετάφραση µίας εργασίας (IsBasedOn), ένα κεφάλαιο ενός βιβλίου (IsPartOf) και µια διαµόρφωση των δεδοµένων σε µία εικόνα (IsFormatOf). Για χάρη της λειτουργικότητας, οι σχέσεις πρέπει να επιλεχθούν από ένα ελεγχόµενο λεξικό. 14. Κάλυψη - Ετικέτα: "Coverage". Τα χαρακτηριστικά χώρου ή χρόνου του πνευµατικού περιεχοµένου του πόρου. Η Κάλυψη χώρου αναφέρεται στην περιοχή µε χρήση συντεταγµένων (π.χ. γεωγραφικό µήκος και πλάτος) ή µε ονόµατα από ένα ελεγχόµενο λεξικό ή µε πλήρη συλλαβισµό. Η χρονική κάλυψη αναφέρεται στην περίοδο µε την οποία σχετίζεται ο πόρος και όχι στο πότε δηµιουργήθηκε ή έγινε διαθέσιµος (το οποίο ανήκει στο στοιχείο Ηµεροµηνία). Χρησιµοποιεί την ίδια µορφή ηµεροµηνία/χρόνου όπως συνιστάται για το στοιχείο Ηµεροµηνία ή χρονικών περιόδων που προέρχονται από µία καθορισµένη λίστα ή συλλαβίζονται πλήρως. 15. ικαιώµατα Χρήσης - Ετικέτα:"Rights". Περιλαµβάνει µία δήλωση δικαιωµάτων χρήσης, έναν κωδικό που οδηγεί σε µία δήλωση δικαιωµάτων χρήσης ή έναν κωδικό που οδηγεί σε µία υπηρεσία παροχής πληροφοριών σχετικά µε τα δικαιώµατα χρήσης του πόρου. Το πρότυπο Text Encoding Initiative (TEI) Το TEI ξεκίνησε το 1987 από την συνεργασία των Association for Computer and the Humanitie /ACH (Ένωση για τους Ηλεκτρονικούς Υπολογιστές και τις Ανθρωπιστικές Επιστήµες), Association for Computational Linguistics/ACL (Ένωση για τις Υπολογιστικές Γλώσσες) και την Association for Literary and Linguistic Computing/ALLC (Ένωση για τη Λογοτεχνική και Γλωσσολογική Πληροφορική) που σε συνεργασία µε κάποιους ακόµα φορείς, το 1999, αποτέλεσαν ένα µη 26
κερδοσκοπικό όργανο, το Συµβούλιο του ΤΕΙ (ΤΕΙ Consortium) που εργάζεται για την συντήρηση του προτύπου. Στους στόχους του προτύπου συγκαταλέγονται τα εξής: Υποστήριξη όλων των ειδών κειµένου (πεζός λόγος, ποίηση κ.τ.λ.) από όλες τις περιόδους και για όλες τις γλώσσες. Εύκολη ανταλλαγή και ενσωµάτωση ακαδηµαϊκής πληροφορίας. Οδηγίες για το τι και πως θα κωδικοποιηθεί. να είναι επαρκές στην κωδικοποίηση και προβολή του περιεχοµένου των κειµένων για την κάλυψη των αναγκών της έρευνας. να είναι απλό και σαφές. να είναι εύκολο για τους ερευνητές να το χρησιµοποιούν, χωρίς την ανάγκη κάποιου ειδικού λογισµικού. να αναδειχθεί σε ένα επιτυχηµένο και αποδεκτό πρότυπο για αναζήτηση, ευρετηρίαση, σύγκριση και ανταλλαγή δεδοµένων κειµένων. Το πρότυπο µεταδεδοµένων TEI στοχεύει να αναδείξει το περιεχόµενό του κειµένου που κωδικοποιεί και να το κάνει πιο προσιτό και εύχρηστο στους ειδικούς ερευνητές που το µελετούν αλλά και γενικότερα, σε όλους τους ενδιαφερόµενους. Αυτό επιτυγχάνεται µέσα από µια σειρά επισηµάνσεων και παρατηρήσεων, δυνατότητες που περιλαµβάνει εγγενώς το πρότυπο. Έτσι, για παράδειγµα, λέξεις και ονόµατα φυσικών προσώπων ή γεωγραφικών τόπων για τα οποία χρησιµοποιείται διαφορετική µορφή από την καθιερωµένη, κωδικοποιούνται χρησιµοποιώντας παράλληλα και την ορθή (ένα είδος θησαυρού). Επιπροσθέτως, παρέχεται η δυνατότητα κωδικοποίησης των διακεκοµµένων λέξεων στο τέλος µιας γραµµής, τόσο µε την διακεκοµµένη µορφή που εµφανίζονται σε κάποιο κείµενο, όσο και µε την κανονική τους µορφή. Έτσι, µειώνεται η πιθανότητα απώλειας πληροφορίας κατά το στάδιο της αναζήτησης, που πραγµατοποιείται σε ολόκληρο το εύρος του κειµένου. Πολύ σηµαντική θεωρείται και η δυνατότητα που παρέχει το TEI, µε την οποία είναι δυνατή η εισαγωγή σηµειώσεων και επεξηγήσεων σε συγκεκριµένα σηµεία µέσα στο κείµενο, διαφωτίζοντας έτσι καλύτερα το περιεχόµενό του, κάνοντας την µελέτη του πληρέστερη και πιο αποτελεσµατική. Τέλος, είναι δυνατή η διασύνδεση του κωδικοποιηµένου κειµένου µε την ψηφιοποιηµένη εικόνα, µε τη χρήση ειδικής ετικέτας. Εκτός βέβαια από όλα τα παραπάνω, που αφορούν, κατά κύριο λόγο, το περιεχόµενο ενός κειµένου, µε το TEI είναι δυνατή και η κωδικοποίηση και καταχώρηση βιβλιογραφικών δεδοµένων για κάθε αυτόνοµο κείµενο. Γενικά, το TEI είναι το πλέον κατάλληλο πρότυπο για την κωδικοποίηση κειµένου. Η αυξηµένη πολυπλοκότητα του όµως έχει σταθεί τροχοπέδη στην περαιτέρω εξάπλωσή του. Ως προς την λειτουργία του το TEI δεν είναι απλά ένα XML schema αλλά µια οικογένεια από schemas µε µεγάλη ποικιλία από tags και attributes. Ένα παράδειγµα χρήσης του µπορούµε να βρούµε στο Project Gutenber, µια προσπάθεια παροχής στο ευρύ κοινό ιστορικών και λογοτεχνικών κειµένων. Παρακάτω, βλέπουµε ένα απόσπασµα από το έργο του Shakespeare και πως αυτό κωδικοποιείται µε τα tags του TEI: 27