Η ΠΛΕΟΝ ΟΥΣΙΩΔΗΣ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ ΤΗΝ ΟΠΟΙΑ ΟΥΔΕΙΣ ΕΠΙΘΥΜΕΙ ΝΑ ΠΡΑΞΕΙ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ, ΚΟΜΜΑΤΙΣΜΟΣ, ΑΝΑΞΙΟΚΡΑΤΙΑ: ΣΥΝΙΣΤΩΣΕΣ ΤΗΣ ΔΔ

Η ΠΛΕΟΝ ΟΥΣΙΩΔΗΣ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ ΤΗΝ ΟΠΟΙΑ ΟΥΔΕΙΣ ΕΠΙΘΥΜΕΙ ΝΑ ΠΡΑΞΕΙ Βασίλης Σιταράς Δρ. ΕΚΠΑ (Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης) Δις απόφοιτος ΕΣΔΔ Θησέως 52, Βάρκιζα, 16672, τηλ. 210 8974903 Περίληψη: Οι κακοδαιμονίες της ελληνικής Δημόσιας Διοίκησης (στο εξής: ΔΔ) είναι ένα πρόβλημα το οποίο στηλιτεύουν άπαντες εδώ και πολλές δεκαετίες, παρά τις αλλεπάλληλες (και κατά γενική ομολογία αποτυχημένες) «διοικητικές μεταρρυθμίσεις». Ο εισηγητής συνηγορεί μεν υπέρ μιας καθολικής μεταρρύθμισης της ΔΔ, η οποία θα αφορά στην πρόσληψη, στην αξιολόγηση και στις μεθόδους διοίκησης, υπό την εξής προϋπόθεση: τον συνταγματικά κατοχυρωμένο διαχωρισμό κράτους και κυβερνώντος κόμματος, δηλαδή μια πραγματικά ανεξάρτητη ΔΔ. Ουδεμία διοικητική μεταρρύθμιση έχει ελπίδες να επιτύχει, εάν δεν διαρραγεί αυτός ο ολέθριος «ομφάλιος λώρος». Ακόμη και σήμερα, είναι παράδοξο ότι ουδείς από τους «μεταρρυθμιστές» όλων των πολιτικών χώρων επιθυμεί να υπερβεί το κομματικό κράτος. Η διαιώνιση του τελευταίου δεν μπορεί να οδηγήσει την Ελλάδα εκτός κρίσης, παρά μόνο να αναπαράγει τις παθογένειες οι οποίες συνετέλεσαν στη δημιουργία της κρίσης. Λέξεις κλειδιά: Δημόσια Διοίκηση, Κράτος, Κόμμα, Μεταρρύθμιση. ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ, ΚΟΜΜΑΤΙΣΜΟΣ, ΑΝΑΞΙΟΚΡΑΤΙΑ: ΣΥΝΙΣΤΩΣΕΣ ΤΗΣ ΔΔ Ασφαλώς η ταύτιση κράτους και κόμματος δεν είναι κάτι νέο στο ελληνικό κράτος. Αναφερόμενος στην κατάσταση που επικρατούσε στις αρχές του 20 ου αιώνα, ο Κωνσταντίνος Παρθενόπουλος χαρακτηρίζει τη ΔΔ ως «δυνάστη και άξιο συνεχιστή της τουρκικής Διοίκησης» και με «σχέσεις ανωμαλίας», οι οποίες προέκυψαν από την άμεση υπαγωγή της στην πολιτική εξουσία (Παρθενόπουλος 1997). Κάτι τέτοιο δεν ήταν, σε τελική ανάλυση, περίεργο, αφού το κομματικό κράτος ήταν η άλλη όψη του νομίσματος που ονομαζόταν «πελατειακό κράτος» και των συναφών σχέσεων πατρωνίας (Σωτηρόπουλος 2001). Ο πολιτικός εκείνος που θεωρείται ιστορικά ως αρχιερέας του πελατειακού κράτους ήταν ο αρχηγός του γαλλικού κόμματος Ι.Κωλέττης, πρωθυπουργός κατά την περίοδο 1844 47. Η παθογένεια που μας κληροδότησε ο Κωλέττης συνεχίστηκε αμείωτη τα επόμενα 150 χρόνια. Ενδεικτική της κατάστασης που επικρατούσε στα μέσα του 20 ου αιώνα είναι η περίφημη «Έκθεσις επί του οικονομικού προβλήματος της Ελλάδος» του διαπρεπούς οικονομολόγου πρώην Διοικητή της ΤτΕ Κυριάκου Βαρβαρέσσου, το 4 ο Κεφάλαιο της οποίας επιγράφεται «Η πλημμελής λειτουργία της Διοικήσεως και η ανάγκη αναδιοργανώσεως αυτής» (Βαρβαρέσσος 1950). Μεταξύ των διαχρονικών, όπως αποδεικνύεται, επισημάνσεων του Βαρβαρέσσου συγκρατούνται οι εξής: «Τα ανώτατα και ανώτερα στελέχη της Διοικήσεως κατά κανόνα δεν εστάθησαν στο ύψος της αποστολής των (...) εδέχθησαν να μεταβληθούν εις όργανα κομματικών και προσωπικών επιδιώξεων (...) όταν οι διορισμοί και αι προαγωγαί γίνονται επί τη βάσει καθαρώς κομματικών κριτηρίων, είναι φυσικόν η στάθμη της δημοσίας υπηρεσίας να κατέλθη επικινδύνως». Και, ως εκ τούτου, εισηγείται

τελικά το εξής: «Απαιτείται όπως οι διορισμοί και αι προαγωγαί κατοχυρωθούν εφεξής από κομματικάς και προσωπικάς επεμβάσεις και οργανωθούν επί τη βάσει εντελώς αντικειμενικών κριτηρίων ικανότητος και ήθους». Εντούτοις, ο Βαρβαρέσσος θέτει την εξής αναγκαία προϋπόθεση για την υπέρβαση της υφιστάμενης παθογένειας: «Η διοικητική αναδιοργάνωσις δεν είναι δυνατόν να γίνη από εν μόνο κόμμα (...) αναδιοργάνωσις γινομένη από εν μόνο κόμμα δεν θα είναι αδιάβλητος». Γενικότερα, παρατηρεί, αυτή δεν πρέπει να γίνη από πολιτικά πρόσωπα, οσονδήποτε εξέχοντα και αν είναι ταύτα, διότι «θα είναι δυσχερέστατον να αντιστούν εις τας τεραστίας πιέσεις αι οποίαι θα ασκηθούν υπό των ενδιαφερομένων». Επομένως, καταλήγει, μόνο μια «Μεγάλη Επιτροπή Αναδιοργανώσεως της ΔΔ», αποτελούμενη από ανώτατους δικαστές, κορυφαίους καθηγητές, νομομαθείς κλπ θα μπορούσε να αναλάβει αυτό το γιγαντιαίο εγχείρημα και για το σκοπό αυτό προτείνει συγκεκριμένα ονόματα (Βαρβαρέσσος 1950). Δυστυχώς, οι εισηγήσεις Βαρβαρέσσου, αν και ορθές, δεν έγιναν αποδεκτές, έστω κι αν ο Υπαλληλικός Κώδιξ του 1951 ίδρυσε το σημαντικό, για την εποχή, θεσμό του ΑΣΔΥ, πρόδρομο του ΑΣΕΠ. Ακόμη και η ζοφερή κατάσταση που περιγράφει ο Κυριάκος Βαρβαρέσσος για το 1950 επρόκειτο να επιδεινωθεί μια γενιά αργότερα: η αποθέωση του φαινομένου του κομματικού κράτους στην Ελλάδα ανάγεται ουσιαστικά πριν 33 χρόνια, με την άνοδο του ΠΑΣΟΚ στην εξουσία, τον Οκτώβριο του 1981. Ενδεχομένως τότε να είχε κάποιο νόημα, στο όνομα της γενικότερης «Αλλαγής» σε όλα τα επίπεδα. Ειδικά η παρατήρηση του Παναγιώτη Καρκατσούλη ότι «οι ιδιομορφίες της ελληνικής μεταπολεμικής (πολιτικής) ζωής είχαν δημιουργήσει μια μονοκομματικά ελεγχόμενη διοικητική ελίτ, την οποία η πρώτη σοσιαλιστική κυβέρνηση επιχείρησε ( ) να αλώσει και να διαλύσει» ασφαλώς δεν στερείται βάσης (Καρκατσούλης 1998). Η ουσία είναι πως τα αμέσως επόμενα χρόνια η πρώτη κυβέρνηση Ανδρέα Παπανδρέου επιδόθηκε σε «μια σειρά σοσιαλιζόντων πειραματισμών στη ΔΔ» (Παρθενόπουλος 1997). Οι περισσότερες από τις αλλαγές αυτές με τη λαμπρή εξαίρεση του Ν. 1388/1983 περί σύστασης του ΕΚΔΔ και ειδικά της ΕΣΔΔ (για την οποία βλ. παρακάτω) αποδείχτηκαν αποτυχημένες και ήδη αντικαθίστανται 1, όχι όμως ο κομματισμός και, ιδίως, η ανάδειξη μιας «παράλληλης παρα Διοίκησης», αποτελούμενης από εξω υπηρεσιακούς υπαλλήλους αμφίβολων προσόντων. Υπενθυμίζεται ότι, μέχρι το φθινόπωρο του 1981, η ιεραρχία της ΔΔ απαρτίζονταν από τους Γενικούς Διευθυντές, μια ιεραρχική βαθμίδα που καταργήθηκε εντελώς από την πρώτη κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ με το Ν. 1232/1982 (για να αναβιώσει μεν στη δεκαετία του 1990, αλλά με σαφώς μειωμένες εξουσίες). Οι Γενικοί Διευθυντές της περιόδου προ του 1981 ήταν όλοι τους βετεράνοι υπάλληλοι καριέρας, ήτοι υπηρεσιακοί παράγοντες, και διέθεταν, κατά κανόνα, εγνωσμένη εμπειρία και κύρος. Αποτελούσαν την επονομαζόμενη «φυσική ηγεσία» της ελληνικής ΔΔ, ένας όρος που εξακολουθεί να υπάρχει πλέον μόνο στις Ένοπλες Δυνάμεις και στο ΥΠΕΞ. Τους διαδέχτηκαν πολυάριθμοι σχεδόν 100 Γενικοί και Ειδικοί Γραμματείς, συχνά αποτυχημένοι πολιτευτές (αποτυχόντες βουλευτές) και κατά κανόνα χωρίς ουσιαστικές γνώσεις επί του αντικειμένου το οποίο τους ανατίθεται. Όλος αυτός ο «κομματικός στρατός», που επιβεβαίωσε πλήρως την πολιτικοποίηση της ΔΔ τις τελευταίες δεκαετίες, εξακολουθεί να άρχει και κανείς δεν έχει εκδηλώσει πρόθεση να τον πειράξει. Πεποίθηση του ομιλούντος είναι η ανάγκη ριζικού διαχωρισμού κράτους και κόμματος ή, με άλλα λόγια, διαχωρισμού πολιτικής εξουσίας και υπαλληλίας. Αυτό μπορεί να γίνει ιδίως με: 1 Αναφέρω ενδεικτικά το Ν.1505/1984 για «ενιαίο» μισθολόγιο, που επιβίωσε μέχρι το Ν.4024/2011.

Α) ΚΑΤΑΡΓΗΣΗ ΟΛΩΝ ΑΝΕΞΑΙΡΕΤΩΣ ΤΩΝ ΜΕΤΑΚΛΗΤΩΝ ΥΠΑΛΛΗΛΩΝ Θα ήταν εξαιρετικά ενδιαφέρον αν μπορούσε να δικαιολογήσει κανείς, εν έτει 2014, την αναγκαιότητα των Γενικών και Ειδικών Γραμματέων που προαναφέρθησαν, καθώς και των πολυάριθμων «συμβούλων» τους 2. Μήπως, άραγε, φταίει ότι οι υπηρετούντες μόνιμοι υπάλληλοι δεν είναι επαρκείς υπηρεσιακά; Ασφαλώς όχι! Μετά από 17 χρόνια στο Δημόσιο, είμαι σε θέση να γνωρίζω ότι η ελληνική ΔΔ, παρά τις πλείστες όσες εναντίον της μομφές (οι οποίες, μάλιστα, έχουν πολλαπλασιαστεί τα τελευταία 4 χρόνια), έχει την τύχη να διαθέτει ικανότατα στελέχη καριέρας με λαμπρές σπουδές και γνώσεις, τα οποία συχνά περιθωριοποιούνται και δεν αξιοποιούνται επαρκώς, λόγω της έλλειψης «κομματικής ταυτότητας» και, γενικότερα, κάποιου είδους «διασυνδέσεων». Το αντίθετο ακριβώς συμβαίνει με τους μη μόνιμους υπαλλήλους σε υψηλές θέσεις, γνωστούς ως μετακλητούς: αποτελούν παρεπόμενα ενός ισχυρού πολιτικού πάτρωνα (Υπουργού κλπ), τον οποίο ακολουθούν από Υπουργείο σε Υπουργείο: έτσι, λ.χ., αν ο πολιτικός αυτός αναλάβει Υπουργός Εργασίας, θα ασχοληθούν με τα εργασιακά. Σε μια πιθανή μετακίνησή του στο Υπουργείο Ενέργειας, θα αναλάβουν τα ενεργειακά κλπ. Το κριτήριο, επομένως, για το διορισμό τους σε καμιά περίπτωση δεν φαίνεται να είναι η σε βάθος γνώση ενός αντικειμένου (expertise), όπως θα ανέμενε κανείς, παρά μόνο η σχέση τους με το κυβερνών κόμμα και, πιο συγκεκριμένα, τον Χ ή Ψ πολιτικό προϊστάμενο. Χωρίς, βεβαίως, να αρνούμαι ότι κάποιοι από τους μετακλητούς είναι ικανοί, διερωτώμαι, τελικά, προς τι η ύπαρξή τους και ποια ακριβώς η «προστιθέμενη αξία» τους. Όλη αυτή η παράλληλη «παραδιοίκηση» αποτελούμενη από τους μετακλητούς υπαλλήλους δεν πλαισίωσε απλώς, αλλά, επί της ουσίας, υποκατέστησε τους υπηρεσιακούς παράγοντες. Εν κατακλείδι, «η μετατόπιση των Γενικών Γραμματειών από το υπηρεσιακό στο πολιτικό πεδίο μόνο κακές υπηρεσίες προσέφερε» (Παρθενόπουλος 1997). Το μοναδικό Υπουργείο στη σύγχρονη Ελλάδα το οποίο κατάφερε να αντισταθεί, εν μέρει τουλάχιστον, στη λαίλαπα του κομματισμού μετά το 1981 ήταν το ΥΠΕΞ, εξ ου και η υψηλή ποιότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών. Φαίνεται πως οι εκάστοτε κυβερνώντες κατάλαβαν ότι τουλάχιστον η εξωτερική πολιτική της χώρας και τα λεγόμενα «εθνικά θέματα», λόγω της σημασίας τους, δεν είναι χώρος που προσφέρεται για πειραματισμούς. Στο ΥΠΕΞ, λοιπόν, οι υπηρεσιακοί παράγοντες παρέμειναν ανέκαθεν σχετικά ισχυροί και, επιπλέον, υπάρχει εκεί ο πολύ αξιέπαινος θεσμός του Υπηρεσιακού Γενικού Γραμματέα, ο οποίος αποσκοπεί ακριβώς στο να εξασφαλίζεται θεσμική μνήμη και να εξυπηρετείται η αρχή της συνέχειας της Διοικήσεως. Σχετικά με αυτό, όμως, βλ. παρακάτω (Β). Συνέπεια της «παραδιοίκησης» είναι σοβαρότατα προβλήματα τόσο στο διοικητικό επίπεδο (ακατάλληλοι, κατά κανόνα, άνθρωποι και στο policy making και στο policy implementation), όσο και στο οικονομικό (αδικαιολόγητες σπατάλες για τη στελέχωση των σχετικών Γραφείων και για τα λειτουργικά έξοδα πχ τις υπηρεσιακές μετακινήσεις όλων αυτών των Golden Boys του «κομματικού σωλήνα»). Ως προς το πρώτο θέμα, λοιπόν, οι μετακλητοί δρουν συνήθως ως «μεσολαβητές» ή «ενδιάμεσοι» ανάμεσα στο κράτος και σε πρόσωπα ομάδες συμφερόντων, με πάρα πολλούς τρόπους όπως λ.χ. οι «φωτογραφικές» δημόσιες προμήθειες ή, ακόμη χειρότερα, οι «φωτογραφικές» διατάξεις νομοσχεδίων, που ευνοούν συγκεκριμένα μέλη της κοινωνίας. Με τον τρόπο αυτό, συνεχίζουν επάξια 2 Eνδεχομένως έχουν κάποιο νόημα μόνο τα πολιτικά ιδιαίτερα Γραφεία των Υπουργών, αρκεί, βεβαίως, να μην ασκούν, de jure ή de facto, αρμοδιότητες επί της λειτουργίας του Υπουργείου.

την παράδοση του πελατειακού κράτους. Εμμεση συνέπεια δυσελειτουργίας, η οποία προκύπτει από την απαξίωση της υπηρεσιακής ηγεσίας λόγω των πανίσχυρων μετακλητών, είναι ότι τα μόνιμα στελέχη στερούνται της απαραίτητης υποκίνησης (motivation) για απόδοση υψηλού επιπέδου, την οποία ασφαλώς και θα είχαν, εάν γνώριζαν ότι θα ανταμειφθούν με την ανέλιξη στα ύπατα αξιώματα της διοικητικής ιεραρχίας. Τουναντίον, τα μόνιμα στελέχη πολλές φορές αλλοτριώνονται και τα ίδια, είτε προσπαθώντας να αναπτύξουν στενές σχέσεις με τους μετακλητούς, είτε υπηρετώντας με απόσπαση στα Γραφεία των Γενικών και Ειδικών Γραμματέων (όπως και στα κόμματα ή στα Γραφεία βουλευτών). Πρόκειται για μια διοικητική παθογένεια πρώτης τάξεως, καθώς στη συνέχεια οι υπάλληλοι αυτοί ισχυροποιούνται τα μέγιστα σε σχέση με τους άλλους, μη προνομιούχους συναδέλφους τους. Ετσι, είτε τους παρακάμπτουν σε μελλοντικές κρίσεις προϊσταμένων είτε ευνοούνται σκανδαλωδώς από ρυθμίσεις όπως λ.χ. η ακόλουθη: «Ο Γενικός ή Ειδικός Γραμματέας (...) συντάσσουν εκθέσεις αξιολόγησης (...) για τους υπαλλήλους που υπηρετούν στο γραφείο τους» (βλ. τον πολύ πρόσφατο Ν. 4250/2014 της 26/3/2014 περί νέου τρόπου αξιολόγησης, ο οποίος, πάντως, σε γενικές γραμμές κινείται προς τη σωστή κατεύθυνση). Με τι προσόντα, άραγε, ένας μετακλητός υπάλληλος είναι σε θέση να αξιολογήσει μόνιμους υπαλλήλους; Με δεδομένο και το φόρτο εργασίας του, μήπως στην πράξη αναθέσει στον...αξιολογούμενο τη σύνταξη της έκθεσης αξιολόγησης, την οποία κατόπιν ο ίδιος απλώς θα προσυπογράψει; Το δεύτερο πολύ μεγάλο πρόβλημα των μετακλητών, εκτός από το ότι δεν χρειάζονται, είναι ότι κοστίζουν ακριβά, ιδίως για τα δεδομένα μιας πτωχευμένης χώρας 3. Ακόμη και σήμερα, σε περίοδο αιματηρών περικοπών, ο συνολικός αριθμός των απασχολούμενων μετακλητών στοιχίζει στο Δημόσιο πολλά εκατομμύρια ευρώ, μια δαπάνη άνευ ουσιαστικής ανταποδοτικότητας. Όπως και οι επικεφαλής των συγκεκριμένων Γραφείων, έτσι και οι «ειδικοί συνεργάτες» τους είναι κατά κανόνα πρόσωπα του ίδιου ακριβώς κομματικού μηχανισμού ή, έστω, του προσωπικού τους περίγυρου (entourage), χωρίς εγγυήσεις ότι μπορούν να προσφέρουν έργο ουσίας. Σε κοινοβουλευτική ερώτηση που υπεβλήθη στις αρχές του 2014 ως προς τον συνολικό αριθμό των μετακλητών, αξιώθηκαν ν' απαντήσουν μόνο οκτώ υπουργεία, καθώς και το Γραφείο του Πρωθυπουργού, το οποίο δήλωσε ότι διαθέτει 48 μετακλητούς υπαλλήλους, με συνολική αμοιβή 73.300 ευρώ (καθαρά) μηνιαίως ή περίπου 880.000 ευρώ ετησίως. Αξίζει εδώ να σημειωθεί ότι και ακόμη και στην Αγγλία, για την οποία βλ. παρακάτω (Β), ο Πρωθυπουργός και μόνο αυτός διαθέτει αξιόλογο αριθμό από ειδικούς συμβούλους και συνεργάτες, ο οποίος, όμως, δεν ξεπερνά τους 15 20. Β) Η ΝΕΑ ΕΛΙΤ ΤΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΕΩΣ: ΜΟΝΙΜΟΙ (ΥΠΗΡΕΣΙΑΚΟΙ) ΥΦΥΠΟΥΡΓΟΙ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΣΔΔ Νομίζω πως θα έπρεπε να υιοθετήσουμε και στην Ελλάδα το επιτυχημένο πρότυπο των ικανότατων Permanent Under secretaries of State (PUS) της Μεγάλης Βρετανίας. Ακόμη περισσότερο από τους 3 Ενδεικτικό του κόστους είναι η σχετικά πρόσφατη (12/8/2013) απόφαση του Πρωθυπουργού περί σύστασης θέσης Υφυπουργού αρμόδιου για τη Δημόσια Τηλεόραση. Από την παρούσα απόφαση, όπως γράφει το ΦΕΚ, προκαλείται δαπάνη σε βάρος του κρατικού προϋπολογισμού ύψους 225.625 ευρώ περίπου για το οικονομικό έτος 2013 (για τους μόλις 4,5 μήνες οι οποίοι απέμεναν μέχρι να εκπνεύσει το έτος...) και 451.250 ευρώ ετησίως για τα επόμενα έτη, προκειμένου να απασχοληθούν ο κ. Υφυπουργός και οι 15 ειδικοί συνεργάτες του (!). Στο ποσό αυτό, σημειωτέον, δεν συμπεριλαμβάνονται οι αμοιβές τους για παροχή υπερωριακής απασχόλησης, οι οποίες προέρχονται από άλλο κονδύλι.

ισχυρούς Γενικούς Διευθυντές στην προ του 1981 περίοδο, αυτοί θα απαρτίζουν πλέον τη «φυσική ηγεσία» της ΔΔ, στη θέση των Γενικών και Ειδικών Γραμματέων, που θα καταργηθούν (βλ. Α) 4. Η αμέσως επόμενη βαθμίδα κάτω από τους Υπηρεσιακούς Υφυπουργούς θα είναι οι Γενικοί Διευθυντές, επίσης μόνιμοι. Και μόνο η δυνατότητα ανέλιξης σε μια τόσο υψηλή θέση εξυπακούεται πως θα αποτελέσει ισχυρό παράγοντα υποκίνησης (motivation) για κάθε υπάλληλο καριέρας με αυξημένα προσόντα. Αλλά και οι δημοσιονομικές συνέπειες από αυτό το μέτρο δεν είναι αμελητέες: Μαζί με έναν διαρθωτικό ανασχηματισμό, προς την κατεύθυνση ενός μικρότερου σχήματος, θα μπορούσε να μειώσει τον συνολικό αριθμό των πολιτικών προσώπων της κυβέρνησης στα 10 12 άτομα, από το ιστορικό υψηλό των 56 (!) που είχε σημειωθεί κατά τη δεκαετία του 1980 και από τα 40 45 σήμερα. Ακόμη πιο πανίσχυρος στη Βρετανία, λόγω της άμεσης σχέσης του με τον ίδιο τον Πρωθυπουργό, ήταν μέχρι πρότινος ο πρώτος τη τάξει δημ. υπάλληλος της χώρας, ο Cabinet Secretary (κάτι σαν Υπουργός Προεδρίας ή, έστω, Γενικός Γραμματέας της Κυβέρνησης), μια θέση την οποία ο καθηγητής Hennessy έγραψε ότι προοδευτικά κατέστη influential beyond a point that traditionalists would think proper (Hennessy 1996). Ίσως αυτός να ήταν και ο λόγος που από 1/1/2012 η θέση αυτή «έσπασε» στα τρία, δηλαδή σε: α) Cabinet Secretary, β) Head of the Home Civil Service και γ) Cabinet Office Permanent Secretary. Σε κάθε περίπτωση, οι απόψεις των στελεχών του Cabinet Office εκτιμώνται δεόντως από την εκάστοτε πολιτική ηγεσία, ανεξαρτήτως κυβερνώντος κόμματος, διότι they generally rise above departmental interests and are perceived to frame issues in terms of prime ministerial interests (Bowie και Platt 1984). Για την Ελλάδα, μέχρι πρότινος πίστευα ότι θα ήταν μάλλον εκ του περισσού να θεσμοθετηθεί τουλάχιστον άμεσα θέση μόνιμου Υπουργού Προεδρίας και ότι έπρεπε να γίνουν πρώτα όλα τα υπόλοιπα. Εντούτοις, η πολύ πρόσφατη «υπόθεση Μπαλτάκου» μετέβαλε την άποψή μου προς την ανάγκη ανάθεσης και αυτής της θέσης σε μόνιμο υπάλληλο... Από την άλλη, βεβαίως, η χορήγηση τόσο μεγάλης ισχύος σε υπηρεσιακούς παράγοντες προϋποθέτει, προκειμένου να λειτουργήσει πράγματι προς την κατεύθυνση της εξυπηρέτησης του δημόσιου συμφέροντος, ισχυρότατες θεσμικές στην ουσία «αντισταθμιστικές» εγγυήσεις όπως λ.χ.: α) πάνω από όλα ίσως, απολύτως αξιοκρατικό/αδιάβλητο τρόπο εισαγωγής των στελεχών εκείνων της ΔΔ, τα οποία στη συνέχεια θα ανέλθουν σταδιακά σε όλες της βαθμίδες της ιεραρχίας (μέχρι εκείνη του Μόνιμου Υφυπουργού ή, έστω, του Γενικού Διευθυντή), β) επίσης αξιοκρατικό σύστημα αξιολόγησης και προαγωγών και γ) πολύ ισχυρούς ελεγκτικούς μηχανισμούς, όπως το ΣΕΕΔΔ και ο Γενικός Επιθεωρητής ΔΔ. Εν ολίγοις, ανεξάρτητη από το κόμμα ΔΔ δεν σημαίνει ανεξέλεγκτη! Τουναντίον, ο συνδυασμός μιας παντοδύναμης γραφειοκρατικής ελίτ με διαβλητές διαδικασίες εισαγωγής (στις οποίες η ίδια η ελίτ θα είναι σε θέση να επιλέγει τη μελλοντική γενιά που θα τη διαδεχθεί, με σύνηθες κριτήριο όχι τον κομματισμό, αλλά τη συγγένεια εξ αίματος) και με απουσία ελέγχου θα αποτελούσε καταστροφικό ενδεχόμενο. Είναι νομοτελειακά βέβαιο πως θα δημιουργούσε ένα γραφειοκρατικό «τέρας», χωρίς παραμικρή νομιμοποίηση: ακόμη και τα σημερινά πολιτικά πρόσωπα στη ΔΔ, ασχέτως των όποιων ικανοτήτων τους, διαθέτουν τουλάχιστον επίφαση δημοκρατικής νομιμοποίησης, καθώς 4 Είναι ασφαλώς θετικό βήμα ότι, με βάση τα όσα έχουν ανακοινωθεί μέχρι σήμερα, η επικείμενη αναδιοργάνωση του ΥΠΕΞ (η οποία θα λάβει χώρα μετά το τέλος της ελληνικής Προεδρίας στην ΕΕ) προβλέπει την κατάργηση όλων των θέσεων Γραμματέων, πλην εκείνης του Υπηρεσιακού.

έχουν διοριστεί από την λαϊκά εκλεγμένη κυβέρνηση της χώρας. Εν ολίγοις, απαιτούνται εχέγγυα τα οποία θα εξασφαλίζουν αφενός μεν ότι τα ανώτατα στελέχη της ελληνικής ΔΔ θα είναι όντως τα πλέον ικανά (και όχι τα ευνοούμενα μιας κλειστής και αυτο αναπαραγόμενης «κάστας»), αφετέρου δε τη λογοδοσία και την αυστηρή τιμωρία τους, σε περιπτώσεις παράβασης της νομιμότητας ή διασπάθισης δημόσιου χρήματος. Αναφορικά, λοιπόν, με τον τρόπο εισαγωγής της γραφειοκρατικής ελίτ της χώρας, ας μου επιτραπεί μια μικρή μεν, σημαντική δε παρέκβαση: ο πραγματικά ρηξικέλευθος Ν.1388/1983 είχε ιδρύσει, εντός του ΕΚΔΔ, την ΕΣΔΔ, η οποία φιλοδοξούσε να δημιουργήσει «τους άριστους των αρίστων», κατά το πρότυπο της θρυλικής πλέον γαλλικής ΕΝΑ του 1945 (Παπούλιας, Σωτηρόπουλος & Οικονόμου 2002). Παρά το γεγονός ότι ο εισαγωγικός διαγωνισμός της ΕΣΔΔ ο οποίος άλλαξε πολλές φορές χωρίς λόγοείχε κάποιες αδυναμίες, με πιο χαρακτηριστικές την έμφαση στις γνώσεις (και όχι στις δεξιότητες) των υποψηφίων και, επίσης, την πλήρη απουσία ενός στοιχειώδους screening των ιδίων, ούτως ώστε να απορρίπτονται προδήλως ακατάλληλοι, υπήρξε, κατά γενική ομολογία, αξιοκρατικός και αδιάβλητος στο μέγιστο βαθμό (Καρκατσούλης 1998). Το ίδιο συμβαίνει και με τους εισαγωγικούς διαγωνισμούς του ΑΣΕΠ μετά το 1995, μόνο που αυτοί δεν προορίζονται για να δημιουργήσουν στελέχη fast stream. Εντούτοις, όπως έχει ήδη υποστηριχθεί με πειστικότητα από όλους σχεδόν τους μελετητές της, αυτό που ουσιαστικά δεν απέκτησε ποτέ η Εθνική Σχολή ήταν «υποστήριξη στο ανώτατο δυνατό πολιτικό επίπεδο» (Παπούλιας, Σωτηρόπουλος & Οικονόμου 2002), εξ ου και η ουσιαστική αποτυχία της ως θεσμού. Στην πραγματικότητα, ακριβώς το αντίθετο συνέβη: πολεμήθηκε, λοιδορήθηκε και υπονομεύθηκε όσο κανένας άλλος θεσμός στην ελληνική ΔΔ: οι πολυάριθμοι γραφειοκρατικοί αντίπαλοί της, εμφορούμενοι ο καθένας από τα δικά του κίνητρα, συνασπίστηκαν εναντίον της και πέτυχαν την αποδυνάμωσή της. «Το εγχείρημα ήταν εξαιρετικά προωθημένο για την ελληνική ΔΔ και κοινωνία. Για το λόγο αυτό συνάντησε σφοδρές αντιδράσεις από τα στεγανά εξουσίας τα οποία προσπάθησε να διαπεράσει» (Καρκατσούλης 1998). Τα δύο πάγια και χιλιοειπωμένα επιχειρήματα των εχθρών της Σχολής είναι πως «δεν είναι όλοι οι απόφοιτοι άριστοι» και πως «υπάρχουν και υπάλληλοι μη απόφοιτοι που είναι άριστοι». Αμφότερα σωστά! Εντούτοις, είτε μας αρέσει είτε όχι, οι απόφοιτοι κατά πλάσμα δικαίου και μόνο δέον όπως υπερτερούν των άλλων υπαλλήλων 5. Η νομιμοποίησή τους έγκειται στην ίδια τη διαδικασία εισαγωγής, η οποία ασφαλώς υπερέχει οποιασδήποτε άλλης. Επομένως, αξιωματικά όλα τα ανώτατα στελέχη της ελληνικής ΔΔ πρέπει να προέρχονται από τη Σχολή, ιδίως τώρα που έχει δημιουργηθεί ικανός αριθμός αποφοίτων και μπορεί να γίνει ένα «ξεκαθάρισμα» ανάμεσα στους ικανούς και μη. Σε διαφορετική περίπτωση, ανοίγει διάπλατα ο δρόμος για την αυθαιρεσία της πολιτικής εξουσίας και για την επιλογή, σε θέσεις ευθύνης, προσώπων μειωμένης νομιμοποίησης. Άρα, το status του αποφοίτου πρέπει να είναι αναγκαίος όχι όμως και επαρκής όρος ανέλιξης. Οι παροικούντες την Ιερουσαλήμ της ελληνικής ΔΔ γνωρίζουν ότι ακόμη και μέσα στο ίδιο το εποπτεύον Υπουργείο ΔΙΜΗΔ (το πρώην Προεδρίας) το κλίμα εναντίον της Σχολής υπήρξε, κατά 5 Οι τελευταίοι, αντί να υποσκάπτουν τη Σχολή, καλό θα έκαναν να δώσουν εξετάσεις για αυτήν. Μπορούν, όμως, τελικά να εισέλθουν; Είμαι σε θέση να γνωρίζω ότι αποτυχόντες του διαγωνισμού, που προωθήθηκαν κατόπιν σε καίριες θέσεις, έκαναν ό,τι μπορούσαν για να την πλήξουν.

καιρούς τουλάχιστον, έντονα αρνητικό. Επιπλέον, η αδικαιολόγητη εμμονή του ΥΔΙΜΗΔ να απορροφήσει τεράστιο, μέχρι σήμερα, ποσοστό αποφοίτων, εις βάρος άλλων φορέων, δείχνει ότι εκλαμβάνει τη Σχολή περίπου ως «ιδιοκτησία» του. Αλλά και τα δύο κόμματα τα οποία ασκούν την εξουσία εδώ και σαράντα συναπτά έτη έχουν διαμορφώσει, αποδεδειγμένα, το καθένα τη δική του «άποψη» περί της Εθνικής Σχολής: οι μεν κυβερνήσεις του ΠΑΣΟΚ της παράταξης εκείνης που την είχε ιδρύσει συνηθίζουν παραδοσιακά να την υποβαθμίζουν, είτε αυξάνοντας υπερβολικά τον αριθμό των σπουδαστών της (πχ με το Ν.3200/2003 περί ίδρυσης της «αδελφής» σχολής ΕΣΤΑ, η οποία έχει πλέον καταργηθεί) 6 είτε μειώνοντας το θεσμικό status των αποφοίτων 7, εκείνες, δε, της Ν.Δ. 8 να την «αποψιλώνουν» από τα πιο σημαντικά τμήματά της, ήτοι των Διοικητικών Δικαστών, των Διπλωματικών Υπαλλήλων και, πιο πρόσφατα (με το Ν.3566/2007), των Εμπορικών Ακολούθων/ΟΕΥ 9. Σε κάθε περίπτωση, είναι προφανές πως δεν μπορεί να προχωρήσει έτσι ο θεσμός αυτός... Γ) ΥΠΗΡΕΣΙΑΚΑ ΣΥΜΒΟΥΛΙΑ ΧΩΡΙΣ ΚΑΘΟΛΟΥ «ΔΟΤΑ» ΜΕΛΗ Υπενθυμίζεται ότι ο πολύ σημαντικός θεσμός των Υπηρεσιακών Συμβουλίων (στο εξής: ΥΣ) έχει συνταγματική κατοχύρωση: το άρθρο 103 του Συντάγματος ορίζει ότι «οι δημόσιοι υπάλληλοι που κατέχουν οργανικές θέσεις είναι μόνιμοι, δεν δύνανται να μετατεθούν χωρίς γνωμοδότηση ούτε να υποβιβαστούν ή να παυθούν χωρίς απόφαση του υπηρεσιακού συμβουλίου, που αποτελείται κατά τα δύο τρίτα αυτού τουλάχιστον από μόνιμους δημοσίους υπαλλήλους». Πέραν, όμως, των αρμοδιοτήτων αυτών που προβλέπονται από το ίδιο το Σύνταγμα του 1975, τα ΥΣ διαθέτουν αποφασιστική (όχι απλώς γνωμοδοτική) αρμοδιότητα σε θέματα επιλογής Προϊσταμένων Διευθύνσεων, Τμημάτων και αυτοτελών Γραφείων, καθώς και στην κατάρτιση του πίνακα προακτέων. Ουσιαστικά, η ιεραρχική ανέλιξη στο Δημόσιο «περνάει» μέσα από τα ΥΣ (στις δε θέσεις των Γενικών Διευθυντών, από το Ειδικό ΥΣ στο Υπουργείο ΔΙΜΗΔ). 6 Σύμφωνα με τον ιδρυτικό νόμο, «ο συνολικός αριθµός των εισακτέων στην Εθνική Σχολή Δημόσιας Διοίκησης δεν μπορεί να υπερβεί τους διακόσιους (200)». Επομένως, η ίδρυση της ΕΣΤΑ από τον τότε Υπουργό ΔΔ κ. Σκανδαλίδη αποσκοπούσε στην καταστρατήγηση της σχετικής απαγόρευσης και στη μαζική είσοδο στελεχών ταχείας υποτίθεται ανέλιξης, ευτελίζοντας επί της ουσίας το θεσμό. Ακόμη χειρότερη ήταν η εκπεφρασμένη πρόθεση της προκατόχου του, κας Β.Παπανδρέου (το Μάιο του 2000), να αποφοιτήσουν όλοι οι υπάλληλοι κατηγοριών ΠΕ και ΤΕ από την ΕΣΔΔ! Τελικά, αυτό δεν συνέβη... 7 Ο ιδρυτικός νόμος, λ.χ., προέβλεπε ότι οι απόφοιτοι εντάσσονταν απευθείας στον Α βαθμό και παρά τω Διευθυντή, αλλά η «εκσυγχρονιστική» κυβέρνηση του Κ.Σημίτη, το 1997, το μετέβαλε στον Β βαθμό για πέντε ολόκληρα έτη και, μάλιστα, με τοποθέτηση σε Τμήμα, όπως όλοι οι υπάλληλοι (Ν. 2527). 8 Ειδικά στην περίπτωση της Ν.Δ., θεωρώ ότι η σφόδρα αρνητική στάση της συγκεκριμένης παράταξης απέναντι στη μεγάλη τομή την οποία αντιπροσώπευε η ΕΣΔΔ οφειλόταν στο (κυρίαρχο ιστορικά) συντηρητικό της τμήμα, σε αντίθεση με τα σαφώς ολιγάριθμα νεοφιλελεύθερα και εκσυγχρονιστικά στοιχεία της, τα οποία μάλλον θα την έβλεπαν από καλύτερη οπτική γωνία, έστω και υπό προϋποθέσεις. Κατά την άποψή μου, ο συντηρητισμός μιας μεγάλης μερίδας της ελληνικής κοινωνίας, βασικός πολέμιος ήδη από την εποχή του Ε.Βενιζέλου οποιασδήποτε απόπειρας αστικής μεταρρύθμισης (σε όλα τα επίπεδα και όχι μόνο στο διοικητικό), εξακολουθεί να αποτελεί μείζονα τροχοπέδη στην ανάπτυξη της χώρας. Γενικότερα, η Ελλάδα «πληρώνει» την έλλειψη μιας πραγματικής αστικής τάξης, με φυσική ροπή προς τον εκσυγχρονισμό. 9 Από τον 22 Ο εισαγωγικό διαγωνισμό (του έτους 2012), η παραδοσιακή εξειδίκευση η οποία υπήρχε στις πρώτες 21 σειρές της ΕΣΔΔ έχει εντελώς καταργηθεί και το ένα και μοναδικό τμήμα ονομάζεται «Διοίκησης και Οικονομικής Διαχείρισης».

Τα ΥΣ των Υπουργείων και των ΝΠΔΔ αποτελούνται, κατά πλειοψηφία ίση με τα 3/5 της σύνθεσής τους, από μέλη διορισμένα από τον Υπουργό ή το Διοικητικό Συμβούλιο του ΝΠΔΔ («δοτά»), ενώ τα 2/5 είναι αιρετά 10. Ο Δημήτρης Σωτηρόπουλος παρατηρεί εύστοχα τα εξής για τα υφιστάμενα ΥΣ: «...δεν αποτρέπουν την πολιτικοποίηση της ιεραρχίας. Αντίθετα, την εξασφαλίζουν και μάλιστα με πελατειακό τρόπο» (Σωτηρόπουλος 2001). Είναι προφανές ότι ο κάθε Υπουργός θα βρεθεί στον πειρασμό να επιλέξει πρόσωπα της απόλυτης επιρροής του, γνωστά προς τα έξω με τον απαξιωτικό χαρακτηρισμό του yes man. Απόρροια της εν λόγω παθογένειας είναι και το μάλλον αναξιοκρατικό σύστημα προαγωγών, καθώς με τη σειρά τους τα ΥΣ αποδεικνύονται επιρρεπή σε πολιτικές και άλλες πιέσεις. Εμπειρικά δεδομένα επιβεβαιώνουν πλήρως τα ανωτέρω. Έτσι, μια δειγματοληπτική έρευνα μεταξύ 1.270 υπαλλήλων στα 19 τότε Υπουργεία, η οποία πραγματοποιήθηκε με μορφή ερωτηματολογίου το 1995 96 και αναφέρεται από το Δ.Σωτηρόπουλο, είναι αρκούντως αποκαλυπτική του τι συμβαίνει στην ελληνική ΔΔ: μόλις το 16,6% των ερωτηθέντων δήλωσε ότι στις προαγωγές σε θέσεις ευθύνης πρυτανεύουν μόνο τα αντικειμενικά κριτήρια (Σωτηρόπουλος 2002). Για το λόγο αυτό, η στελέχωσή τους προτείνεται από τον υπογράφοντα να γίνεται εφεξής κατά τα 4/5 από υπαλλήλους λίαν αυξημένων τυπικών και ουσιαστικών προσόντων, οι οποίοι θα κληρώνονται από μια τριπλάσια σε μέγεθος «δεξαμενή» (pool). Η τελευταία θα έχει προηγουμένως εκλεγεί (ανά διετία) από το σύνολο των υπηρετούντων υπαλλήλων, χωρίς, όμως, να επιτρέπονται ψηφοδέλτια και συνδυασμοί. Επομένως, σε κάθε Υπουργείο ή ΝΠΔΔ θα συγκροτείται καταρχήν μια 12μελής ομάδα, από την οποία μόνο τέσσερα μέλη θα συγκροτούν το ΥΣ, μετά από κλήρωση. Το πέμπτο μέλος δεν θα είναι καν μόνιμος δημόσιος υπάλληλος, αλλά ένα καταξιωμένο στέλεχος προερχόμενο από τον ιδιωτικό τομέα, που θα προκύπτει, επίσης μετά από κλήρωση, από μια «δεξαμενή» 100 περίπου managers με εξειδίκευση στη διοίκηση ανθρωπίνων πόρων (HR), την οποία θα έχει καταρτίσει για το σύνολο της ΔΔ ο Σύνδεσμος Επιχειρήσεων και Βιομηχανιών (ΣΕΒ). Το Σύνταγμα επιτρέπει το συγκεκριμένο νεωτερισμό, καθώς επιβάλλει τη στελέχωση των ΥΣ από μόνιμους δημοσίους υπαλλήλους «κατά τα δύο τρίτα τουλάχιστον», δηλαδή τους 4 από τους 5 σε ένα πενταμελές όργανο. Ο προτεινόμενος θεσμός της έμμεσης αυτοδιαχείρισης των Υπουργείων (σε ποσοστό 4/5) και, δευτερευόντως, της εισαγωγής ενός ιδιώτη manager (σε ποσοστό μόλις 1/5) ασφαλώς και ενέχει σημαντικούς κινδύνους. Είναι, όμως, σαφώς προτιμότερος από τον ισχύοντα κομματισμό των «δοτών» μελών των ΥΣ και την εν γένει πολιτικοποίηση της ΔΔ. Η άμεση αυτοδιαχείριση, από την άλλη, δηλαδή η απευθείας εκλογή όλων των συμμετεχόντων στα ΥΣ, δεν προκρίνεται ως λύση, διότι ο συνδικαλισμός θα κινδύνευε να τα διαβρώσει «εκ των ένδον». Ούτε συνιστά λύση να συμμετέχουν στα ΥΣ εκπρόσωποι 10 Σύμφωνα με το άρθρο 159 Ν.3528/2007, τα ΥΣ είναι 5μελή και αποτελούνται από: α.1) Έναν μόνιμο υπάλληλο που λαμβάνεται μεταξύ πέντε εν ενεργεία προϊσταμένων Διεύθυνσης που υπάγονται στην αρμοδιότητα του Υπηρεσιακού Συμβουλίου και έχουν τον περισσότερο χρόνο άσκησης καθηκόντων προϊσταμένου Διεύθυνσης, που ορίζεται Πρόεδρος. α.2) Δύο (2) μονίμους υπαλλήλους με βαθμό Α και ενός τουλάχιστον έτους άσκηση καθηκόντων προϊσταμένου τμήματος, από αυτούς που υπάγονται στην αρμοδιότητα του υπηρεσιακού συμβουλίου και υπηρετούν στην έδρα του. β) Δύο αιρετούς εκπροσώπους των υπαλλήλων με βαθμό Α. Τα υπό στοιχείο α μέλη της προηγούμενης παραγράφου ορίζονται από τον οικείο Υπουργό ή το διοικητικό συμβούλιο του νομικού προσώπου δημοσίου δικαίου.

του Νομικού Συμβουλίου του Κράτους (ΝΣΚ), διότι το συγκεκριμένο όργανο, παρά το κύρος του, δεν διαθέτει εχέγγυα αμεροληψίας και ανεξαρτησίας από την κυβέρνηση. Όσο για το πλεονέκτημα της νομικής παιδείας των μελών του, την διαθέτουν στον ίδιο ή και σε ανώτερο βαθμό και μόνιμοι υπάλληλοι. Σε κάθε περίπτωση, θεωρώ πως ο ρόλος του ΝΣΚ πρέπει να περιορίζεται στην παροχή νομικών συμβουλών, γνωμοδοτήσεων κλπ προς τη Διοίκηση, σύμφωνα και με την οικεία συνταγματική πρόβλεψη, και να μην επεκτείνεται στην άσκηση δημόσιας εξουσίας 11. Εν κατακλείδι, θεωρώ ότι μόνο με μια γενναία υπέρβαση του κομματικού κράτους μπορεί να προχωρήσει μπροστά η ΔΔ. Το μόνο ερώτημα είναι τελικά το εξής: Θέλουμε να το πράξουμε; Ενδεικτική βιβλιογραφία Βαρβαρέσσος, Κ. (1950), Έκθεσις επί του οικονομικού προβλήματος της Ελλάδος, Αθήνα: Υπουργείο Οικονομικών Καρκατσούλης, Δ. (1998), Διοικητική μεταρρύθμιση και προεισαγωγική διοικητική εκπαίδευση, Αθήνα: Σάκκουλας Μακρυδημήτρης, Α. (2013), Διλήμματα στην υπαλληλία, Αθήνα: Παπαζήσης Ντόλκα, Μ. (2002), Αποτίμηση του μέχρι σήμερα ρόλου της ΕΣΔΔ στο διοικητικό εκσυγχρονισμό και οι προοπτικές της για το μέλλον, Ταύρος: ανέκδοτη εργασία σπουδάστριας της ΕΣΔΔ (ΙΓ εκπαιδευτική σειρά) Παπαδημητρίου, Κ., Απόφοιτοι ΕΣΔΔ και πολιτικό διοικητικό σύστημα, Ρηξικέλευθον, τ. 20 (2/2005) Παπούλιας, Δ., Σωτηρόπουλος, Δ. & Οικονόμου, Χ. (2002), Το εκκρεμές της διοικητικής μεταρρύθμισης Το παράδειγμα της ΕΣΔΔ, Αθήνα: Ποταμός Παρθενόπουλος, Κ. (1997), Ελληνική δημόσια διοίκηση Θεωρίες, εμπειρίες, πρακτικές και προοπτικές: Μια πολιτισμική θεώρηση των προβλημάτων της δημόσιας διοίκησης στην Ελλάδα, Θεσσαλονίκη: Ζήτης Σιταράς, Β., Η ανάγκη καθηκοντολογίου στο ΥΠΕΞ, Ρηξικέλευθον, τ. 22 (4/2005) Σωτηρόπουλος, Δ. (2001), Η κορυφή του πελατειακού κράτους, Αθήνα: Ποταμός Bowie & Platt (1984), British Defense Policy Making, Santa Monica: RAND Hennessy, Ρ. (1996), Muddling Through: Power, Politics and the Quality of Government in Post War Britain, London: Victor Gollanz 11 Το άρθρο 100A του Συντάγματος, όπως αναθεωρήθηκε το 2001, ορίζει ότι «στην αρμοδιότητα του Νομικού Συμβουλίου του Κράτους ανήκουν ιδίως η δικαστική υποστήριξη και εκπροσώπηση του Δημοσίου και η αναγνώριση απαιτήσεων κατά του Δημοσίου ή ο συμβιβασμός σε διαφορές με αυτό».