3 η 4 η Συνάντηση ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ : Παναγιώτης Βεργούρος, Οικονομολόγος, Συγγραφέας ΕΝΟΤΗΤΑ 4 4.1 Η ΣΥΝΑΡΤΗΣΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ Η περίοδος παραγωγής Βραχυχρόνια περίοδος: Ως βραχυχρόνια περίοδος παραγωγής ορίζεται το χρονικό διάστημα μέσα στο οποίο η επιχείρηση δεν μπορεί να μεταβάλλει την ποσότητα όλων των παραγωγικών συντελεστών που χρησιμοποιεί. Ο συντελεστής του οποίου η ποσότητα δεν μπορεί να μεταβληθεί ονομάζεται σταθερός. Μακροχρόνια περίοδος: Ως μακροχρόνια περίοδος ορίζεται το χρονικό διάστημα μέσα στο οποίο επιχείρηση έχει τη δυνατότητα να αυξομειώσει τις ποσότητες όλων των παραγωγικών συντελεστών που χρησιμοποιεί Η βραχυχρόνια συνάρτηση παραγωγής Ως συνάρτηση παραγωγής ορίζουμε την τεχνική σχέση ανάμεσα στους παραγωγικούς συντελεστές που χρησιμοποιούνται στην παραγωγή και στην ποσότητα του παραγόμενου προϊόντος. Εναλλακτικά μπορούμε να πούμε ότι η συνάρτηση παραγωγής προσδιορίζει τις τεχνολογικές δυνατότητες για την παραγωγή ενός προϊόντος με τη χρησιμοποίηση των παραγωγικών συντελεστών. Οι παραγωγικοί συντελεστές θεωρούνται εισροές στην παραγωγική διαδικασία και το τελικό προϊόν ως εκροή. Οι εισροές στην παραγωγική διαδικασία για τις οποίες η επιχείρηση δεν πληρώνει αντίτιμο, γιατί πιθανόν είναι ελεύθερες από στη φύση και οι εκροές που προκαλούν επιβλαβείς επιπτώσεις στη φύση και για τις οποίες η επιχείρηση δεν πληρώνει αποζημιώσεις, αποτελούν εξωτερικές επιδράσεις της παραγωγής και εξετάζονται από τη θεωρία των εξωτερικών επιδράσεων. Οι πολλαπλασιαστικές συναρτήσεις παραγωγής Στις πολλαπλασιαστικές συναρτήσεις παραγωγής οι εισροές, που συνήθως είναι το κεφάλαιο K και η εργασία L, πολλαπλασιάζονται μεταξύ τους αυξάνοντας το τελικό προϊόν. Μια συνάρτηση τέτοιας μορφής δηλώνει ότι οι παραγωγικοί συντελεστές συνδυάζονται πολλαπλασιαστικά. a b Η γενική μορφή μιας πολλαπλασιαστικής, ή Cobb Douglas, συνάρτησης είναι Q A K L. Οι εκθέτες δείχνουν τις ελαστικότητες της παραγόμενης ποσότητας ως προς τις εισροές, δηλαδή ως προς - 1 -
τους παραγωγικούς συντελεστές, υπό την προϋπόθεση ότι ο ένας συντελεστής θα παραμένει σταθερός. Δηλαδή είναι η ποσοστιαία μεταβολή της παραγόμενης ποσότητας προϊόντος που προκαλείται από την ποσοστιαία μεταβολή της χρησιμοποιούμενης ποσότητας ενός συντελεστή παραγωγής, με σταθερό τον άλλο. Για παράδειγμα το b είναι η ελαστικότητα της παραγόμενης ποσότητας ως προς τη χρησιμοποιούμενη εργασία, όταν το κεφάλαιο παραμένει σταθερό. a b Στις συναρτήσεις Cobb Douglas με μορφή Q A K L το είδος των αποδόσεων μπορούν να προσδιοριστούν άμεσα με βάση το άθροισμα των εκθετών ως εξής: Αν a b 1 τότε φθίνουσες αποδόσεις Αν a b 1 τότε σταθερές αποδόσεις Αν a b 1 τότε αύξουσες αποδόσεις Συνολικό προϊόν Q ή TP Πρόκειται για τη συνολική εκροή της συνάρτησης παραγωγής, δηλαδή για τη συνολικά παραγόμενη ποσότητα προϊόντος, μέσω της παραγωγικής διαδικασίας. Σε μια συνάρτηση παραγωγής που χρησιμοποιεί κεφάλαιο και εργασία η συνάρτηση που προκύπτει είναι η: Q f K, L Μέσο προϊόν AP Ο λόγος του συνολικού προϊόντος προς την ποσότητα του μεταβλητού συντελεστή, που συνήθως είναι η εργασία, ονομάζεται μέσο προϊόν. Η σχέση που χρησιμοποιούμε για να περιγράψουμε το μέσο προϊόν της εργασίας είναι η: APL Q / L ενώ η αντίστοιχη σχέση για το μέσο προϊόν του κεφαλαίου είναι: AP Q / K K Οριακό προϊόν MP Οριακό προϊόν είναι η μεταβολή του συνολικού προϊόντος που επέρχεται από τη μεταβολή δεδομένης ποσότητας του μεταβλητού παραγωγικού συντελεστή. Συνήθως θεωρούμε ως μεταβλητό συντελεστή την εργασία, οπότε υπολογίζεται με τη σχέση: MPL Q / L ενώ αν ο μεταβλητός συντελεστής ήταν το κεφάλαιο η αντίστοιχη σχέση θα ήταν: MPK Q / K Όταν είναι γνωστή η συνάρτηση παραγωγής μπορούμε να πούμε ότι το οριακό προϊόν της εργασίας (ή του κεφαλαίου) είναι στην ουσία η παράγωγος της συνάρτησης ως προς την εργασία (ή ως προς το κεφάλαιο αντίστοιχα), δηλαδή: MPL Q / L (ή MPK Q / K αντίστοιχα) Το οριακό προϊόν της εργασίας (ή του κεφαλαίου) είναι γνωστό και ως οριακή παραγωγικότητα της εργασίας (ή του κεφαλαίου). 4.2 Ο ΝΟΜΟΣ ΤΗΣ ΦΘΙΝΟΥΣΑΣ ΑΠΟΔΟΣΗΣ Διαγραμματική παρουσίαση της βραχυχρόνιας συνάρτησης παραγωγής Το συνολικό, το μέσο και το οριακό προϊόν μπορούν να παρουσιαστούν ταυτόχρονα στο διάγραμμα 4.1, αν θεωρήσουμε ότι ο μεταβλητός συντελεστής που μας ενδιαφέρει να μελετήσουμε είναι η εργασία. Στο - 2 -
επάνω τμήμα αντιστοιχεί το συνολικό προϊόν (ΤΡ = total product). Στο κάτω τμήμα το μέσο προϊόν (ΑΡ = average product) και το οριακό προϊόν (ΜΡ = marginal product). Οι εφαπτόμενες που έχουν χαραχθεί στο επάνω τμήμα, υποδεικνύουν χαρακτηριστικά σημεία στην καμπύλη συνολικού προϊόντος και ορίζουν περιοχές παραγωγής που αντιστοιχούν σε ανάλογες περιοχές στο κάτω τμήμα. Q διάγραμμα 4.1 Γ Q Α 0 Δ Ζ L Q, ΜΡ, ΑΡ ΑΡ 0 Δ Ζ L ΜΡ Συγκεκριμένα: Στο σημείο Α η καμπύλη συνολικού προϊόντος στρέφει για πρώτη φορά τα κοίλα προς τα κάτω, δηλαδή αντιστοιχεί σε σημείο καμπής. Το σημείο καμπής σε μια συνάρτηση υποδηλώνει μεταβολή της κυρτότητας της αντίστοιχης καμπύλης. Όταν μια συνάρτηση είναι κυρτή ως προς τους άξονες (δηλαδή στρέφει τα κοίλα προς τα πάνω ) τότε μεταβάλλεται με αύξοντα ρυθμό και όταν είναι κοίλη μεταβάλλεται με φθίνοντα ρυθμό (δηλαδή στρέφει τα κοίλα προς τα κάτω ). [Αλγεβρικά το σημείο καμπής προσδιορίζεται εκεί όπου η δεύτερη παράγωγος της συνάρτησης είναι μηδέν, δηλαδή εκεί 2 2 όπου Q/ L 0 (ή Q 0). Ουσιαστικά πρόκειται για την παράγωγο του οριακού μεγέθους, 2 2 Q / L Q / L / L MC / L ή πιο απλά Q ( Q ) MC ]. Συνεπώς όταν αλλάζει δηλαδή - 3 -
κυρτότητα η καμπύλη τότε το οριακό προϊόν μηδενίζεται. Αυτό σημαίνει ότι το συνολικό προϊόν συνεχίζει να αυξάνεται αλλά με φθίνοντα ρυθμό και συνεπώς το οριακό προϊόν (που δείχνει το ρυθμό μεταβολής του συνολικού προϊόντος) γίνεται φθίνον, αν και συνεχίζει να είναι θετικό. Στο σημείο Γ το συνολικό προϊόν παύει να είναι αύξον και αρχίζει να φθίνει. Συνεπώς το οριακό του μέγεθος σε αυτό το σημείο πρέπει να είναι μηδέν, ή εναλλακτικά η εφαπτομένη να έχει μηδενική κλίση (παράλληλη με τον οριζόντιο άξονα). Αντίστοιχα, λοιπόν, το οριακό προϊόν γίνεται σε αυτό το σημείο μηδενικό και μετά από αυτό το σημείο αρνητικό. Η περιοχή των φθινουσών αποδόσεων στη βραχυχρόνια περίοδο Η μορφή της καμπύλης του συνολικού προϊόντος και η εξαγωγή των αντίστοιχων καμπύλων μέσου και οριακού προϊόντος, μας επιτρέπει να διατυπώσουμε το νόμο της φθίνουσας απόδοσης στη βραχυχρόνια περίοδο. Μπορούμε να διαχωρίσουμε 3 στάδια παραγωγής: Το στάδιο που αντιστοιχεί στο ΟΔ του διαγράμματος 4.1 όπου η παραγωγή χαρακτηρίζεται από αύξον συνολικό προϊόν και από αύξον οριακό προϊόν (συνεπώς αυξάνεται η αποτελεσματικότητα τόσο του σταθερού όσο και του μεταβλητού συντελεστή). Πρόκειται για μια περιοχή όπου φαίνεται να αυξάνεται η απόδοση του κάθε επιπλέον εργαζόμενου (αν η εργασία θεωρηθεί ως ο μοναδικός μεταβλητός παραγωγικός συντελεστής) σε σχέση με την απόδοση του προηγούμενου εργαζόμενου. Αυτό δικαιολογείται από φαινόμενα συνέργειας μέσα στην επιχείρηση (ο επόμενος εργαζόμενος αξιοποιεί την εμπειρία του προηγούμενου). Το στάδιο που αντιστοιχεί στο ΔΖ του διαγράμματος 4.1 όπου το συνολικό προϊόν παραμένει αύξον αλλά το οριακό είναι, πλέον, φθίνον (συνεπώς αυξάνεται η αποτελεσματικότητα του σταθερού αλλά μειώνεται η αποτελεσματικότητα του μεταβλητού συντελεστή). Πρόκειται για την περιοχή όπου τίθεται σε ισχύ ο νόμος της φθίνουσας απόδοσης που σημαίνει ότι ο κάθε επόμενος εργαζόμενος που μπαίνει στην παραγωγή (αν η εργασία θεωρηθεί ως ο μοναδικός μεταβλητός παραγωγικός συντελεστής) φαίνεται να είναι λιγότερο παραγωγικός σε σχέση με τον προηγούμενο (που οφείλεται στο ότι υποχρεούται να κλέψει τμήμα των εργαλείων παραγωγής κεφάλαιο που χρησιμοποιεί ο προηγούμενος, μειώνοντας με αυτόν τον τρόπο και την παραγωγικότητα του προηγούμενου). Το στάδιο που αντιστοιχεί μετά το σημείο Ζ όπου το συνολικό προϊόν μειώνεται αφού το οριακό γίνεται αρνητικό (συνεπώς μειώνεται η αποτελεσματικότητα τόσο του σταθερού όσο και του μεταβλητού συντελεστή). Πρόκειται για μία περιοχή παραγωγής στην οποία δεν πρέπει να μπαίνουν οι ιδιωτικές επιχειρήσεις, αφού σε αυτήν θα λειτουργούν με πλεονάζον προσωπικό. (προσοχή: δεν πρέπει να συγχέουμε τη λειτουργία του δημόσιου τομέα με αυτήν την περιοχή, αφού οι στόχοι του δημόσιου τομέα δεν περιορίζονται στα κέρδη βλέπε τις αντίστοιχες ενότητες). Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε ότι η τάση του συνολικού προϊόντος να αυξάνεται με φθίνοντα ρυθμό στο βραχυχρόνιο διάστημα, μετά από κάποιο επίπεδο απασχόλησης του μεταβλητού συντελεστή, ονομάζεται νόμος της φθίνουσας απόδοσης. Οφείλεται στο γεγονός ότι όσο αυξάνεται ο μεταβλητός παραγωγικός συντελεστής, σε κάθε μονάδα του αντιστοιχεί όλο και μικρότερη ποσότητα του σταθερού συντελεστή. Αντίθετα η αύξηση του συνολικού προϊόντος (παρά το φθίνον οριακό προϊόν του μεταβλητού συντελεστή), σημαίνει ότι η αποτελεσματικότητα του σταθερού συντελεστή αυξάνεται. Η αποτελεσματικότητα και των δύο συντελεστών θα μειώνεται όταν το οριακό προϊόν είναι όχι απλά φθίνον αλλά και αρνητικό. - 4 -
Οικονομίες κλίμακας και διάκριση με το νόμο της φθίνουσας απόδοσης Όταν μπορούμε να μεταβάλουμε την ποσότητα από όλους τους παραγωγικούς συντελεστές, όταν δηλαδή βρισκόμαστε στη μακροχρόνια περίοδο, τότε διακρίνουμε 3 διαφορετικά είδη αποδόσεων στην παραγωγή: Σταθερές αποδόσεις κλίμακας που εμφανίζονται όταν η αύξηση κατά ένα ποσοστό της χρησιμοποιούμενης ποσότητας όλων των συντελεστών οδηγεί σε ίση ποσοστιαία αύξηση του παραγόμενου προϊόντος. Για παράδειγμα όταν αυξήσουμε τις χρησιμοποιούμενες ποσότητες των συντελεστών παραγωγής κατά 10% και η αύξηση του παραγόμενου προϊόντος είναι ίση με 10% τότε έχουμε σταθερές αποδόσεις κλίμακας. Αύξουσες αποδόσεις κλίμακας που εμφανίζονται όταν η αύξηση κατά ένα ποσοστό της χρησιμοποιούμενης ποσότητας των συντελεστών παραγωγής οδηγεί σε μεγαλύτερη ποσοστιαία αύξηση του παραγόμενου προϊόντος. Για παράδειγμα όταν αυξήσουμε τις χρησιμοποιούμενες ποσότητες των συντελεστών παραγωγής κατά 10% και η αύξηση του παραγόμενου προϊόντος είναι μεγαλύτερη από 10% τότε έχουμε αύξουσες αποδόσεις κλίμακας. Φθίνουσες αποδόσεις κλίμακας που εμφανίζονται όταν η αύξηση κατά ένα ποσοστό της χρησιμοποιούμενης ποσότητας των συντελεστών παραγωγής οδηγεί σε μικρότερη ποσοστιαία αύξηση του παραγόμενου προϊόντος. Για παράδειγμα όταν αυξήσουμε τις χρησιμοποιούμενες ποσότητες των συντελεστών παραγωγής κατά 10% και η αύξηση του παραγόμενου προϊόντος είναι μικρότερη από 10% τότε έχουμε φθίνουσες αποδόσεις κλίμακας. Προσοχή: Δεν πρέπει να συγχέεται ο νόμος της φθίνουσας απόδοσης (Ν.Φ.Α) με τις φθίνουσες οικονομίες κλίμακας, αφού ακόμα και αν το αποτέλεσμα που προκαλούν φαίνεται να είναι το ίδιο, δεν αντιστοιχούν στην ίδια περίοδο παραγωγής. Ο Ν.Φ.Α αντιστοιχεί σε βραχυχρόνια περίοδο με κάποιον συντελεστή σταθερό, ενώ οι οικονομίες κλίμακας απαιτούν δυνατότητα μεταβολής όλων των παραγωγικών συντελεστών και συνεπώς αντιστοιχούν σε μακροχρόνια περίοδο. Η φράση οικονομίες κλίμακας αφορά τη μείωση του μέσου κόστους παραγωγής όταν η ποσότητα παραγωγής αυξάνεται (θα έπρεπε να διευκρινίζεται ότι αφορά θετικές οικονομίες κλίμακας αλλά συνήθως παραλείπουμε το χαρακτηρισμό θετικές γιατί η αναφορά μας σε οικονομίες κλίμακας γίνεται όταν θέλουμε να δείξουμε ότι το μέσο κόστος μειώθηκε με την αύξηση της παραγωγής). Διακρίνονται σε εσωτερικές και εξωτερικές: Εσωτερικές οικονομίες κλίμακας Η μείωση του μέσου κόστους επιτυγχάνεται από ενέργειες που κάνει η ίδια η επιχείρηση, μεγεθύνοντας το κεφάλαιο της ώστε να παράγει αποτελεσματικότερα.. Συνεπώς συνδέονται με την επέκταση (επένδυση) της επιχείρησης. Εξωτερικές οικονομίες κλίμακας Η μείωση του μέσου κόστους επιτυγχάνεται από ενέργειες που κάνει κάποιος εξωτερικός παράγοντας ο οποίος δημιουργεί ευνοϊκότερες συνθήκες για την επιχείρηση. Για παράδειγμα η κατασκευή ενός αεροδρομίου σε ένα νησί διευκολύνει τις τουριστικές μονάδες του νησιού. Τέλος υπάρχει και η διάκριση θετικών και αρνητικών οικονομιών κλίμακας. Οι θετικές αφορούν όλα τα παραπάνω (μείωση του μέσου συνολικού κόστους παραγωγής όταν η παραγωγή αυξάνεται), ενώ οι αρνητικές αφορούν την αύξηση του μέσου συνολικού κόστους παραγωγής όταν η παραγωγή αυξάνεται (που συνήθως οφείλεται σε θέματα γραφειοκρατικού κόστους και σε ελλιπή επέκταση της επιχείρησης η επιχείρηση λειτουργεί με μικρότερο κεφάλαιο από ότι θα έπρεπε). - 5 -
ΕΝΟΤΗΤΑ 5 5.1 ΟΡΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΠΟΥ ΑΦΟΡΟΥΝ ΤΟ ΚΟΣΤΟΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ Τα είδη του κόστους ανάλογα με τη μεταβλητότητα των συντελεστών παραγωγής Σταθερό κόστος FC : Είναι το κόστος που οφείλεται αποκλειστικά στις αμοιβές των σταθερών συντελεστών παραγωγής. Επιπλέον δεν εξαρτάται από το επίπεδο παραγωγής προϊόντος αφού η ποσότητα του σταθερού συντελεστή δεν μεταβάλλεται ανάλογα με την παραγόμενη ποσότητα. Μεταβλητό κόστος VC : Είναι το κόστος που αφορά τις δαπάνες για τους μεταβλητούς συντελεστές και είναι συνάρτηση του επιπέδου παραγωγής. Στη μακροχρόνια περίοδο, όπου όλοι οι συντελεστές είναι μεταβλητοί, το κόστος παραγωγής είναι υποχρεωτικά ολόκληρο μεταβλητό. Συνολικό κόστος: Είναι το άθροισμα του σταθερού και του μεταβλητού κόστους παραγωγής, με άλλα λόγια οι αμοιβές όλων των παραγωγικών συντελεστών που συμμετείχαν στην παραγωγή του εν λόγω αγαθού. Το διάγραμμα 5.1 παρουσιάζει τα τρία προαναφερόμενα είδη κόστους συνοπτικά. FC, VC, TC διάγραμμα 5.1 TC VC FC Q Βασικές σχέσεις υπολογισμού του κόστους παραγωγής i. Το μέσο συνολικό κόστος (ή απλώς μέσο κόστος) είναι το πηλίκο του συνολικού κόστους TC προς την ποσότητα προϊόντος που παράγεται δηλαδή: ATC TC / Q Όταν γνωρίζουμε ότι η συνάρτηση του συνολικού κόστους είναι η TC f ( Q) τότε το μέσο κόστος θα υπολογίζεται με τη σχέση: ATC f ( Q) / Q ii. Το οριακό κόστος ισούται με το λόγο της μεταβολής του συνολικού κόστους προς τη μεταβολή του προϊόντος που παράγεται και δείχνει το κόστος παραγωγής μιας επιπλέον μονάδας προϊόντος. Υπολογίζεται με τη σχέση: MC TC / Q Επιπλέον για το οριακό κόστος ισχύει και η σχέση: MC VC / Q - 6 -
δηλαδή το πηλίκο της μεταβολής του μεταβλητού κόστους προς τη μεταβολή της ποσότητας του παραγόμενου προϊόντος. iii. Το μέσο σταθερό κόστος AFC είναι το πηλίκο του σταθερού κόστους προς το συνολικό προϊόν που παράγεται, δηλαδή: AFC FC / Q iv. Το μέσο μεταβλητό κόστος AVC είναι το πηλίκο του μεταβλητού κόστους προς το συνολικό προϊόν που παράγεται, δηλαδή: AVC VC / Q Άλλες διακρίσεις του κόστους Εμφανές κόστος: Πρόκειται για τις αμοιβές όλων των παραγωγικών συντελεστών που εμπλέκονται στην παραγωγή. Αφανές κόστος: Περιλαμβάνει την αμοιβή του επιχειρηματία για τις υπηρεσίες του στην παραγωγή, την οποία και δεν εισπράττει όπως όλοι οι άλλοι εργαζόμενοι. Επίσης, εμπεριέχει την αμοιβή του κεφαλαίου από εναλλακτικές χρήσεις, που συνήθως μετριέται με τους τόκους που θα έπαιρνε ο κεφαλαιούχος αν δεν είχε το κεφάλαιο δεσμευμένο στην επιχείρηση. 5.2 Η ΣΧΕΣΗ ΤΟΥ ΚΟΣΤΟΥΣ ΜΕ ΑΛΛΑ ΜΕΓΕΘΗ ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΓΩΓΗ Η σχέση του οριακού και μέσου προϊόντος με το οριακό και μέσο συνολικό κόστος Στο διάγραμμα 5.2 παρουσιάζεται συνοπτικά η σχέση των μέσων και των οριακών μεγεθών του προϊόντος και του κόστους. Το μέσο και το οριακό προϊόν συσχετίζονται με τα αντίστοιχα μεγέθη του κόστους παραγωγής. Συγκεκριμένα στο σημείο όπου το μέσο προϊόν AP ισούται με το οριακό MP έχουμε μια αντίστοιχη σχέση μεταξύ του οριακού κόστους MC και του μέσου μεταβλητού κόστους AVC. Δηλαδή ισχύουν ταυτόχρονα οι σχέσεις: AP MP και AVC MC Επιπλέον όταν το οριακό προϊόν MP παίρνει τη μέγιστη τιμή του, σε σημείο όπου το οριακό κόστος γίνεται ελάχιστο. Δηλαδή πρέπει να ισχύει η σχέση: max MP min MC Σχέση οριακού κόστους και οριακού προϊόντος της εργασίας με τον εργατικό μισθό Αν θεωρήσουμε την εργασία ως μοναδικό μεταβλητό παραγωγικό συντελεστή, το μεταβλητό κόστος θα ισούται με VC w L, όπου w ο εργατικός μισθός. Μπορούμε να αποδείξουμε ότι: w w MC και AVC MP AP Παρατήρηση: w Από τη σχέση MC προκύπτει ότι w MC MP που δείχνει ότι η αμοιβή της εργασίας (ο μισθός) MP είναι εξαρτώμενος θετικά από το οριακό προϊόν της. - 7 -
Συνεπώς η ενίσχυση του ανθρώπινου κεφαλαίου (που αφορά εκπαίδευση και εξειδίκευση) μπορεί να οδηγήσει τον εργαζόμενο σε υψηλότερες αποδοχές (κάτι που αποτελεί βασική παραδοχή της νεοκλασικής οικονομικής σκέψης). Q διάγραμμα 5.2 MP AP MC AVC MP AP L ΜC, ATC, AVC MC AΤC AVC Q Η σχέση κόστους και προσφοράς Η καμπύλη προσφοράς της επιχείρησης είναι το ανερχόμενο τμήμα του οριακού κόστους που βρίσκεται πάνω από το μέσο μεταβλητό κόστος (διάγραμμα 5.3). Επιπλέον πρέπει να σημειώσουμε, ότι η τιμή η οποία θα απαιτεί η επιχείρηση για να προσφέρει στην αγορά το προϊόν της σε κάθε επίπεδο παραγωγής και κόστους, είναι ίση με το οριακό κόστος της επιχείρησης, όταν αυτή είναι πλήρως ανταγωνιστική (βλέπε κεφάλαιο πλήρους ανταγωνισμού), δηλαδή θα ισχύει η σχέση MC = P. - 8 -
διάγραμμα 5.3 ΜC, Ρ Από το σημείο αυτό και μετά, η καμπύλη οριακού κόστους είναι και καμπύλη προσφοράς MC AVC Q Η σχέση κόστους και ανταγωνιστικότητας Με τον όρο ανταγωνιστικότητα εννοούμε την ικανότητα μιας επιχείρησης να προσφέρει ποιοτικά αγαθά σε χαμηλές τιμές (καλύτερα ή/και φθηνότερα από τους ανταγωνιστές της). Για να μπορέσει να πραγματοποιηθεί αυτό θα πρέπει η επιχείρηση να παράγει με χαμηλό μέσο κόστος, κάτι που με τη σειρά του είναι συνέπεια μιας σειράς ενεργειών που ως βασικό άξονα έχουν την επέκταση της επιχείρησης, δηλαδή την αύξηση του κεφαλαίου που χρησιμοποιεί ή/και την ποιοτική αναβάθμισή του. Αυτή η διαδικασία απαιτεί επενδύσεις και ενσωμάτωση νέων τεχνολογιών στην παραγωγή (βλέπε την καμπύλη μέσου μακροχρόνιου κόστους). Η ανταγωνιστικότητα των επιχειρήσεων είναι πολύ σημαντικό στοιχείο για την πορεία μιας οικονομίας γιατί επηρεάζει το εξωτερικό εμπορικό ισοζύγιο της χώρας και συνεπώς όλα τα μακροοικονομικά μεγέθη που συναρτώνται με αυτό (επιτόκια, ισοτιμία νομίσματος, εφαρμογή εμπορικής πολιτικής κτλ. βλέπε αντίστοιχες ενότητες από τη Μακροοικονομική θεωρία). 5.3 ΜΑΚΡΟΧΡΟΝΙΟ ΚΟΣΤΟΣ Σχέση μακροχρόνιου κόστους και αποδόσεων κλίμακας στην παραγωγή Το μακροχρόνιο κόστος μιας επιχείρησης επηρεάζεται άμεσα από το είδος των αποδόσεων κλίμακας παραγωγής. Το διάγραμμα 5.4 παρουσιάζει την καμπύλη μακροχρόνιου συνολικού κόστους LRTC για μια επιχείρηση. Στο τμήμα ΟΑ του διαγράμματος αντιστοιχούν αύξουσες αποδόσεις στην παραγωγή και στο τμήμα ΑΒ αντιστοιχούν σταθερές αποδόσεις στην παραγωγή. Στο τμήμα ΟΑ το συνολικό κόστος αυξάνεται με φθίνοντα ρυθμό και συνεπώς στην παραγωγή επικρατούν αύξουσες αποδόσεις. Ο λόγος είναι ότι η επιχείρηση χρησιμοποιεί συντελεστές που μέχρι ένα σημείο της παραγωγής συνδυάζονται καλύτερα μεταξύ τους, μειώνοντας το μέσο κόστος παρά την αύξηση του συνολικού. Η εξειδίκευση και η αποδοτική χρήση της τεχνολογίας είναι οι κυριότεροι λόγοι για την μείωση του μέσου κόστους. Αντίστοιχα στο τμήμα ΑΒ το συνολικό κόστος αυξάνεται με σταθερό ρυθμό, αφού η παραγωγή έχει αυξηθεί αρκετά και συνεπώς οι αποδόσεις είναι σταθερές. Όταν συνεχιστεί η αύξηση της παραγωγής και μετά από το σημείο Β, τότε η αύξηση του κόστους θα έχει αύξοντα ρυθμό λόγω των γραφειοκρατικών δυσκολιών και των διοικητικών ακαμψιών στην παραγωγή. - 9 -
TC διάγραμμα 5.4 LRTC Β A Ο Q Η καμπύλη μέσου μακροχρόνιου κόστους Η καμπύλη του μέσου μακροχρόνιου κόστους LRATC κατασκευάζεται με τη βοήθεια του μέσου βραχυχρόνιου κόστους SRATC. Συγκεκριμένα αποτελείται από όλα τα σημεία τομής του βραχυχρόνιου μέσου κόστους με το κάθε φορά αντίστοιχο βραχυχρόνιο οριακό κόστος. Στο διάγραμμα 5.5 δίνεται μία χαρακτηριστική καμπύλη μακροχρόνιου μέσου κόστους, για μια επιχείρηση, όπως προκύπτει με τη βοήθεια του βραχυχρόνιου κόστους της συγκεκριμένης επιχείρησης. διάγραμμα 5.5 C Φάκελος ή περιβάλλουσα SRATC 1 SRATC4 LRATC SRATC 2 SRATC 3 Α Β Γ Q Η επιχείρηση θα πρέπει κανονικά να επιλέξει την κατασκευή τέτοιου μεγέθους εργοστασίου, που θα της εξασφαλίσει το ελάχιστο μέσο κόστος μακροχρόνια, δηλαδή θα πρέπει να είναι ικανή να παράγει Β μονάδες προϊόντος. Βέβαια, θα πρέπει να είναι και οι άλλες συνθήκες της αγοράς κατάλληλες για μια τέτοια απόφαση. Για παράδειγμα, πρέπει η ζήτηση να είναι τέτοια που να μπορεί να απορροφήσει αυτήν την προσφορά. Πάντως στην πράξη, όταν αυξάνεται η ζήτηση, οι επιχειρήσεις περιμένουν να βεβαιωθούν ότι η αύξηση αυτή είναι πραγματικά μόνιμη και μετά αποφασίζουν να προβούν σε επενδύσεις επέκτασης του εργοστασίου τους. Κατά τη διάρκεια αυτού του διαστήματος δεν παράγουν με το κατάλληλο μέγεθος εργοστασίου και συνεπώς η καμπύλη βραχυχρόνιου κόστους είναι διαφορετική από αυτήν που θα έπρεπε. Συνεχίζουν να ισχύουν όλες οι συνθήκες παραγωγής και κόστους για το - 10 -
βραχυχρόνιο διάστημα, με τη διαφορά ότι η παραγωγή δεν γίνεται με τις άριστες συνθήκες, με μακροχρόνια κριτήρια. Η LRATC μιας επιχείρησης ονομάζεται και φάκελος ή περιβάλλουσα, ακριβώς επειδή περικλείει, με τον τρόπο που φαίνεται στο διάγραμμα 5.5, όλες τις καμπύλες του μέσου βραχυχρόνιου κόστους. Η συγκεκριμένη καμπύλη είναι στην ουσία η γραφική απεικόνιση των οικονομιών κλίμακας. Η επιχείρηση, όταν αυξάνει το επίπεδο της παραγωγής της με ενσωμάτωση νέου κεφαλαίου (επέκταση της επιχείρησης) τότε επιτυγχάνει μείωση του μέσου μακροχρόνιου κόστους της. Αυτό θα μπορούσε να εξηγηθεί από: Μεγαλύτερη εξειδίκευση Μεγαλύτερη αξιοποίηση νέας τεχνολογίας Μείωση των ανά μονάδα αμοιβών των παραγωγικών συντελεστών (πχ. μείωση της τιμής των υλικών λόγω μεγάλων παραγγελιών) Καλύτερη οργάνωση παραγωγής (πχ. σε κάθετες μονάδες παραγωγής η αντιπροσωπεία αυτοκινήτων έχει στον ίδιο χώρο το συνεργείο επισκευών και τη μονάδα πώλησης ανταλλακτικών) Βέβαια μετά από ένα επίπεδο παραγωγής το μέσο μακροχρόνιο κόστος αυξάνεται ξανά λόγω διοικητικών προβλημάτων (πχ. γραφειοκρατικό κόστος, ή λόγω της αδυναμίας συνεργασίας των διαφόρων τμημάτων). Τεχνολογία, κόστος και αποτελεσματικότητα Η τεχνολογία προσδιορίζει την τεχνολογικά αποτελεσματική παραγωγή ενός προϊόντος από την πλευρά της συνάρτησης παραγωγής ενώ οι τιμές των συντελεστών παραγωγής επηρεάζουν τη συνάρτηση κόστους και συνεπώς προσδιορίζουν την οικονομική αποτελεσματικότητα. Η μελέτη του συνδυασμού των δύο αυτών παραγόντων μπορεί να μας οδηγήσει σε πολύ ενδιαφέροντα συμπεράσματα. Για παράδειγμα όταν η επιχείρηση αντιμετωπίζει μακροχρόνια φθίνον μέσο κόστος, ως αποτέλεσμα οικονομιών κλίμακας, μπορεί να αυξήσει την παραγωγή της, οπότε θα έχει μικρότερο μέσο κόστος παραγωγής και συνεπώς περιθώρια για μείωση της τιμής χωρίς να μειωθούν τα κέρδη της, κάτι που της δίνει κοστολογικό πλεονέκτημα έναντι των ανταγωνιστών της (βλέπε τα κεφάλαια των αγορών ατελούς ανταγωνισμού). Η γραμμή επέκτασης μιας επιχείρησης Στο διάγραμμα 5.6 ο κάθετος άξονας αφορά την εργασία και ο οριζόντιος το κεφάλαιο που μπορεί να χρησιμοποιήσει μια επιχείρηση. Οι ευθείες αρνητικής κλίσης είναι οι περιορισμοί κόστους που αντιμετωπίζει η ίδια επιχείρηση (αφορούν το περιορισμένο budget κόστους που διαθέτει και εξαρτώνται φυσικά από τις αμοιβές των παραγωγικών συντελεστών που έχουν διαμορφωθεί στις αντίστοιχες αγορές παραγωγικών συντελεστών) και οι κυρτές καμπύλες είναι οι καμπύλες ισοπαραγωγής (η επιχείρηση μπορεί να παράγει με διαφορετικούς συνδυασμούς Κεφαλαίου και Εργασίας την ίδια ποσότητα προϊόντος). Το σύνολο των σημείων στα οποία αντιστοιχούν συνδυασμοί παραγωγικών συντελεστών που έχουν προκύψει από την ισορροπία μεταξύ των περιορισμών στο κόστος και των καμπύλων ισοπαραγωγής, αποτελούν τη γραμμή επέκτασης της επιχείρησης. Όλα τα σημεία είναι οικονομικά αποτελεσματικοί συνδυασμοί, αφού ανήκουν στις ευθείες των περιορισμών του κόστους που αντιμετωπίζει η επιχείρηση σε κάθε βραχυχρόνια περίοδο. Επιπλέον, όμως, ανήκουν και στις καμπύλες ισοπαραγωγής που μας δείχνουν τους τεχνικά αποτελεσματικούς συνδυασμούς κεφαλαίου και εργασίας. - 11 -
L διάγραμμα 5.6 Καμπύλες ισοπαραγωγής γραμμή επέκτασης Περιορισμοί κόστους Κ ΕΝΟΤΗΤΑ 6 6.1 ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠΡΟΣΦΟΡΑΣ ΚΑΙ ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ Ατομική καμπύλη προσφοράς Προσδιοριστικοί παράγοντες της προσφοράς Η καμπύλη προσφοράς αποτελεί το γεωμετρικό τόπο όλων των σημείων που αντιστοιχούν στις μέγιστες ποσότητες που θα προσφέρονται σε δεδομένες τιμές. Αποτελεί στην ουσία καταγραφή της πρόθεσης του πωλητή να μην προσφέρει ποσότητα κάτω από την τιμή που της αντιστοιχεί, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι ο πωλητής δεν θα προσφέρει την ποσότητα αυτή σε μεγαλύτερη τιμή από αυτήν που της αντιστοιχεί, αν μπορεί να βρει μια τέτοια τιμή. Όπως και στη ζήτηση έτσι και στην περίπτωση της προσφοράς, έχει σημασία ο παράγοντας χρόνος. Συνεπώς οι ποσότητες που μετρούνται στον αντίστοιχο άξονα αφορούν μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο. Είναι, δηλαδή, οι ποσότητες που προσφέρονται ανά ημέρα, εβδομάδα, μήνα κτλ. Στο βραχυχρόνιο διάστημα η καμπύλη προσφοράς της επιχείρησης έχει συνήθως τη μορφή που παρουσιάζεται στο διάγραμμα 6.1 Ρ διάγραμμα 6.1 S Α Β ΔQ ΔΡ - 12 - Q
Είναι αύξουσα συνάρτηση και πρόκειται στην ουσία για το τμήμα του οριακού κόστους που βρίσκεται πάνω από το μέσο μεταβλητό κόστος, συνεπώς έχει θετική κλίση. Οι προσδιοριστικοί παράγοντες της προσφοράς Αν αναφερόμαστε σε ένα αγαθό Ω τότε προσδιοριστικοί παράγοντες της προσφοράς του θα είναι: Οι τιμές των άλλων αγαθών που μπορούν να παραχθούν με τους ίδιους συντελεστές παραγωγής. Είναι φυσικό οι επιχειρήσεις να προτιμούν να παράγουν αγαθά με υψηλότερες τιμές εφ όσον έχουν το ίδιο κόστος, αφού θα χρησιμοποιούν για την παραγωγή τους ίδιους συντελεστές. Οι τιμές των παραγωγικών συντελεστών που χρησιμοποιούνται στην παραγωγή του Ω, οι επιδοτήσεις του Κράτους και η φορολογία στην παραγωγή του, υπό την έννοια ότι επηρεάζουν το κόστος παραγωγής. Αύξηση του κόστους θα σημαίνει μείωση της προσφοράς και το αντίθετο. Οι φυσικοί παράγοντες, όπως κλιματολογικές συνθήκες, διαθεσιμότητα νερού, μορφολογία εδάφους κτλ, παίζουν επίσης σημαντικό ρόλο στην παραγωγή και συνεπώς στην προσφορά του αγαθού. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν τα γεωργικά προϊόντα. Τέλος, η τεχνολογία είναι πολύ σημαντικός παράγοντας της παραγωγής, αφού η βελτίωση της μπορεί να αυξήσει την παραγωγή ή να μειώσει το κόστος. Η κλίση και η θέση της καμπύλης προσφοράς Όταν μεταβάλλεται η προσφερόμενη ποσότητα επάνω στην ίδια καμπύλη προσφοράς έχουμε μεταβολή μόνο της κλίσης της καμπύλης στο συγκεκριμένο σημείο. Πρόκειται, για παράδειγμα, για μετακίνηση από το σημείο Α στο σημείο Β (διάγραμμα 6.1), που οφείλεται μόνο σε μεταβολή της τιμής του αγαθού, η οποία είναι ο μοναδικός προσδιοριστικός παράγοντας της προσφερόμενης ποσότητας επάνω στην ίδια καμπύλη. Όταν αυξάνεται η προσφορά η καμπύλη μετακινείται ολόκληρη δεξιά και όταν μειώνεται μετακινείται αριστερά. Οι μεταβολές της θέσης της καμπύλης οφείλονται σε μεταβολές των προσδιοριστικών παραγόντων της προσφοράς. Η συνάρτηση προσφοράς μπορεί να περιγραφεί με τη σχέση: Q f P, P, C, E, T, K με Q η προσφερόμενη ποσότητα του Ω, P η τιμή του αγαθού Ω, PK οι τιμές των υπόλοιπων αγαθών που παράγονται με τους ίδιους συντελεστές παραγωγής, C το κόστος παραγωγής, E οι φυσικές συνθήκες και T η τεχνολογία παραγωγής. Οι παύλες επάνω από τα σύμβολά της συνάρτησης δείχνουν ότι είναι μεταβλητές που επηρεάζουν τη θέση της καμπύλης ( παράμετροι είναι ο όρος στα Μαθηματικά). Η τιμή του παραγόμενου αγαθού Ω, θεωρείται ως παράγοντας προσδιορισμού της κλίσης της καμπύλης (είναι η μεταβλητή που επηρεάζει άμεσα την ποσότητα και όχι έμμεσα όπως οι υπόλοιπες μέσα από την μεταβολή όλης της καμπύλης). - 13 -
Αγοραία καμπύλη προσφοράς Το οριζόντιο άθροισμα των ατομικών καμπύλων μας δίνει την αγοραία καμπύλη προσφοράς. Ρ διάγραμμα 6.2 S 1 S S 2 Β Η αυξ ημέ νη ζήτ ησ Q Παρατήρηση: Η υπόθεση που πρέπει να κάνουμε σε μια τέτοια περίπτωση είναι ότι η συνολική παραγωγή μεγάλων ποσοτήτων από το προϊόν, δεν επηρεάζει τις τιμές των παραγωγικών συντελεστών που χρησιμοποιούν οι επιχειρήσεις, οπότε δεν επηρεάζεται το κόστος παραγωγής και η αγοραία προσφορά είναι πράγματι το άθροισμα των ατομικών (διάγραμμα 6.2 καμπύλη S ). Στην πράξη όμως η αυξημένη ζήτηση παραγωγικών συντελεστών από το σύνολο του κλάδου οδηγεί σε αύξηση των τιμών τους και συνεπώς σε αύξηση του κόστους παραγωγής. Αυτό οδηγεί σε απόκλιση την αγοραία καμπύλη προσφοράς, αφού είναι μικρότερη του αθροίσματος των ατομικών καμπύλων (διάγραμμα 6.2 καμπύλη S 1 ). Επίσης, υπάρχει το ενδεχόμενο της ύπαρξης οικονομιών κλίμακας για ένα κλάδο όταν μαζικοποιεί την παραγωγή του και για αυτό το λόγο είναι πολύ πιθανό το κόστος παραγωγής να μειωθεί σε αυτήν την περίπτωση, σε σχέση με το τι θα συνέβαινε χωρίς τις οικονομίες κλίμακας. Η αγοραία καμπύλη προσφοράς αυτή τη φορά μετακινείται αυξητικά και συνεπώς δεξιότερα της S στη θέση S 2 στο διάγραμμα 6.2. 6.2 ΕΛΑΣΤΙΚΟΤΗΤΑ ΠΡΟΣΦΟΡΑΣ Η ελαστικότητα της προσφοράς μετρά, όπως και στην περίπτωση της ζήτησης, την ευαισθησία της ποσότητας στις μεταβολές της τιμής. Η σχέση που χρησιμοποιούμε είναι η ίδια που χρησιμοποιούμε και για τη ζήτηση, δηλαδή: Q% S P% Οι τιμές, όμως, που παίρνει η ελαστικότητα της προσφοράς ως προς την τιμή είναι θετικές, αφού ανήκουν στο διάστημα [0, ) και όχι αρνητικές όπως η ελαστικότητα ζήτησης ως προς την τιμή. αν S 1 η προσφορά χαρακτηρίζεται ως ανελαστική και αν S 1 η προσφορά χαρακτηρίζεται ως ελαστική - 14 -
Ελαστικότητα προσφοράς και ο παράγοντας χρόνος Η καμπύλη προσφοράς σχηματίζεται από το ανερχόμενο τμήμα της καμπύλης του οριακού κόστους που βρίσκεται πάνω από το μέσο μεταβλητό. Η τελευταία προϋπόθεση ισχύει γιατί η επιχείρηση δεν θα προσφέρει ένα αγαθό σε τιμή που δεν καλύπτει, τουλάχιστον, το μέσο μεταβλητό κόστος της παραγωγής της (βλέπε το κεφάλαιο του πλήρους ανταγωνισμού). Αφού, λοιπόν, η προσφορά έχει μια τόσο στενή σχέση με το κόστος και όλοι οι παραγωγικοί συντελεστές είναι μεταβλητοί στη μακροχρόνια περίοδο, συνεπάγεται ότι η επιχείρηση έχει τη δυνατότητα να προσαρμόζει τα δεδομένα της καλύτερα όσο μεγαλύτερο είναι το χρονικό διάστημα της προσαρμογής που μας ενδιαφέρει να μελετήσουμε. Συνεπώς η ελαστικότητα προσφοράς ως προς την τιμή στη μακροχρόνια περίοδο είναι μεγαλύτερη από ότι στη βραχυχρόνια. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Τι είναι η καμπύλη προσφοράς; Ποιο μέγεθος από το κόστος είναι απαραίτητο για την κατασκευή της; 2. Από ποιους παράγοντες επηρεάζεται η προσφορά; Ποια είναι η διαφορά των εννοιών προσφορά και προσφερόμενη ποσότητα ; 3. Τι αφορά ο νόμος της φθίνουσας απόδοσης και που οφείλεται; Να ορίστε τα μεγέθη του μέσου και του οριακού προϊόντος. 4. Να περιγράψετε τη σχέση μεταξύ προϊόντος και κόστους παραγωγής χρησιμοποιώντας τα μέσα και οριακά μεγέθη τους. 5. Τι δείχνει η καμπύλη μέσου μακροχρόνιου κόστους και γιατί είναι σημαντική για το σχεδιασμό μιας επιχείρησης; 6. Τι είναι οι οικονομίες κλίμακας; Σε ποιες κατηγορίες τις διακρίνουμε; - 15 -
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΑ ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΑ ΚΟΛΛΙΝΤΖΑ Α. Οι πολλαπλασιαστικές συναρτήσεις παραγωγής Στις πολλαπλασιαστικές συναρτήσεις παραγωγής οι εισροές, που συνήθως είναι το κεφάλαιο K και η εργασία L, πολλαπλασιάζονται μεταξύ τους αυξάνοντας το τελικό προϊόν. Μια συνάρτηση τέτοιας μορφής υπονοεί ότι οι παραγωγικοί συντελεστές συνδυάζονται παραγωγικά. a b Η γενική μορφή μιας πολλαπλασιαστικής, ή Cobb Douglas, συνάρτησης είναι Q A K L. Οι εκθέτες δείχνουν τις ελαστικότητες της παραγόμενης ποσότητας ως προς τις εισροές, δηλαδή ως προς τους παραγωγικούς συντελεστές, υπό την προϋπόθεση ότι ο ένας συντελεστής θα παραμένει σταθερός. Δηλαδή είναι η ποσοστιαία μεταβολή της παραγόμενης ποσότητας προϊόντος που προκαλείται από την ποσοστιαία μεταβολή της χρησιμοποιούμενης ποσότητας ενός συντελεστή παραγωγής, με σταθερό τον άλλο. Για παράδειγμα το b είναι η ελαστικότητα της παραγόμενης ποσότητας ως προς τη χρησιμοποιούμενη εργασία, όταν το κεφάλαιο παραμένει σταθερό. a b Στις συναρτήσεις Cobb Douglas με μορφή Q A K L το είδος των αποδόσεων κλίμακας μπορούν να προσδιοριστούν άμεσα με βάση το άθροισμα των εκθετών ως εξής: Αν a b 1 τότε επικρατούν φθίνουσες αποδόσεις κλίμακας, που σημαίνει ότι μια αύξηση των χρησιμοποιούμενων εισροών κατά ένα ποσοστό, θα αποφέρει αύξηση των εκροών (προϊόντος) κατά ένα μικρότερο ποσοστό. Αν a b 1 τότε επικρατούν σταθερές αποδόσεις κλίμακας, που σημαίνει ότι μια αύξηση των χρησιμοποιούμενων εισροών κατά ένα ποσοστό, θα αποφέρει αύξηση των εκροών (προϊόντος) κατά το ίδιο ποσοστό. Αν a b 1 τότε επικρατούν αύξουσες αποδόσεις κλίμακας, που σημαίνει ότι μια αύξηση των χρησιμοποιούμενων εισροών κατά ένα ποσοστό, θα αποφέρει αύξηση των εκροών (προϊόντος) κατά ένα μεγαλύτερο ποσοστό. Β. Η έννοια των καμπύλων ίσου προϊόντος Οι καμπύλες ίσου προϊόντος περιγράφονται σχηματικά στο διάγραμμα 1. Στον οριζόντιο άξονα μετράμε τον παραγωγικό συντελεστή κεφάλαιο και στον κάθετο το συντελεστή εργασία. Κάθε καμπύλη ίσου προϊόντος αντιστοιχεί σε συγκεκριμένο επίπεδο παραγωγής. Στην ουσία περιγράφει όλους τους δυνατούς συνδυασμούς παραγωγικών συντελεστών που μπορούν να παράγουν την ποσότητα προϊόντος που αντιστοιχεί σε κάθε καμπύλη. L διάγραμμα 1 L A Α L B Β Ι Ο K A K B Κ - 16 -
Τα σημεία Α και Β αντιστοιχούν σε ίδιο επίπεδο παραγωγής, έστω Χ μονάδων προϊόντος, που παράγεται, όμως, με τη χρησιμοποίηση διαφορετικών συνδυασμών ποσοτήτων παραγωγικών συντελεστών. Στο Α χρησιμοποιείται L A ποσότητα εργασίας και K ποσότητα κεφαλαίου. Αντίστοιχα οι ποσότητες για το σημείο Β είναι L και K. A Ιδιότητες των καμπύλων ίσου προϊόντος Έχουν αρνητική κλίση γιατί από όλους τους δυνατούς συνδυασμούς συντελεστών παραγωγής μας ενδιαφέρουν εκείνοι που δεν συνεπάγονται σπατάλη για την παραγωγή της συγκεκριμένης ποσότητας. Συνεπώς μας ενδιαφέρουν μόνο οι συνδυασμοί που ανήκουν σε κυρτά τμήματα των καμπύλων, οι οποίοι και πληρούν το κριτήριο της τεχνικής αποτελεσματικότητας, δηλαδή της μέγιστης δυνατής εξοικονόμησης συντελεστών. Πιο συγκεκριμένα, ένας συνδυασμός ποσοτήτων παραγωγικών συντελεστών ικανοποιεί το κριτήριο της τεχνικής αποτελεσματικότητας όταν δεν είναι δυνατή η παραγωγή της ίδιας ποσότητας προϊόντος με μικρότερες ποσότητες παραγωγικών συντελεστών από αυτές που, ήδη, χρησιμοποιούνται. Στο διάγραμμα 2 και σύμφωνα με τα παραπάνω, το τμήμα της καμπύλης ίσου προϊόντος 1, που θεωρείται ως αποτελεσματικό είναι το ΑΒ. B B διάγραμμα 2 L Α 2 Β 1 Κ Οι καμπύλες ίσου προϊόντος δεν τέμνονται μεταξύ τους. Αν τέμνονταν θα μπορούσαμε να παράγουμε με τον ίδιο αποτελεσματικό συνδυασμό διαφορετικές ποσότητες προϊόντος, κάτι που δεν είναι δυνατόν εξ ορισμού. Όσο μετακινούνται δεξιότερα οι καμπύλες τόσο αυξάνεται το επίπεδο προϊόντος στο οποίο αντιστοιχούν. Συνεπώς το προϊόν που αντιστοιχεί στην καμπύλη 2 είναι περισσότερο από αυτό της καμπύλης 1. Οι συντελεστές παραγωγής είναι πλήρως διαιρετοί, δηλαδή μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε όσο μικρές ποσότητες επιθυμούμε. Αυτή η ιδιότητα μπορεί να ισχύει στην πράξη για ορισμένες εισροές της επιχείρησης όπως τα καύσιμα και οι πρώτες ύλες, αλλά δεν ισχύει το ίδιο για μεγάλα μηχανήματα και τον βαρύ εξοπλισμό μιας επιχείρησης. Η κυρτότητα των καμπύλων ίσου προϊόντος στο αποτελεσματικό τμήμα τους αποτελεί από μόνη της μια σημαντική ιδιότητα τους γιατί σημαίνει ότι όχι απλά έχουν αρνητική αλλά και φθίνουσα κλίση. Από την ιδιότητα αυτή μπορούμε να περιγράψουμε αλγεβρικά μία καμπύλη ίσου προϊόντος ( με συντελεστές παραγωγής το κεφάλαιο και την εργασία) με τη σχέση K MPK L MPL 0, όπου MPK το οριακό προϊόν του κεφαλαίου, MP το οριακό προϊόν της εργασίας και K, L οι μεταβολές στις ποσότητες που L - 17 -
χρησιμοποιούνται. Η παραπάνω σχέση μπορεί να μετασχηματιστεί ως L / K MPK / MPL, όπου ο λόγος των οριακών προϊόντων ( MPK / MP L) αποτελεί το λόγο τεχνικής υποκατάστασης (MRTS) και ο λόγος των μεταβολών των ποσοτήτων των συντελεστών ( L/ K ) είναι η κλίση σε κάθε σημείο της καμπύλης. Ο ρόλος της τεχνολογικής προόδου στην παραγωγή διάγραμμα 3 διάγραμμα 4 διάγραμμα 5 L L L Ι ΙΙ ΙΙΙ Κ Κ Κ Προσανατολισμένη στην εργασία Προσανατολισμένη στο κεφάλαιο Όταν πραγματοποιείται τεχνολογική πρόοδος τότε μπορεί να παραχθεί η ίδια ποσότητα προϊόντος με μικρότερες ποσότητες παραγωγικών συντελεστών. Συνεπώς η ίδια καμπύλη προϊόντος θα μεταφερθεί προς τα αριστερά. Αν η τεχνολογία βελτιωθεί κατά τρόπο που να μην επηρεάσει τις σχετικές ποσότητες των Κ και L που χρησιμοποιούνται τότε έχουμε ουδέτερη τεχνολογική πρόοδο. Αν η βελτίωση της τεχνολογίας επηρεάσει τις σχετικές ποσότητες των χρησιμοποιούμενων συντελεστών, τότε έχουμε τεχνολογική πρόοδο προσανατολισμένη προς εργασία ή προς κεφάλαιο, όπως φαίνεται στα διαγράμματα 3,4 και 5. Ειδικές μορφές καμπύλων ίσου προϊόντος L διάγραμμα 6 διάγραμμα 7 L II I Β II K Α Οι ευθείες καμπύλες ίσου προϊόντος του διαγράμματος 6 δηλώνουν σχέση παραγωγής με δυνατότητα πλήρους υποκατάστασης. Κάθε παραγωγικός συντελεστής μπορεί να υποκαταστήσει πλήρως τον άλλο, χωρίς να επηρεάζεται η αποτελεσματικότητα της παραγωγικής διαδικασίας. Στην περίπτωση του διαγράμματος 7 οι παραγωγικοί συντελεστές πρέπει να χρησιμοποιηθούν σε σταθερές αναλογίες για την παραγωγή κάθε επιπέδου προϊόντος. Συγκεκριμένα για να παραχθεί προϊόν που αντιστοιχεί στην καμπύλη I θα πρέπει να χρησιμοποιηθούν οι συντελεστές σε αναλογία που προκύπτει από το σημείο Α. Αντίστοιχα για την παραγωγή στην καμπύλη II πρέπει να χρησιμοποιηθεί η αναλογία συντελεστών που προκύπτει - 18 - I K
από το σημείο Β, κτλ. Αν η παραγωγή δεν πραγματοποιηθεί με αυτές τις αυστηρά προκαθορισμένες αναλογίες συντελεστών, τότε θα έχουμε σπατάλη πόρων, αφού η ίδια ποσότητα προϊόντος θα μπορούσε να παραχθεί με τη χρήση μικρότερης ποσότητας συντελεστών παραγωγής. Σε όλο το μήκος του κατακόρυφου τμήματος της καμπύλης προϊόντος το οριακό προϊόν της εργασίας είναι μηδενικό. Αντίστοιχα στο οριζόντιο τμήμα της καμπύλης θα είναι μηδενικό το οριακό προϊόν του κεφαλαίου. Σε κανένα σημείο των καμπύλων, πάντως, δεν γίνεται αρνητικό το οριακό προϊόν για κανένα συντελεστή, ενώ η ισορροπία επιτυγχάνεται στα σημεία Α, Β κτλ. - 19 -
Γ. Καμπύλες ίσου κόστους Η καμπύλη ίσου κόστους μας δείχνει τους συνδυασμούς κεφαλαίου και εργασίας που μπορεί να χρησιμοποιήσει η επιχείρηση εξαντλώντας το σύνολο του διαθέσιμου χρηματικού κεφαλαίου της, ενώ περιγράφεται από την εξίσωση C w L r K. Κάθε καμπύλη ίσου κόστους αντιπροσωπεύει ένα συγκεκριμένο συνολικό κόστος το οποίο δεν μεταβάλλεται κατά μήκος της καμπύλης. Αυτό που μεταβάλλεται κατά το μήκος της ίδιας καμπύλης είναι η αναλογία των συντελεστών παραγωγής που χρησιμοποιούνται και συνεπώς το σχετικό κόστος εργασίας και κεφαλαίου, δηλαδή το ποσοστό του συνολικού κόστους που αφορά τον κάθε συντελεστή. Στο διάγραμμα 8 απεικονίζεται η καμπύλη ίσου κόστους μιας επιχείρησης και οι πιθανές μεταβολές της, ανάλογα με την αιτία που τις προκαλεί. Το w είναι ο εργατικός μισθός, δηλαδή το κόστος αμοιβή της εργασίας και το r είναι το επιτόκιο, δηλαδή το κόστος αμοιβή του χρήματος. (C/w) = L διάγραμμα 8 Από Ι σε ΙIΙ: σταθερές οι τιμές των παραγωγικών συντελεστών Από Ι σε ΙΙ: μη σταθερές οι τιμές των παραγωγικών συντελεστών Ι ΙΙ ΙΙΙ 0 Κ = (C/r) Παρατηρούμε ότι η καμπύλη ίσου κόστους είναι καταρχήν ευθεία, υπακούοντας στη σχέση C w L r K, που περιγράψαμε προηγουμένως. Η μετατόπιση της καμπύλης ίσου κόστους από τη θέση I στη θέση III δεν σημαίνει μεταβολή του ανά μονάδα κόστους των παραγωγικών συντελεστών, αλλά μεταβολή των δυνατοτήτων χρηματοδότησης του κόστους από την επιχείρηση, δηλαδή μεταβολή του εισοδηματικού περιορισμού της επιχείρησης. Κάτι τέτοιο μπορεί να επιτευχθεί με δανεισμό ή με χρήση αποθεματικών της οικονομικής μονάδας. Όταν η μετατόπιση είναι παράλληλη τότε οι τιμές των παραγωγικών συντελεστών παραμένουν σταθερές και δεν επηρεάζουν την κλίση της καμπύλης. Όταν η μεταβολή της καμπύλης ίσου κόστους δεν οφείλεται σε αύξηση της χρηματοδοτικής ικανότητας της επιχείρησης, αλλά στη μεταβολή του ανά μονάδα κόστους του κεφαλαίου (σε αυτήν την περίπτωση ή σε μεταβολή του μισθού σε άλλη περίπτωση), συνεπάγεται ότι η μετατόπιση της καμπύλης ίσου κόστους δεν είναι παράλληλη, αλλά θα έχουμε αλλαγή της κλίσης της σε σχέση με την I και την III. Με αυτόν τον τρόπο προκύπτει η καμπύλη ΙΙ. - 20 -
Δ. Η εύρεση του οικονομικά και τεχνικά αποτελεσματικού συνδυασμού παραγωγικών συντελεστών για τις επιχειρήσεις Οι επιχειρήσεις καλούνται να επιλέξουν συγκεκριμένους συνδυασμούς παραγωγικών συντελεστών για να παράγουν το προϊόν τους. Ταυτόχρονα υπόκεινται σε περιορισμούς κόστους, αφού έχουν συγκεκριμένες οικονομικές δυνατότητες (budget). Η εύρεση του συνδυασμού (συνήθως κεφαλαίου εργασίας) που θα μεγιστοποιεί τις εκροές, πρέπει να διέπεται από τη βασική οικονομική αρχή, δηλαδή ότι επιδιώκουμε πάντα τη μεγιστοποίηση του κέρδους με όσο το δυνατό μικρότερο κόστος. Συνεπώς ο άριστος συνδυασμός χρησιμοποιούμενων παραγωγικών συντελεστών πρέπει να συνδυάζει δύο στοιχεία: Την τεχνική αποτελεσματικότητα, που πρακτικά σημαίνει ότι ο συνδυασμός θα βρίσκεται επάνω σε κάποια από τις καμπύλες ίσου προϊόντος (και μάλιστα στο κυρτό τμήμα τους). Την οικονομική αποδοτικότητα, που πρακτικά σημαίνει ότι ο συνδυασμός θα αντιστοιχεί και σε σημείο της ευθείας ίσου κόστους. Παρατήρηση: Ο προσεκτικός αναγνώστης μπορεί να διακρίνει κάποιες ομοιότητες μεταξύ της θεωρίας παραγωγής και ειδικότερα του τμήματος που αφορά τις καμπύλες ίσου προϊόντος και τις καμπύλες ίσου κόστους και της θεωρίας καταναλωτή και ειδικότερα του τμήματος που αφορά τη μεγιστοποίηση της ευημερίας, μέσω των καμπύλων αδιαφορίας και της ευθείας εισοδηματικού περιορισμού. Συγκεκριμένα: i. Σε εκείνη την περίπτωση, προκύπτει ισορροπία στο σημείο όπου η ευθεία εισοδηματικού περιορισμού (που δείχνει τη δυνατότητα αγοράς ενός συνδυασμού αγαθών) εφάπτεται με την καμπύλη αδιαφορίας (που αντιστοιχεί σε συγκεκριμένο επίπεδο ευημερίας και δείχνει τη θέληση του καταναλωτή να αγοράσει ένα συνδυασμό αγαθών). ii. Συνεπώς εκεί όπου ο οριακός λόγος υποκατάστασης (MRS) ισούται με την κλίση της ευθείας εισοδηματικού περιορισμού, προκύπτει ο αποδοτικότερος καταναλωτικός συνδυασμός που είναι εφικτό να αποκτηθεί από τον καταναλωτή, υπό τις συγκεκριμένες συνθήκες εισοδηματικού περιορισμού. Αντίστοιχα στην περίπτωση της θεωρίας παραγωγής: i. Οι επιχειρήσεις καλούνται να μεγιστοποιήσουν τη δυνατότητα παραγωγής τους, υπό τον περιορισμό ενός συγκεκριμένου κόστους. Δηλαδή η ισορροπία επιτυγχάνεται στο σημείο όπου η καμπύλη ίσου προϊόντος εφάπτεται στην καμπύλη ίσου κόστους της συγκεκριμένης επιχείρησης. Συνεπώς στο σημείο όπου ο οριακός λόγος τεχνικής υποκατάστασης (MRTS) ισούται με την κλίση της ευθείας ίσου κόστους, προκύπτει ο συνδυασμός που είναι ταυτόχρονα τεχνικά και οικονομικά αποτελεσματικός. Τεχνικά αποτελεσματικός αφού ανήκει στην καμπύλη ίσου προϊόντος και οικονομικά αποτελεσματικός αφού ανήκει στην ευθεία ίσου κόστους - 21 -