Μάθημα: Κοινωνιολογία της Κοινωνικής Αναπαραγωγής (Ε εξάμηνο) Διδάσκων: Καθηγητής Θανάσης Αλεξίου Σε μεγάλο βαθμό η εμπέδωση δομών μισθωτής εργασίας διαμόρφωσε τους όρους για την διαχείριση και την αναπαραγωγή του κοινωνικού σώματος από το κράτος, πόσο μάλλον όταν η αγορά αδυνατούσε να διασφαλίσει τόσο τη βιολογική αναπαραγωγή όσο και την κοινωνική αναπαραγωγή του κοινωνικού σώματος. Στρατηγική πρόθεση του κράτους, στη μορφή του κρατικών συστημάτων κοινωνικής αναπαραγωγής (Welfare State, Soziale Politik κ.ο.κ.) ήταν η υπέρβαση μιας αποσπασματικής αναπαραγωγής του κοινωνικού σώματος, όπως την πρότεινε ο φιλελευθερισμός (φιλανθρωπία, ιδιώτες κ.λπ.) και η αναπαραγωγή του κοινωνίας ως ολότητας (βλ. «συλλογική κατανάλωση», «δημόσια αγαθά» κ.λπ.). Εδώ, και ενόσω αναπτύσσονταν η ανατομοπολιτική του ανθρωπίνου σώματος (M. Foucault), σμιλεύτηκαν τα άτομα και οι υποκειμενικότητες. Εδώ το άτομο συγκροτείται, ακολουθώντας τους κατακερματισμούς της «κοινωνικής εργασίας», σε υποκείμενο, αποκτώντας τα πολιτισμικά αντανακλαστικά (επιθυμίες, ηδονές, δεσμεύσεις, αναστολές κ.λπ.), που είναι συμβατά με την καπιταλιστική τάξη πραγμάτων. Όταν όμως η καπιταλιστική συσσώρευση έθεσε το ζήτημα ελέγχου και αναπαραγωγής της εργατικής δύναμης οι πρακτικές πειθάρχησης του ανθρωπίνου σώματος θα συζευχτούν, -μετάβαση από τον έλεγχο του ατομικού σώματος στον έλεγχο του κοινωνικού σώματος (πληθυσμός)- με τις τεχνολογίες ελέγχου μεγάλων κοινωνικών στρωμάτων, επεκτείνοντας τον βιοπολιτικό έλεγχο στους χώρους αναπαραγωγής του κοινωνικού σώματος, ενσωματώνοντας τους βιόκοσμους των εργατικών και λαϊκών στρωμάτων («πολιτικοποίηση της ζωής»). Εντούτοις η ανάδειξη του κράτους σε υποκείμενο κοινωνικής αναπαραγωγής αποκατέστησε μεν τους εργαζομένους, κυρίως μέσω της συλλογικής κατανάλωσης, ως καταναλωτές, αναπαρήγαγε όμως τους κατακερματισμούς και τους διαχωρισμούς του κοινωνικού σώματος τόσο σε λειτουργικό επίπεδο (χωρικές ανισότητες, εργασιακές σχέσεις, ποινικό σύστημα, έμφυλες σχέσεις κ.λπ.), όσο και σε θεσμικόσυμβολικό επίπεδο (κοινωνικοποίηση, εκπαιδευτικό σύστημα, ιδιότητα του πολίτη κ.λπ.). Ακριβώς γι αυτούς τους λόγους τα συστήματα κοινωνικής αναπαραγωγής εξελίχτηκαν εκ των πραγμάτων σε βιοπολιτικά εγχειρήματα, δηλαδή ως εγχειρήματα κοινωνικής πειθάρχησης και διαχείρισης του πληθυσμού και εγκοινωνισμού του στις αξίες της καπιταλιστικής οικονομίας (εργασιακή ηθική, ατομικισμός κ.ά.). Αλλά ακόμη και αυτές οι συνθήκες ζωής των εργατικών και λαϊκών στρωμάτων και ο καθημερινός αγώνας για την ανασύνθεση και την ανασυγκρότηση της εργατικής δύναμης λειτουργεί από μόνος του ως μηχανισμός κοινωνικής πειθάρχησης, επομένως και ως μηχανισμός αναπαραγωγής των κοινωνικών σχέσεων (μισθωτή εργασία). Αν τα πτωχοκομεία την περίοδο πριν και μετά τη βιομηχανική επανάσταση στην Αγγλία αλλά και στην ηπειρωτική Ευρώπη, επιχειρούν να ελέγξουν τις «επικίνδυνες τάξεις» (Πωπερισμός) και να την εντάξουν λειτουργικά στις δομές της μισθωτής εργασίας, στην Εποχή του Κεφαλαίου (Ε. Hobsbawm) το σύστημα κοινωνικής αναπαραγωγής έχει ως αντικείμενο μεγάλα πληθυσμιακά και πρωτίστως τη βιομηχανική εργατική τάξη. Ωστόσο η κρίση υπερσυσσώρευσης που εμφανίζεται και ως κρίση υποκατανάλωσης σε συνάρτηση με τα μορφολογικά της χαρακτηριστικά (μείωση της βιομηχανικής εργατικής τάξης, διεύρυνση των νέων μικροαστικών στρωμάτων, αύξηση της γυναικείας απασχόλησης, μετασχηματισμός της οικογένειας κ.λπ.) εγκαλεί τα συστήματα κοινωνικής αναπαραγωγής [1]
προκαλώντας μια κρίση αντιπροσώπευσης του φορντικού-κεϋνσιανού μοντέλου αναπαραγωγής που είχε ως κεντρικό συντονιστή το «διευρυμένο κράτος». Στις παρυφές αυτής της κρίσης αναδύονται μορφές εθελοντισμού (ΜΚΟ κ.λπ.) αλλά και πρακτικές «συλλογικής ιδιοκτησίας» και «αυτοδιαχείρισης» (Kommon/κοινά) για «εναλλακτικούς τρόπους» κοινωνικής αναπαραγωγής πέραν της αγοράς και του κράτους. Στόχοι μαθήματος: Το μάθημα αποσκοπεί στην εισαγωγή των φοιτητών/φοιτητριών στην ιστορία και τη θεωρία συστημάτων κοινωνικής αναπαραγωγής ώστε να είναι σε θέση να προσεγγίσουν και να αναλύσουν με τα αντίστοιχα μεθοδολογικά εργαλεία τις κοινωνικές σχέσεις και τις δομές κοινωνικής αναπαραγωγής (οικογένεια, υγεία, εκπαίδευση, σεξουαλικές πρακτικές κ.λπ.). Αξιολόγηση Γραπτές εξετάσεις στο τέλος του εξαμήνου. Υπό όρους (ανελλιπής παρακολούθηση, ενεργητική συμμετοχή) υπάρχει η δυνατότητα ανάληψης εργασίας (50% του συνολικού βαθμού). Οι ενδιαφερόμενοι θα πρέπει να εκδηλώσουν το ενδιαφέρον τους στα δύο πρώτα μαθήματα. Σύγγραμμα: 1. Θ. Αλεξίου (2016), Κοινωνικές τάξεις, κοινωνικές ανισότητες και συνθήκες ζωής, Αθήνα:Παπαζήσης (2 η έκδοση). 2. L. Geil/κ.ά (2007), Κοινωνική Πολιτική. Μια άλλη προσέγγιση, Αθήνα:Δαρδανός. Δομή και σειρά των διαλέξεων 1 η. Ιστορία και θεωρία της κοινωνικής αναπαραγωγής Πότε εμφανίζονται οργανωμένες μορφές κοινωνικής αναπαραγωγής; Μπορεί να συγκριθεί η μεσαιωνική φιλανθρωπία ή, ακόμη και ο φιλανθρωπικός ακτιβισμός των αστών κυριών του 19 ου αιώνα με τις σύγχρονες μορφές κοινωνικής αναπαραγωγής; Με ποιο τρόπο αυτές μπορούν να θεωρητικοποιηθούν ώστε να αναδειχτεί μια κοινωνιολογία της κοινωνικής αναπαραγωγής με σαφή και διακριτά, έναντι άλλων επιστημονικών πειθαρχιών, αναλυτικά εργαλεία; Που διαφοροποιείται μεθοδολογικά η εννοιολόγηση «καθεστώτων προνοιακού καπιταλισμού» (regimes of welfare capitalism) έναντι προηγούμενων προσεγγίσεων (συστημική-δομική, θεσμική κ.ο.κ.); Στη βάση ποιων κριτηρίων ταξινομούνται τα προνοιακά καθεστώτα (φιλελεύθερα, συντηρητικά, σοσιαλδημοκρατικά) ώστε να αντιστοιχούν ορθότερα στις ιστορικές, κοινωνικές και οικονομικές πραγματικότητες των διαφορετικών χωρών; 2 η. Η κοινωνιολογία της κοινωνικής αναπαραγωγής στην Ελλάδα Γιατί δεν εμφανίζονται στον ελλαδικό χώρο οργανωμένες μορφές κοινωνικής αναπαραγωγής; Γιατί δεν εμφανίζονται στην ελληνική κοινωνία τα άσυλα εργασίας (Workhouses, Νοσοκομεία κ.λπ.), όπως σε άλλε ευρωπαϊκές χώρες; Σε ποιο βαθμό αυτή η «καθυστέρηση» συνδέεται με τον χαρακτήρα της καπιταλιστικής ανάπτυξης (περιορισμένη ανάγκη για εργατικά χέρια, ελεγχόμενη προλεταριοποίηση του πληθυσμού, οικονομία της αυτάρκειας κ.λπ.); 3 η.κοινωνική αναπαραγωγή και κοινωνική πειθάρχηση [2]
Σε ποιο βαθμό η εμπέδωση δομών μισθωτής εργασίας «αναβαθμίζει» το σώμα καθιστώντας τη «αναμόρφωση» του θυμικού και ψυχικού κόσμου του ατόμου μείζονος σημασίας ζήτημα για την κοινωνία και το κράτος («προτεσταντική ηθική», «μεγάλη εγκάθειρξη», σωφρονισμός, ψυχιατρεία κ.λπ.) (M. Weber, M. Foucault). Με ποιο τρόπο αναπτύσσεται η λειτουργική και κοινωνική ενσωμάτωση ενός πληθυσμού με προκαπιταλιστικές συνήθεις και τις αντίστοιχες πολιτισμικές πρακτικές στις αξίες της αστικής-καπιταλιστικής πραγματικότητας και του ανερχόμενου αστού; Με ποιο τρόπο πάλι αυτός ο πληθυσμός εξοικειώνεται, μέσα από κατασταλτικές πολιτικές (Workhouses, Νοσοκομεία, Laws of Power κ.λπ.) αλλά και μέσα από τη φιλανθρωπία, με το εργασιακό ήθος που απαιτεί το σύστημα της μισθωτής εργασίας; 4 η. Ο κοινωνικός έλεγχος του κοινωνικού χώρου: η «κατοικιδιοποίηση» του προλεταριάτου Σε μεγάλο βαθμό η πρόσδεσή των εργατικών και λαϊκών στρωμάτων στη μικρή οικογένεια (οικογενεισμός), με πρότυπο την αστική, η εγκατάστασή του στις εργατικές κατοικίες που έκτιζαν οι βιομήχανοι δίπλα στα εργοστάσια, τόσο για να κρατήσουν το εργατικό προσωπικό, όσο και για να το πειθαρχήσουν στο χρόνο και στο χώρο της φάμπρικας, συνιστά ένα παράλληλο εγχείρημα που πάει χέρι με χέρι με τον έλεγχο του συλλογικού σώματος (βιοπολιτική). Με αυτή την έννοια η επικράτεια του κεφαλαίου απλώνεται και στο χώρο (φάμπρικα, εργατικές κατοικίες, εργατικές υποκουλτούρες κ.λπ.) δημιουργώντας καταστάσεις δυστοπίας αφήνοντας ως εκ τούτου περιορισμένα περιθώρια για την ανάδυση ετεροτοπιών. 5 η.συλλογική κατανάλωση και κοινωνικές ανισότητες (δημόσια αγαθά και αντισταθμιστικές πολιτικές) Πότε και γιατί παρεμβαίνει το κράτος μέσω των προνοιακών πολιτικών στο πεδίο των κοινωνικών ανισοτήτων; Γιατί το κράτος αποσύρεται από εδώ σε περιόδους οικονομικής ύφεσης και μαζικής ανεργίας ενώ ενεργοποιείται σε περιόδους έλλειψης εργατικών χεριών; Με ποιο τρόπο η προσφορά κοινωνικών αγαθών (δημόσια αγαθά) που καταναλώνονται συλλογικά αμβλύνει τις κοινωνικές ανισότητες και νομιμοποιούν τις σχέσεις κυριαρχίας (βλ. αντισταθμιστικές πολιτικές). Συνάδει η συλλογική κατανάλωση με τις καταναλωτικές πρακτικές (ως πρακτικές διάκρισης) (P. Bourdieu) των νέων μεσαίων στρωμάτων; 6 η. Η οικογένεια ως πεδίο κοινωνικής αναπαραγωγής Υπάρχει η άποψη πως με τη μετάβαση από τη διευρυμένη οικογένεια στην πυρηνικήσυζυγική οικογένεια, αυτή απώλεσε τις παραγωγικές της λειτουργίες, κρατώντας μόνο τις κοινωνικοποιητικές. Ωστόσο η οικογένεια επωμίζεται ακόμη και σήμερα μέρος του κόστους αναπαραγωγής της εργατικής δύναμης μέσω της οικιακής εργασίας (πρωτίστως γυναικείας εργασίας). Παρόλα αυτά η οικογένεια εκλαμβάνεται από τα μέλη της, περισσότερο ως βιόκοσμος, και όχι ως «σύστημα» δίπλα στα πραγμοποιημένα συστήματα της αγοράς, της οικονομίας κ.ο.κ. Αυτή βιώνεται κατά κάποιο τρόπο ως «Λιμάνι σ έναν άκαρδο κόσμο» (Ch. Lasch). Πρόκειται λοιπόν για «αναχρονισμό», «ανορθολογισμό», ή για πολιτισμικό παράδοξο; 7 η. Η εκπαίδευση ως πεδίο ιδεολογικής αναπαραγωγής Για τον P. Bourdieu το εκπαιδευτικό σύστημα λειτουργεί ως μηχανισμός ιδεολογικής εγχάραξης συμβάλλοντας στην αναπαραγωγή των σχέσεων κυριαρχίας. Στη συλλογιστική αυτή το εκπαιδευτικό σύστημα νομιμοποιεί τις κοινωνικές διαφορές, [3]
καθώς εμφανίζει τις κοινωνικές επιδόσεις (άνισες ταξικές θέσεις, άνισες ποσότητες πολιτισμικού κεφαλαίου, ταξικά Habitus/έξεις κ.λπ.) ως ατομικές επιδόσεις. Αυτό σημαίνει πως οποιαδήποτε κοινωνική ανέλιξη μέσω του εκπαιδευτικού συστήματος οφείλεται σε εξωεκπαιδευτικούς παράγοντες (κοινωνική καταγωγή, πολιτισμικό κεφάλαιο κ.λπ.). Πως συνάδει αυτή η πραγματικότητα με την γενικευμένη αντίληψη πως το Σχολείο συνιστά εφαλτήριο κοινωνικής κινητικότητας; 8 η. Η πολιτική οικονομία της υγείας Σε μεγάλο βαθμό η υγεία και το σεξ του κοινωνικού σώματος θα αποτελέσει πρόσφορο πεδίο ελέγχου και ρύθμισης του πληθυσμού, από τον 19 ο αιώνα και μετά, όταν διευρύνεται η μισθωτή εργασία και σχηματίζεται το αστικό προλεταριάτο. Μέχρι τότε κανείς δεν ενδιαφερόταν για την υγεία και τις ανάγκες των εργατικών και λαϊκών στρωμάτων. «Λίγη σημασία είχε αν αυτοί οι άνθρωποι θα ζούσαν ή θα πέθαιναν, έτσι κι αλλιώς τούτο το πράγμα αναπαραγόταν από μόνο του» (M. Foucault) εννοώντας το «λαϊκό» σώμα. Εξάλλου, πάλι η υγεία γίνεται αντιληπτή λειτουργιστικά, ως «απουσία ασθενείας» και ως κοινωνική ευεξία. 9 η. Kρίση υπερσυσσώρευσης και απονομιμοποίηση των συστημάτων κοινωνικής αναπαραγωγής Σε ποιο βαθμό η οικονομική κρίση και η συνακόλουθη κρίση των συστημάτων κοινωνικής αναπαραγωγής μπορεί να οριστεί ως «κρίση υπερσυσσώρευσης» ή, ενδεχομένως ως «κρίση υποκατανάλωσης». Σε ποιο βαθμό οι αντικυκλικές πολιτικές του κράτους (κεϋνσιανισμός) μπορούν να υπερβούν μέσα από την οργάνωση του χρόνου και το χώρου («κυκλώματα κεφαλαίου») (D. Harvey) την κρίση υπερσυσσώρευσης; 10 η. Κοινωνιολογία του εθελοντισμού και των ΜΚΟ Πότε εμφανίζεται ο εθελοντισμός και ποιες οι κοινωνικές του λειτουργίες; Μήπως η προϊούσα εμπορευματοποίηση των δημόσιων αγαθών δημιουργεί το κοινωνικόπολιτικό πλαίσιο για την ανάπτυξη του εθελοντισμού; Σε ποιο βαθμό η εμφάνιση των ΜΚΟ (Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις) νομιμοποιεί τη συρρίκνωση των κρατικών προνοιακών πολιτικών και το «λιγότερο κράτος»; Ποια η σχέση του εθελοντισμού με τον κομουνιταρισμό, (κοινοτισμό); 11 η. Κοινωνιολογία του Κοινών Σε ποιο βαθμό η λογική των «Κοινών» συνιστά μια εναλλακτική πρόταση κοινωνικής αναπαραγωγής πέρα από την αγορά και που διαφοροποιείται έναντι της «συλλογικής κατανάλωσης» του κράτους πρόνοιας (welfare State); Με ποιο τρόπο και ενόσω ισχύει η καπιταλιστική συνθήκη, δηλαδή ο διαχωρισμός των ανθρώπων από τα μέσα εργασίας και παραγωγής και εν μέσω της εμπορευματοποίησης όλων (της εργασίας και των μέσων αναπαραγωγής της) μπορεί να υπάρξει συλλογική αυτοδιαχείριση των πόρων από τις επιμέρους κοινότητες; Μήπως επανερχόμαστε στις διδακτικές ενός «ηθικού σοσιαλισμού»; 12 η.η «κριτική» στα συστήματα κοινωνικής αναπαραγωγής : Φιλελευθερισμός και βιοπολιτική (M. Foucault) Με ποιο τρόπο τα συστήματα κοινωνικής αναπαραγωγής μετατρέπονται σε συστήματα βιοπολιτικής (πολιτικοποίηση της ζωής, έλεγχος της σφαίρας αναπαραγωγής, διαχείριση βιόκοσμων κ.λπ.), όπως θέτει το ζήτημα ο M. Foucault; Με ποιο τρόπο οι τεχνολογίες πειθάρχησης και κανονικοποίσης του ανθρωπίνου [4]
σώματος στην αρχή και του κοινωνικού σώματος στη συνέχεια διαμορφώνει τους όρους για την εγκαθίδρυση ενός κοινωνικού «πανοπτικού» (J. Bentham), όπως εμφανίζεται από την οπτική της βιοπολιτικής το Κράτος Προνοιας. Σε ποιο σημείο η βιοπολιτική τέμνεται με τον φιλελευθερισμό όταν από κοινού αναζητούν την αποδόμηση κρατικών συστημάτων κοινωνικής αναπαραγωγής ώστε να διευρυνθεί η αυτονομία δράσης και ελευθερίας του ατόμου; 13 η.κοινωνικό περιθώριο και «καθεστώτα αποκλεισμού» (Underclass, Nεόπτωχοι, «Απόβλητοι» κ.ά.) Στο βαθμό που ορίσουμε τον κοινωνικό δεσμό στις σύγχρονες κοινωνίες ως οικονομικό, θα παρατηρήσουμε ότι οι άνεργοι και οι εργαζόμενοι σε επισφαλείς συνθήκες εργασίας («απασχολήσιμοι», Underclass, Precariat) ή, σε υπεργολαβίες ικανοποιούν κεντρικές λειτουργίες στο σύστημα της μισθωτής εργασίας. Και αυτό επειδή αυτοί συμβάλλουν ως «εφεδρικός βιομηχανικός στρατός» (K. Marx) στη συμπίεση των μισθών, επομένως και στην κοινωνική πειθάρχηση της εργατικής τάξης (F. Piven, F. Cloward). Ουσιαστικά δεν υπάρχει μια «οντολογική» διαφορά ανάμεσα στο ενεργό και ανενεργό τμήμα του πληθυσμού, επομένως μόνο εξο-οικονομικοί λόγοι (πολιτικοί, εθνο-θρησκευτικοί κ.λπ.) καθιστούν δόκιμη την έννοια του κοινωνικού αποκλεισμού. Ενδεικτική βιβλιογραφία Αλεξίου, Θ (2016, 2017), «Οικογένεια, σεξουαλικές πρακτικές και κοινωνικό υποκείμενο στη σκιά του συμφώνου συμβίωσης, Πανοπτικόν 21, 22. Αλεξίου, Θ. (2014), «Κοινωνική πολιτική και βιοπολιτική. Από την ταξική αντιπαράθεση στη «μικρο-φυσική της εξουσίας», http://eekp.gr/wpcontent/uploads/2016/04/periodiko-t5.pdf. Αθανασίου, Α (2003), «Η πειθαρχία της συνέχειας. Σώμα, χρόνος και βιοπολιτική στην Ελλάδα, σήμερα», Σύγχρονα Θέματα 82. Αλεξίου, Θ. (2005), «Η πολιτική οικονομία του σώματος. Από το πραγμοποιμένο σώμα στο άκεντρο σώμα», Θέσεις 91. Αλεξίου, Θ. (2001), «Νέα μεσαία στρώματα και κράτος πρόνοιας. Από τη συναίνεση στη διένεξη», Σύγχρονα Θέματα 78/79. Αλεξίου, Θ. (2003), «Κοινωνικές και ιδεολογικές λειτουργίες του εθελοντισμού και της εθλοντικής εργασίας», Θέσεις 83. Αράπογλου, B. (2005) «Καθεστώτα αποκλεισμού. Οι αλήθειες και οι παραλλαγές τους. Μελέτη του ελληνικού καθεστώτος κοινωνικού αποκλεισμού», Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 118. Balkin, J. «What is Access to Knowledge?» http://balkin.blogspot.com/2006/04/whatis-access-to-knowledge.html. «Access to Knowledge in the Age of Intellectual Property», στη διεύθυνση: http://mitpress.mit.edu/sites/default/files/titles/free_download/978189095 1962_Access_to_Knowledge_in_the_Age_of_Intellectual_Property.pdf. Βούλγαρης, Γ. (2003), Φιλελευθερισμός, συντηρητισμός, κοινωνικό κράτος 1973-1990, Αθήνα:Θεμέλιο. Μπάουμαν, Ζ. (2002), Η εργασία, ο καταναλωτισμός και οι νεόπτωχοι, Αθήνα:Μεταίχμιο. Bauman, Z. (2002), Σπαταλημένες ζωές : οι απόβλητοι της νεωτερικότητας, Aθήνα: Κατάρτι. Brown, W. (2017), H καταστροφή του Δήμου. Η λαθραία επανάσταση του [5]
νεοφιλελευθερισμού, Αθήνα:Πατάκη. Γιανακόπουλος, Κ., Γιανιτσιώτης, Γ. (2010), Αμφισβητούμενοι χώροι στις πόλεις, Αθήνα: Αλεξάνδρεια. Χάλαρης, Γ. «Κράτος, επιχείρηση, αγορά: Οικονομικός μετασχηματισμός και κρίση της κοινωνικής πολιτικής», στο Θ. Σακελλαρόπουλος (επιμ.), Η μεταρρύθμιση του κοινωνικού κράτους, τόμος Α, Αθήνα:Κριτική. Castels, M. (χ.χ.) «Κρίση του κράτους, συλλογική κατανάλωση και αστικές αντιθέσεις», στο Ν. Πουλαντζάς (επιμ.), Η κρίση του κράτους, Αθήνα: Παπαζήσης. Cough, J. (2008), Η πολιτική οικονομία του κράτους πρόνοιας, Αθήνα:Σαββάλας. Χτούρης, Σ. (1999), «Κοινωνική διαφοροποίηση, κοινωνικές ομάδες και κοινωνική πολιτική: Νεότεροι μετασχηματισμοί της κοινωνικής πολιτικής και η προβληματική του κοινωνικού αποκλεισμού», στο Θ. Σακελλαρόπουλος (επιμ.), Η μεταρρύθμιση του κοινωνικού κράτους, τόμος Α, Αθήνα:Κριτική. Εsping-Andersen, C. (2006), Οι τρεις κόσμοι του καπιταλισμού της ευημερίας, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Ganßmann, H (2000), Politische Ökonomie des Sozialstaates, Münster: Westfälisches Dampfboot. Hardt, M., Negri, A. (2009), Commonwealth, Harvard University Press. Χαρβεϋ, Ντ. (2006), Ο νέος ιμπεριαλισμός, Αθήνα:Καστανιώτης. Φουκώ, Μ. (1976), Eπιτήρηση και τιμωρία. H γέννηση της φυλακής, Aθήνα:Ηριδανός. Φουκώ, Μ. (2004), Η ιστορία της τρέλας, Αθήνα: Ηριδανός. Φουκώ, Μ. (2012), Η γέννηση της κλινικής, Αθήνα: Νήσος. Καυτατζόγλου, Ρ. (2006), Κοινωνικός αποκλεισμός: εκτός, εντός και υπό, Αθήνα 2006:Σαββάλας. Κιουπκιολής, A. (2014), Για τα Κοινά της Ελευθερίας, εκδόσεις Εξάρχεια. Kυπριανός, Π. «Κράτος πρόνοιας και κοινωνικές σχέσεις:μια κοινωνιολογική προσέγγιση», στο Θ. Σακελλαρόπουλος (επιμ.), Η μεταρρύθμιση του κοινωνικού κράτους, τόμος Α, Αθήνα:Κριτική. Λαμπροπούλου, Κ. «Φύλο και φροντίδα: προβληματισμοί και αναθεωρήσεις στη σύγχρονη κοινωνική πολιτική», στο Θ. Σακελλαρόπουλος (επιμ.), Η μεταρρύθμιση του κοινωνικού κράτους, τόμος Α, Αθήνα:Κριτική. Μαλούτας, Θ. (1986) «Συλλογική κατανάλωση και κοινωνική αναπαραγωγή. Προβλήματα της έρευνας στον ελληνικό χώρο», Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 62. Μάμφορντ, Λ. (1998), Η Ιστορία των Ουτοπιών, μτφρ. Β.Τομανάς, Θεσσαλονίκη: Νησίδες. Merrien, F-X. (επιμ.) (1996), Aντιμέτωποι με τη φτώχεια. H Δύση και οι φτωχοί χθες και σήμερα, Aθήνα:Κατάρτι. Μοσχονάς, Α. (2005), Τάξεις και στρώματα στις σύγχρονες κοινωνίες, Αθήνα:Οδυσσέας. Nασιούλας, Ιωάννης (2012) Social cooperatives in Greece. Introducing new forms of social economy and entrepreneurship, International Review of Social Research, 2: 2. O Connor, J. (1977), Η δημοσιονομική κρίση του κράτους, Αθήνα:Παπαζήσης. Παπανικολάου, Γ. «Τα «Κοινά»: Σκέψεις για το χώρο» https://vimeo.com/4166147. Πετμεζίδου, Μ. (2004), Φτώχεια και κοινωνικός αποκλεισμός, Αθήνα:Εξάντας. Ροζανβαλόν, Π. (2003), Το νέο κοινωνικό ζήτημα. Επανεξετάζοντας το κράτος πρόνοιας, Αθήνα:Μεταίχμιο. Πετμεζίδου-Τσουλουβή, Μ. (1992), Κοινωνικές ανισότητες και κοινωνική πολιτική, Aθήνα:Εξάντας. Piven, F, Cloward, F. (1971), Regulating the Poor: The Functions of Public Welfare, [6]
New York: Pantheon Books. Ψαλιδόπουλος, Μ. (2002), Οικονομικές θεωρίες και κοινωνική πολιτική. Η βρετανική προσέγγιση, Αθήνα:Αίολος. Στασινοπούλου, Ο. (2002), Από το κράτος πρόνοιας στο «νέο» προνοιακό πλουραλισμό, Αθήνα: Gutenberg. Treiber, H., Steinert, H. (2005), Die Fabrikation des zuferlässiger Menschen. Über die wahlverwandschaft von Kloster-und Fabrikdisziplin, Münster: Westfälisches Dampfboot. Τίλλυ, Τσ. (2008), Εξαναγκασμός, κεφάλαιο και ευρωπαϊκά κράτη 990-1992 μ.χ., Θεσσαλονίκη: Κυρομάνος. Τόμσον, Ε.Π. (1994), Χρόνος, εργασιακή πειθαρχία και βιομηχανικός καπιταλισμός, Θεσσαλονίκη: Νησίδες. Watson S. (2007), «Ο Foucault και η μελέτη της κοινωνικής πολιτικής», στο G. Lewis/κ.ά., Κοινωνική πολιτική. Μια άλλη προσέγγιση, Αθήνα:Gutenberg. Wright, E.O. (επιμ.) (2005), Approaches to Class Analysis, Cambridge: Cambridge Univesity Press. [7]