Κριτήρια αξιολ γησης με διδαγμένο και αδίδακτο κείμενο, οι απαντήσεις στις παρατηρήσεις των οποίων ρίσκονται συγκεντρωμένες στο τέλος του ι λίου.

Πρ λογος Tο συγκεκριμένο ι λίο αποτελεί μια προσέγγιση του μαθήματος των Aρχαίων Eλληνικών της Θεωρητικής κατε θυνσης Γ Λυκείου και ειδικ τερα του έργου του Αριστοτέλη Ηθικά Νικομάχεια, με άση τις σ γχρονες αρχές που διέπουν τη διδασκαλία του στο Eνιαίο Λ κειο. Σε καθεμιά απ τις εν τητες που εμπεριέχονται στο παρ ν ι λίο περιλαμ άνονται: Μεταγραφή στα νέα ελληνικά του πρωτ τυπου κειμένου. Γραμματικά Λεξιλογικά σχ λια. Σ νδεση με τα προηγο μενα. Κ ρια σημεία της εν τητας. Ερμηνευτική ανάλυση, που εστιάζει στην ερμηνεία του φιλοσοφικο στοχασμο του Αριστοτέλη και στην παράθεση, την ανάλυση και την αξιολ γηση της επιχειρηματολογίας του. Επιμέρους θέματα που καλ πτουν γενικ τερες προσεγγίσεις των εννοιών αλλά και ενδεικτική αντιμετώπιση των θεμάτων αξιολ γησης. Διασ νδεση των αναλυ μενων εννοιών με τη σ γχρονη πραγματικ τητα. Απαντήσεις στα Θέματα για συζήτηση του σχολικο ι λίου. Συνολική θεώρηση της εν τητας Επιπλέον θέματα για μελέτη. Κριτήρια αξιολ γησης με διδαγμένο και αδίδακτο κείμενο, οι απαντήσεις στις παρατηρήσεις των οποίων ρίσκονται συγκεντρωμένες στο τέλος του ι λίου. Κατερίνα Μπουκ ρου, Μαρία Μπουκ ρου

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ........................................................... 11 ΕΝΟΤΗΤΑ 1η (Β1, 1-3) Διανοητική και ηθική αρετή. Ταιριάζει στη φ ση μας η ηθική αρετή;....... 15 Κριτήριο Αξιολ γησης................................................ 52 ΕΝΟΤΗΤΑ 2η (Β1, 4) Η ηθική αρετή καλλιεργείται με την ηθική πράξη....................... 55 Κριτήριο Αξιολ γησης................................................ 87 ΕΝΟΤΗΤΑ 3η (Β1, 5-7) Άλλα επιχειρήματα για τη σχέση ηθικής αρετής και ηθικής πράξης........ 91 Κριτήριο Αξιολ γησης................................................ 126 ΕΝΟΤΗΤΑ 4η (Β1, 7-8) Σε λες τις περιστάσεις της (καθημερινής) ζωής μας διαπιστώνεται η σημασία της ηθικής πράξης για την απ κτηση της ηθικής αρετής....... 129 Κριτήριο Αξιολ γησης................................................ 164 ΕΝΟΤΗΤΑ 5η (Β3, 1-2) Η πραγμάτωση της ηθικής αρετής συνεπάγεται ευχαρίστηση για τον άνθρωπο............................................................ 167 Κριτήριο Αξιολ γησης................................................ 206 ΕΝΟΤΗΤΑ 6η (Β6, 1-4) Η αρετή καθιστά τον άνθρωπο ικαν να εκτελέσει το προορισμένο γι αυτ ν έργο................................................................ 209 Κριτήριο Αξιολ γησης................................................ 241

ΕΝΟΤΗΤΑ 7η (Β6, 4-8) Η αρετή ρίσκεται στη μεσ τητα. Προσδιορισμ ς της έννοιας «μεσ τητα»... 244 Κριτήριο Αξιολ γησης................................................ 280 ΕΝΟΤΗΤΑ 8η (Β6, 9-10) πως η τέχνη, έτσι και η ηθική αρετή στοχε ει στο μέσον................ 284 Κριτήριο Αξιολ γησης................................................ 315 ΕΝΟΤΗΤΑ 9η (Β6, 10-13) Σημαντικές διευκρινίσεις για το περιεχ μενο της έννοιας «μεσ της»........ 318 Κριτήριο Αξιολ γησης................................................ 351 ΕΝΟΤΗΤΑ 10η (Β6, 14-16) Ορισμ ς της αρετής.................................................... 354 Κριτήριο Αξιολ γησης................................................ 395 ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ..................... 399

EIΣAΓΩΓH Υπάρχουν τρία συγγράμματα του Αριστοτέλη που θέμα τους αποτελεί η ηθική φιλοσοφία. Πρ κειται για τα Ηθικά Ευδήμια, τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Ηθικά Μεγάλα. Σ μφωνα με τον Düring, «στα Ηθικά Μεγάλα ο Αριστοτέλης απευθ νεται σε νεαρο ς ακροατές και ρίχνει το άρος στη λογική επιχειρηματολογία και ταξιν μηση [...] τα Ηθικά Ευδήμια, με εξαίρεση την εισαγωγή, είναι επιστημονικ μάθημα για προχωρημένους ακροατές της Ακαδημίας και, τέλος, τα Ηθικά Νικομάχεια είναι μια έκθεση χι χωρίς λογοτεχνική πνοή που απευθ νεται σε ευρ κ κλο ακροατών και αναγνωστών». Και στα τρία, ωστ σο, έργα του ο Σταγειρίτης προσπαθεί να δώσει απάντηση στο ασικ ερώτημα «Τι είναι το αγαθ ;» = «Τι είναι η αρετή;». Τα Ηθικά Νικομάχεια αποτέλεσαν το συγγραφικ έργο του Αριστοτέλη κατά την τελευταία περίοδο της πνευματικής του δραστηρι τητας και ρίσκονται αρκετά μακριά πλέον απ την επιρροή του πλατωνικο φιλοσοφικο έργου. Στο σ γγραμμα αυτ το κ ριο θέμα με το οποίο ασχολείται ο Αριστοτέλης είναι ο σκοπ ς τον οποίο ο άνθρωπος θα πρέπει να επιδιώκει να κατακτήσει στη ζωή του, η ευδαιμονία. Το έργο του ολοκληρώθηκε σε δέκα ι λία και τα κ ρια θέματα που τον απασχ λησαν σ αυτ το δεκάτομο σ γγραμμα είναι τα εξής: Α Βι λίο: H ευδαιμονία αποτελεί τον κ ριο στ χο του ανθρώπου, που πραγματώνεται μέσω της πράξης και της μάθησης. Γίνεται λ γος για την αναγκαία προϋπ θεση προκειμένου να επιτευχθεί η κατάκτηση της ευδαιμονίας, η παρουσία της αρετής, ενώ τέλος διαιρο νται οι αρετές σε ηθικές και διανοητικές. Β Βι λίο: Κ ριο θέμα του ι λίου αποτελεί η σ νδεση αρετής και ευδαιμονίας, ο ορισμ ς της αρετής ως έξεως που απο λέπει στη μεσ τητα και η σ νδεσή της με τον προαιρετικ της χαρακτήρα αλλά και την ικαν τητα του σώφρονος ανθρώπου. Γ Βι λίο: Τονίζεται η σημασία της προσωπικής ευθ νης για την επιλογή των α- ντίστοιχων πράξεων εκ μέρους του ανθρώπου επισημαίνοντας, σε αντίθεση με τον Σωκράτη που ανέφερε τι «ο δε ς κ ν κακ ς», τι οι εθελο σιες πράξεις πρέπει να συνοδε ονται απ προαίρεση και «έλλογη σκέψη». Δ Βι λίο: Επισημαίνονται οι αναγκαίες προϋποθέσεις για την κατάκτηση της αρετής. Πρ κειται για τη μεγαλοπρέπεια, την ελευθερι τητα και τη μεγαλοψυχία, με ταυτ χρονη αποφυγή της μικροψυχίας, της αλαζονείας, του ψε δους και της ειρωνείας. Hθικά Nικομάχεια 11

Ε Βι λίο: Αφιερώνεται στη δικαιοσ νη, που θεωρείται η υπέρτατη αρετή, στο πλαίσιο της οποίας συγκεντρώνονται και λες οι άλλες. Η δικαιοσ νη χωρίζεται σε «διανεμητική» και «διορθωτική», ενώ γίνεται και μια άλλη διάκρισή της σε «πολιτική» και «μη πολιτική». ΣΤ Βι λίο: Εξετάζεται η σ νδεση των διανοητικών αρετών με τον ορθ λ γο και προ άλλεται η σ γκριση θεωρητικο και πρακτικο λ γου, απ την οποία προκ πτει η ανωτερ τητα του τελευταίου. Ζ Βι λίο: Γίνεται λ γος απ τον φιλ σοφο για τα εμπ δια που τίθενται στην προσπάθεια κατάκτησης της ευδαιμονίας. Πρ κειται για την κακία, την α- κράτεια και τη θηριωδία, ενώ εισάγεται και ο διαχωρισμ ς της ηδονής σε καλή και κακή. Η Βι λίο: Κ ριο θέμα του αποτελεί η έννοια της φιλίας και γίνεται ο διαχωρισμ ς της σε είδη. Θ Βι λίο: Αποτελεί συνέχεια του διαπραγματευ μενου στο προηγο μενο ι λίο θέματος και προσδιορίζονται οι αναγκαίες προϋποθέσεις για τη διατήρηση της φιλίας αλλά και την περαιτέρω ισχυροποίησή της. Ι Βι λίο: Το θέμα του είναι η φ ση της ηδονής και οι προϋποθέσεις της και αντιστοίχως και η έννοια της ευδαιμονίας με τις αναγκαίες προϋποθέσεις για την κατάκτηση και πραγμάτωσή της. Είναι λοιπ ν σαφές απ το περίγραμμα των δέκα ι λίων που συναποτελο ν τα Ηθικά Νικομάχεια τι η ηθική συμπεριφορά και η ηθική οντ τητα αποτελο ν τον κ ριο προ ληματισμ του μεγάλου φιλοσ φου, ενώ το έργο δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια ανάλυση του ηθικο κάτω απ τις διάφορες συνθήκες της πραγματικ τητας. Κατά τον Albin Lesky: «τώρα η ηθική παρξη του ανθρώπου δεν εξαρτάται πια απ το ανά λεμμά του προς τον κ σμο των αιώνιων οντοτήτων, μέσα στον οποίο η ιδέα του αγαθο απλώνει το φως της πάνω απ το κάθε τι ο Αριστοτέλης σε πολ ανώτερον αθμ απ τον Πλάτωνα λαμ άνει υπ ψη του το εδώ και το τώρα της ανθρώπινης συμπεριφοράς». Για να κατανοήσουμε πιο ολοκληρωμένα τη σκέψη του Αριστοτέλη, πως μας παρουσιάζεται στο Β Βι λίο που θα εξετάσουμε, ας ασχοληθο με πιο λεπτομερειακά με το Α ι λίο και κάποιες ασικές έννοιές του, απαραίτητες για την καταν ηση του αριστοτελικο προ ληματισμο. Υποστηρίζεται εκεί αρχικά τι λα έχουν στ χο τους ένα αγαθ και τείνουν προς αυτ, έτσι και οι ενέργειες δεν μπορο ν παρά να απο λέπουν σε έναν στ χο, που είναι η πραγμάτωση κάποιου αγαθο. Το απώτερο αγαθ στο οποίο μπορεί να στοχε σει ο άνθρωπος προκειμένου να εξασφαλίσει την πραγμάτωσή του είναι η ευδαιμονία, αγαθ το οποίο αυτ ς μπορεί να καρπωθεί στην καθημερινή 12 EIΣAΓΩΓH

του δραστηρι τητα κι χι ένας δ σκολος και απρ σιτος στ χος. Κατά τον Αριστοτέλη η ευδαιμονία ορίζεται ως «ψυχ ς νέργεια κατ ρετ ν τελείαν», δηλαδή ενεργοποίηση της ψυχής σ μφωνα με τις επιταγές και τους καν νες της τέλειας αρετής. Άρα, ο άνθρωπος είναι σε θέση να ιώσει την ευδαιμονία στην καθημεριν τητά του, ως ένα συναίσθημα εφικτ σε κάθε στιγμή, αρκεί η ψυχή του να ρίσκεται σε απ λυτη συμφωνία με την τέλεια αρετή, και τέλειος είναι ο άνθρωπος που εκτελεί τέλεια αυτή τη λειτουργία και την εκτελεί τέλεια ταν κάθε πράξη του επιτελείται σ μφωνα με την «οικείαν αρετήν». Για την πραγμάτωση της ευδαιμονίας ο Αριστοτέλης παραθέτει και σκέψεις για το πώς αντιλαμ άνεται τις έννοιες της ψυχής και της αρετής, δ ο στοιχεία απ λυτα συνδε μενα με τον ψιστο για τον άνθρωπο διεκδικο μενο στ χο, την επαφή του με την ευδαιμονία. Η ψυχή για τον Αριστοτέλη διακρίνεται σε δ ο μέρη: το πρώτο είναι το λογον τμήμα αυτής, που διακρίνεται με τη σειρά του: α. στο κυρίως λογον, στο οποίο δεν παρίσταται η λογική αλλά συνδέεται με τις φυσικές και ενστικτώδεις τάσεις του ανθρώπου και ονομάζεται θρεπτικ ν.. στο λογον στο οποίο υπάρχει σε κάποιον αθμ και η παρουσία της λογικής, ονομάζεται πιθυμητικ ν και έχει σχέση με τις ορμές, τις θελήσεις και τις επιθυμίες του ανθρώπου. Το δε τερο μέρος της ψυχής είναι το λλογον ή λ γον χον, που με τη σειρά του διακρίνεται σε: α. στο κυρίως λ γον χον μέρος, το σχετιζ μενο με τη διάνοια, τη σκέψη, τον στοχασμ.. στο σπερ το πατρ ς κουστικ ν, που πήρε το νομά του επειδή αναφέρεται σε συμπεριφορές ανάλογες με αυτές που διαμορφώνει ένα παιδί ταν πείθεται, είναι δεκτικ στις υποδείξεις του πατέρα του. Τέλος ο Αριστοτέλης κάνει λ γο στο Α ι λίο για την αρετή και τα είδη της διαιρώντας αυτή την έννοια σε: α. διανοητική, που συνδέεται με το κυρίως λ γον χον μέρος της ψυχής αφορώντας σε ιδι τητες πως η σοφία, η σ νεση, η φρ νηση.. σε ηθική, που σχετίζεται με το λ γον χον μέρος της ψυχής και αναφέρεται σε ιδι τητες πως η ανδρεία, η ελευθερι τητα, η σωφροσ νη και η δικαιοσ νη. Hθικά Nικομάχεια 13

Ενότητα 1 (Β1, 1-3) ΔΙΑΝΟΗΤΙΚΗ ΚΑΙ ΗΘΙΚΗ ΑΡΕΤΗ. ΤΑΙΡΙΑΖΕΙ ΣΤΗ ΦΥΣΗ ΜΑΣ Η ΗΘΙΚΗ ΑΡΕΤΗ; Αρχαίο κείμενο Διττ ς δ τ ς ρετ ς ο σης, τ ς μ ν διανοητικ ς τ ς δ θικ ς, μ ν διανοητικ τ πλε ον κ διδασκαλίας χει κα τ ν γένεσιν κα τ ν α ξησιν, δι περ μπειρίας δε ται κα χρ νου, δ θικ ξ θους περιγίνεται, θεν κα το νομα σχηκε μικρ ν παρεκκλ νον π το θους. Eξ ο κα δ λον τι ο δεμία τ ν θικ ν ρετ ν φ σει μ ν γγίνεται ο θ ν γ ρ τ ν φ σει ντων λλως θίζεται, ο ον λίθος φ σει κάτω φερ μενος ο κ ν θισθείη νω φέρεσθαι, ο δ ν μυριάκις α τ ν θίζ η τις νω ιπτ ν, ο δ τ π ρ κάτω, ο δ λλο ο δ ν τ ν λλως πεφυκ των λλως ν θισθείη. O τ ρα φ σει ο τε παρ φ σιν γγίνονται α ρεταί, λλ πεφυκ σι μ ν μ ν δέξασθαι α τάς, τελειουμένοις δ δι το θους. Μεταγραφή Επειδή λοιπ ν η αρετή είναι δ ο ειδών/ δ ο λογιών, η διανοητική και η ηθική, η διανοητική απ τη μία οφείλει κατά κ ριο λ γο και τη γένεση και την ανάπτυξή της στη διδασκαλία, γι αυτ εξάλλου έχει ανάγκη απ την εμπειρία και απ το χρ νο, η ηθική απ την άλλη είναι αποτέλεσμα συνήθειας, απ που έλα ε και το νομά της, που μικρή διαφορά παρουσιάζει απ τη λέξη «έθος». Απ αυτ ακρι- ώς γίνεται φανερ τι καμία απ τις ηθικές αρετές δεν υπάρχει μέσα μας εκ φ σεως δι τι κανένα απ σα υπάρχουν έμφυτα δεν μπορεί να αποκτήσει με εθισμ μια άλλη ιδι τητα, πως για παράδειγμα ο λίθος, ο οποίος απ τη φ ση του κινείται προς τα κάτω, δεν θα μπορο σε να αποκτήσει τη συνήθεια να να κινείται προς τα πάνω, ο τε κι αν ακ μη κάποιος, ρίχνοντάς τον αναρίθμητες φορές προς τα πάνω, προσπαθο σε να τον συνηθίσει σ αυτ, ο τε εξάλλου η φωτιά θα μπορο σε να κινείται προς τα κάτω ο τε κανένα άλλο απ τα πράγματα που γεννιο νται απ τη φ ση με μια ορισμένη ιδι τητα θα μπορο σε να συνηθίσει σε κάποια διαφορετική ιδι τητα. Επομένως, οι αρετές δεν γεννιο νται μέσα μας εκ φ σεως Hθικά Nικομάχεια 15

ο τε αντίθετα προς τη φ ση μας, αλλά απ τη μία εμείς (οι άνθρωποι) έχουμε απ τη φ ση την ιδι τητα να τις δεχτο με και απ την άλλη τελειοποιο μαστε ως προς αυτές μέσω του εθισμο. Γραμματικά Λεξιλογικά σχόλια διττ ς: γενική ενικο, γένους θηλυκο, του τριγενο ς δευτερ κλιτου επιθέτου διττ ς, -ή, - ν (< διχ-jος < δίχα). Ομ ρριζα: διττογραφία, διττογράφος. ρετ ς: γενική ενικο, γένους θηλυκο του πρωτ κλιτου ουσιαστικο ρετή, - ς (< θ. άρε- < επίθ. ρείων [= καλ τερος] < ρ. ραρίσκω [= συναρμ ζω] ή ρ. ρέσκω). Ομ ρριζα: ενάρετος, αρέσκομαι, αρέσω, αρεστ ς, άριστος, άρτιος, αρετολογικ ς, αρετολογία. Αντώνυμο: κακία. ο σης: γενική ενικο, γένους θηλυκο της μετοχής ενεστώτα του ρήματος ε μί. Ομ ρριζα: ουσία, παρουσία, απουσία, ουσιαστικ ς, εξουσιαστής, ον, οντολογικ ς, οντ τητα, περιουσία, περιο σιος, ανο σιος, αυτεξο σιος. διανοητικ ς: γενική ενικο, γένους θηλυκο του δευτερ κλιτου και τριγενο ς επιθέτου διανοητικ ς, -ή, - ν (< διανοητ ς < διανοο μαι). Ομ ρριζα: ν ηση, επινοητικ ς, κατανοητ ς, αυτον ητος, διάνοια, οξ νοια, διανοητής, διαν ηση, διανοο μαι, διαν ημα, αδιαν ητος, διανοο μενος. θικ ς: γενική ενικο, γένους θηλυκο του δευτερ κλιτου και τριγενο ς επιθέτου θικ ς, -ή, - ν (< θος [= χαρακτήρας] και θος [συνήθεια, έθιμο]). Ομ ρριζα: εθισμ ς, έθιμο, εθιμοτυπικ ς, ηθικολογώ, ηθικιστής, ηθικ τητα, ηθοποι ς, ηθογραφικ ς, ηθογραφία, ηθικολογία, ηθικολ γος, ηθικοκρατία ηθικοδιδάσκαλος, ηθικοπλαστικ ς, ηθικοποιώ, ηθικοποίηση, ανηθικ τητα, ανήθικος. διδασκαλίας: γενική ενικο, γένους θηλυκο του πρωτ κλιτου ουσιαστικο διδασκαλία, -ας. Ομ ρριζα: δίδαγμα, διδακτικ ς, διδαχή, διδασκαλείο, διδάκτορας, διδακτορικ ς, δίδακτρα, αυτοδίδακτος, δάσκαλος, δασκάλεμα, δασκαλε ω, αδίδακτος. γένεσιν: αιτιατική ενικο, γένους θηλυκο του τριτ κλιτου ουσιαστικο γένεσις, -εως (< θ. γενε- > γενήσομαι [μέλλοντας του ρ. γίγνομαι]). Ομ ρριζα: γενετικ ς, γενετική, γενεσιουργ ς, γενέθλιος, γενεά, γηγενής, γε- 16 ENOTHTA 1 (B1, 1-3)

νέτειρα, γενετή, γενετήσιος, γενεαλογία, γενεαλογικ ς, πρ γονος, επίγονος, αγενής, ευγενής, γνήσιος, νεογν, νεογνολογικ ς. Αντώνυμο: φθορά. μπειρίας: γενική ενικο, γένους θηλυκο του πρωτ κλιτου ουσιαστικο μπειρία, -ας (< ν + πε ρα). Ομ ρριζα: εμπειρικ ς, άπειρος, εμπειρισμ ς, απ πειρα, πεπειραμένος, απειρία, πειρασμ ς, πείραγμα, εμπειριοκρατία, εμπειρογνώμων, εμπειροτέχνης, εμπειροπ λεμος. δε ται: γ ενικ πρ σωπο οριστικής ενεστώτα μέσης φωνής του ρήματος δέομαι (= έχω ανάγκη, παρακαλώ). Ομ ρριζα: δέηση, δέημα (= παράκληση), δεητικ ς, ενδεής, ένδεια, αδεής, δεοντολογία, δεοντολογικ ς. Συνηθισμένες φράσεις με παράγωγα του ρήματος δέω: πράττω το δέον / τα δέοντα = ενεργώ πως πρέπει μάλλον του δέοντος = περισσ τερο απ,τι πρέπει ενεργώ δε ντως = ενεργώ κατά τον πρέποντα τρ πο κατά τα δέοντα = πως είναι πρέπον. θους: γενική ενικο, γένους ουδετέρου του τριτ κλιτου ουσιαστικο τ θος, -ους (< ρ. θ- < θος). Ομ ρριζα: εθισμ ς, έθιμο, εθιμοτυπικ ς, ηθικολογώ, ηθικιστής, ηθικ τητα, ηθοποι ς, ηθογραφικ ς, ηθογραφία, ηθικολογία, ηθικολ γος, ηθικοκρατία ηθικοδιδάσκαλος, ηθικοπλαστικ ς, ηθικοποιώ, ηθικοποίηση, ανηθικ τητα, ανήθικος. Το ουσιαστικ συνδέεται ετυμολογικά με τα ομ ρριζα ρήματα: θίζω συνηθίζω κάποιον στο να ενεργεί, κάνω κάποιον να συνηθίσει σε κάτι, ε ωθα έχω τη συνήθεια, συνηθίζω να κάνω κάτι και θω συνηθίζω να (ρήμα ποιητικ με ουδέτερη διάθεση). περιγίνεται: γ ενικ πρ σωπο οριστικής ενεστώτα μέσης φωνής του ρήματος περιγίνομαι και περιγίγνομαι (< περ + γίγνομαι). Ομ ρριζα: γενετικ ς, γενετική, γενεσιουργ ς, γενέθλιος, γενεά, γηγενής, γενέτειρα, γενετή, γενετήσιος, γενεαλογία, γενεαλογικ ς, πρ γονος, επίγονος, αγενής, ευγενής, γνήσιος, νεογν, νεογνολογικ ς, παλιγγενεσία, μεταγενέστερος. το νομα: αιτιατική ενικο, γένους ουδετέρου του τριτ κλιτου ουσιαστικο τ νομα, -τος (< γιγνώσκω και συγκεκριμένα τη ρίζα του γνο-). Ομ ρριζα: ονομασία, ονομαστικ ς, επώνυμος, ανώνυμος, ιδιώνυμος, παρονομασία, μετονομασία, αντωνυμία, ονοματοθεσία, τοπων μιο, ονομαστική. Hθικά Nικομάχεια 17

παρεκκλ νον: αιτιατική ενικο, γένους ουδετέρου της μετοχής ενεστώτα ενεργητικής φωνής του ρήματος παρεκκλίνω (< παρ + κ + κλίνω). Το ρήμα παρεκκλίνω έχει την έννοια «κλίνω λίγο προς τα πλάγια», «κάνω παρέκ αση», «παρεκτρέπομαι», «στρέφομαι σε κάποιο μέρος απομακρυν μενος απ άλλο σημείο». Έχουν ενδιαφέρον κάποια άλλα σ νθετα ρήματα του αρχικο κλίνω και τα παράγωγα ουσιαστικά τους: γκλίνω έγκλιση ποκλίνω απ κλιση συγκλίνω σ γκλιση κατακλίνω κατάκλιση. Ομ ρριζα: κλίνη, κλίση, κλίμα, κλινική, ανάκλιντρο, κλίμακα, κλιτ ς, σ γκλιση, παρέκκλιση, επικλινής. δ λον (εννοείται το ρήμα στί): απρ σωπη έκφραση, που σημαίνει «είναι φανερ». Το επίθετο δ λος μάλλον έχει ετυμολογική σ νδεση με το δ ος = θεϊκ ς. Ομ ρριζα: δήλωση, πρ δηλος, άδηλος, έκδηλος, εκδήλωση, εκδηλωτικ ς, α- δήλωτος, δηλωτικ ς, υποδηλώνω, δηλαδή, διαδήλωση. λίθος: ονομαστική ενικο, γένους αρσενικο του δευτερ κλιτου ουσιαστικο λίθος, -ου. Ομ ρριζα: λιθοξ ος, λιθάνθρακας, λιθοτριψία, λιθ στρωτος, μονολιθικ ς, λιθογραφία, λιθοδομή, λιθο ολισμ ς, λιθογραφείο, λιθάργυρος. φερ μενος: ονομαστική ενικο, γένους αρσενικο, της μετοχής ενεστώτα μέσης φωνής του ρήματος φέρομαι. Το ρήμα σχηματίζει θέματα φερ-, φορ-, φωρ-, οισ-, ενεγκ-. Ομ ρριζα: φ ρος, φορά, φερνή, πολ φερνος, φέρετρο, αυτ φωρος, φερτ ς, φ ρεμα, αχθοφ ρος, φ ρτος, φορέας, φορείο, αμφορέας, διένεξη, διηνεκής, εληνεκές, οισοφάγος, ελπιδοφ ρος, συμφέρον, φέρσιμο, διαφορά. ιπτ ν: ονομαστική ενικο, γένους αρσενικο της μετοχής ενεστώτα ενεργητικής φωνής του ρήματος ιπτέω - και ίπτω. Ομ ρριζα: ριπή, ρίψασπις, ρίψη, κατάρριψη, απ ρριψη, απορριπτέος, απορρίμματα, απορριματοφ ρο, ριψοκίνδυνος, Ε ριπος, ριγμένος. μυριάκις: επίρρημα ποσοτικ (πολλές, αμέτρητες φορές) του μ ριοι, μυρίος. Ομ ρριζα: μυριάδα, μυριοστ ς, μυρι πλουτος, εκατομμ ριο. π ρ: ονομαστική ενικο, γένους ουδετέρου του ετερ κλιτου ουσιαστικο τ π ρ, το πυρ ς. Ομ ρριζα: πυρκαγιά, π ραυλος, πυροσ έστης, πυροτέχνημα, πυρίμαχος, πυρσ ς, πυρ του λο, πυρπ ληση, πυρετ ς, διάπυρος, έμπυρος, πυρο ληση, πυροδ τηση, πυρομανής, πυροφο ία, πυρπολημένος, πυρο ολητής. 18 ΕΝΟΤHΤΑ 1 (B1, 1-3)

Φράσεις της νέας ελληνικής στις οποίες χρησιμοποιείται η λέξη π ρ: γραμμή του πυρ ς, πυρ και μανία, άπτισμα του πυρ ς, παρανάλωμα του πυρ ς. πεφυκ των: γενική πληθυντικο, γένους ουδετέρου της μετοχής παρακειμένου του ρήματος φ ομαι (γεννιέμαι, προέρχομαι απ τη φ ση). Ομ ρριζα: φ λλο, φυλή, φ ση, φυτ, έμφυτος, φυσικ ς, φυσιολάτρης, αυτοφυής, ευφυής, αφυής, ευφυ α, φυλετικ ς, φ τρα, φυτρώνω, φυτε ω, κατάφυτος, εμφ σημα. δέξασθαι: απαρέμφατο αορίστου μέσης φωνής του ρήματος δέχομαι. Ομ ρριζα: δεκτ ς, δεκτικ ς, ανεπίδεκτος, αποδεκτ ς, αποδοχή, δέκτης, διάδοχος, δεξι ς, δεξαμενή, δοχείο, δοκ ς, απαράδεκτος, ξενοδ χος, δ κανο, παραδεκτ ς, υδροδοχείο, ανθοδοχείο, δοκάρι. τελειουμένοις: δοτική πληθυντικο, γένους αρσενικο της μετοχής ενεστώτα μέσης φωνής του ρήματος τελειο μαι (< τελε- < τέλειος < τέλος). Ομ ρριζα: τελει τητα, τελειωτικ ς, τελείωση, ατέλειωτος, επιτελείο, ευτελής, ατελής, επιτελής, ημιτελής, τελειοποιώ, τελειωμένος, εντελώς, επιτέλεση, εκτέλεση, εκτελεστικ ς, τετελεσμένος, αποτέλεσμα. Κύρια σημεία της ενότητας Η ηθική αρετή κερδίζεται, σχετίζεται άμεσα με το θος και αποκτάται με τη διαδικασία του θους, με την επιλογή εκ μέρους του ατ μου να εκτελεί επαναλαμ αν μενα και ομοι τροπα πράξεις ορισμένου τ που. Η ηθική αρετή δεν υπάρχει μέσα στον άνθρωπο εκ φ σεως, αφο στην απ κτηση και πραγμάτωση των ηθικών αρετών ο άνθρωπος φτάνει μέσω του θους. Ως διαδικασία το θος δεν έχει καμιά εφαρμογή, αλλά είναι εντελώς αναποτελεσματική, για τα ντα που απ τη φ ση τους γεννιο νται με κάποιες καθορισμένες και αναπαλλοτρίωτες φυσικές ιδι τητες, που δεν μπορο ν να διαφοροποιηθο ν σε κάποιον αθμ ή να αλλάξουν μέσω του εθισμο. Οι ηθικές αρετές δεν είναι έμφυτες στον άνθρωπο, η απ κτησή τους μως δεν αντιτίθεται στην ανθρώπινη φ ση. Αντιθέτως, ο άνθρωπος είναι προικισμένος απ τη φ ση με την ικαν τητα να τις δέχεται, η τελείωση μως σ αυτές επιτυγχάνεται μέσω του εθισμο. Hθικά Nικομάχεια 19

Nοηματική ανάλυση πως προκ πτει και απ τον τίτλο της συγκεκριμένης εν τητας, πρ κειται για ένα απ σπασμα που αποτελείται απ δ ο ευδιάκριτα μέρη: α. «Διττ ς δ τ ς ρετ ς... π το θους» και. «Eξ ο κα δ λον... δι το θους». (Στον χωρισμ αυτ μπορο ν ε κολα να καταλήξουν οι μαθητές με τη οήθεια της στίξης). Στην πρώτη περίοδο ο Αριστοτέλης επιχειρεί τη διμερή διάκριση της ρετ ς, ενώ στη δε τερη εστιάζει το ενδιαφέρον του στη φ ση των ηθικών αρετών και επιχειρεί να αποδείξει τι ο τε φ σει ο τε παρά φ σιν υπάρχουν, αλλά καλλιεργο νται «δι το θους». Το κείμενο αρχίζει με τη ρητή δήλωση τι η φ ση της αρετής είναι διττή, η οποία επεξηγείται στη συνέχεια: απ τη μια τοποθετείται η διανοητική αρετή (π.χ. σοφία, φρ νηση, ευφυ α, μνήμη κτλ.) και απ την άλλη η ηθική (π.χ. δικαιοσ νη, ανδρεία, μεγαλοψυχία, πειθαρχία κτλ.): πρ κειται για το συμπέρασμα στο οποίο κατέληξε ο Αριστοτέλης στο ι λίο που προηγήθηκε. Οι διανοητικές αρετές αφορο ν στο λ γον χον μέρος του ανθρώπου, ενώ οι ηθικές αρετές αναφέρονται στο πιθυμητικ ν, το οποίο μετέχει τ σο στο χον λ γον σο και στο λογον του ανθρώπου. Οι διανοητικές αρετές δημιουργο νται και αναπτ σσονται με τη διδασκαλία («μ ν διανοητικ τ πλε ον κ διδασκαλίας χει κα τ ν γένεσιν κα τ ν α ξησιν») με άλλα λ για, η πνευματική καλλιέργεια και συγκρ τηση εν ς ατ μου εξαρτώνται άμεσα απ την παιδεία την οποία θα λά ει. Η διανοητική, λοιπ ν, αρετή είναι διδακτή και μεταδ σιμη, η τελειοποίησή της απαιτεί χρ νο και εμπειρία και την κ ρια ευθ νη έχουν οι φορείς της διδασκαλίας, δηλαδή οι διδάσκαλοι. Απ την άλλη, οι ηθικές αρετές προσδιορίζουν τη συμπεριφορά του ατ μου, καταδεικν ουν τον χαρακτήρα του και καλλιεργο νται με το θος, δηλαδή τη συνήθεια. Με τη μεθοδική και επαναλαμ αν μενη συμπεριφορά το άτομο εθίζεται στην ηθική συμπεριφορά και αποκτά κάποια σταθερά ψυχικά χαρακτηριστικά. Επομένως, το κ ριο άρος για την κατάκτηση των ηθικών αρετών πέφτει στο ίδιο το άτομο. Στο συγκεκριμένο σημείο θα πρέπει να τονιστεί ιδιαιτέρως η συνήθεια του Αριστοτέλη να καταφε γει στην ετυμολογία των λέξεων, προκειμένου να εντοπίσει την πραγματική σημασία τους ( ξέτασις νομάτων). Έτσι, λοιπ ν, και στην προκειμένη περίπτωση χρησιμοποιεί την ετυμολογική συγγένεια των λέξεων θικ και θος, προκειμένου να ε αιώσει τι οι ηθικές αρετές είναι αποτέλεσμα του εθισμο ή αλλιώς της επανάληψης και της συνήθειας. Συγκεκριμένα θεωρεί τι η λέξη θικ ς προέρχεται απ τη λέξη θος, καθώς το θέμα της είναι εκτεταμένη αθμίδα της λέξης θος. Eθος σημαίνει συνήθεια, επαναλαμ αν μενη συ- 20 ΕΝΟΤHΤΑ 1 (B1, 1-3)

μπεριφορά, και η επανάληψη της λέξης παγιώνει μια συμπεριφορά. Άλλωστε, κι η ηθική δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια παγιωμένη συμπεριφορά. Άρα ο φιλ σοφος δέχεται τι η ετυμολογική συγγένεια των λέξεων υποδηλώνει και ουσιαστική σημασιολογική συγγένεια. Γι αυτ ν τον λ γο αναζητά τα σημαιν μενα πίσω απ τα σημαίνοντα, μια και οι σχέσεις μεταξ των λέξεων απεικονίζουν τις σχέσεις μεταξ των σημαινομένων. Στη δε τερη περίοδο απομονώνει, πως έχει ήδη δηλωθεί, τις ηθικές αρετές και αρχίζει με την εξαγωγή εν ς συμπεράσματος, στο οποίο τον έχουν οδηγήσει οι προηγο μενες δηλώσεις του: οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν φ σει στον άνθρωπο («Eξ ο κα δ λον τι ο δεμία τ ν θικ ν ρετ ν φ σει μ ν γγίνεται»). Πρ κειται για ένα συμπέρασμα που προκ πτει α ίαστα απ τους προηγο μενους συλλογισμο ς. Είναι αυτον ητο τι δεν πρέπει να αναζητήσουμε τις ηθικές αρετές στη φ ση του ανθρώπου, εφ σον δεχτήκαμε τι αποκτιο νται με τη συνήθεια. Γι αυτ ν ακρι ώς τον λ γο η διαμ ρφωση εν ς ενάρετου χαρακτήρα δεν είναι καταναγκαστική, αλλά εξαρτάται απ τη ο ληση του ανθρώπου (προαίρεσις) είναι προσωπική του επιλογή. Μέχρι στιγμής συνειδητοποιο με τι ο λ γος του Αριστοτέλη υπακο ει στις υποδείξεις του Λ γου, με αποτέλεσμα να έχουμε στα χέρια μας ένα κείμενο πολ καλά δομημένο. Αν ζητηθεί σ αυτ το σημείο απ τους μαθητές να αποδώσουν τα κ ρια σημεία της εν τητας, τ τε πιθαν ν θα δοθο ν οι εξής απαντήσεις που αποτελο ν τα συλλογιστικά ήματα του Αριστοτέλη: ñ η αρετή είναι δ ο λογιών, η διανοητική και η ηθική ñ η διανοητική αρετή οφείλει τη γένεση και την ανάπτυξή της στη διδασκαλία ñ η ηθική αρετή καλλιεργείται με τον εθισμ ñ η ηθική αρετή δεν υπάρχει φ σει μέσα μας. Προς επίρρωση του συλλογισμο του ο Αριστοτέλης στη συνέχεια επιστρατε ει δ ο αναμφισ ήτητα παραδείγματα απ τον χώρο των φυσικών φαινομένων: το παράδειγμα της πέτρας και το παράδειγμα της φωτιάς. Η πέτρα πάντα θα κινείται προς τα κάτω, ταν θα την πετάει κάποιος ψηλά, και η φωτιά πάντα θα πηγαίνει προς τα πάνω σες προσπάθειες κι αν κατα άλει κάποιος, είναι αδ νατο να αποκτήσουν άλλη φορά στην κίνησή τους κι επομένως μια διαφορετική ιδι τητα. Α ίαστα προκ πτει το συμπέρασμα τι κανένα πράγμα δεν μπορεί να αποκτήσει με τον εθισμ διαφορετική ιδι τητα απ αυτήν που χαρακτηρίζει τη φ ση του. Πρ κειται για έναν επαγωγικ συλλογισμ που υποδεικν ει τι κανείς και τίποτε δεν μπορεί, σο κι αν προσπαθήσει, να αντιταχθεί στους ν μους της φ σης, και επομένως να αρνηθεί τη φ ση του και τις ιδι τητες που αυτή συνεπάγεται. Εφ σον αποδεχτήκαμε τι απ τη μια οι ηθικές αρετές ρίσκονται σε άμεση συνάρτηση με τον εθισμ, τις συνήθειες δηλαδή που θα υιοθετήσει ο άνθρω- Hθικά Nικομάχεια 21

πος, και απ την άλλη τι η φ ση των πραγμάτων και των ντων είναι σταθερή και ανεξάρτητη απ τον εθισμ, συμπεραίνουμε τι οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας φ σει. Άρα οι ηθικές αρετές δεν είναι έμφυτες, αλλά επίκτητες και αποτέλεσμα της επανάληψης. Στο τέλος της περι δου εμφανίζεται ένα καινο ριο δεδομένο: οι ηθικές αρετές χι μ νο φ σει αλλά και «ο τε παρ φ σιν γγίνονται». Σ μφωνα, λοιπ ν, με τον Αριστοτέλη η ηθική αρετή δεν είναι έμφυτη, αλλά δεν είναι ο τε ενάντια στη φ ση. Ο άνθρωπος έχει απ τη φ ση του ένα στοιχείο που σχετίζεται με την αρετή: την προδιάθεση για τις ηθικές αρετές («μ ν πεφυκ σι»), δηλαδή έχει τη δυνατ τητα να τις δεχτεί και με την αγωγή και τη συνήθεια («ξ θους») να τις αναπτ ξει και μέσω των ηθικών αρετών να ξεφ γει απ την ατέλεια και να προσεγγίσει την τελει τητα («τελειουμένοις»). Έτσι, αίρεται η φαινομενική αντίφαση που ενέχει η φράση. Ο εθισμ ς συμπληρώνει και ουσιαστικά υπηρετεί τη φ ση, αφο μας δίνει τη δυνατ τητα να αναπτ ξουμε τις προδιαθέσεις σε ενέργειες. Άρα η άσκηση της αρετής αποτελεί φυσική δυνατ τητα του ανθρώπου και αυτή η τελευταία θέση θα τεκμηριωθεί και θα ισχυροποιηθεί στην επ μενη εν τητα. σον αφορά λοιπ ν στον τρ πο με τον οποίο δομείται το συγκεκριμένο απ σπασμα, προστίθενται ακ μη τρία κ ρια σημεία: τίποτε δεν μπορεί να αποκτήσει με τον εθισμ άλλες ιδι τητες απ αυτές που του υπαγορε ει η φ ση του (τα παραδείγματα της πέτρας και της φωτιάς ενισχ ουν αυτή την άποψη) οι ηθικές αρετές ο τε οφείλουν την παρξή τους στη φ ση ο τε εναντιώνονται σ αυτή οι άνθρωποι μπορο ν να αποκτήσουν τις ηθικές αρετές και να τις τελειοποιήσουν με τον εθισμ. (πηγή: www.komvos.edu.gr) Eρμηνευτική ανάλυση Διττ ς θικ ς: Ο Αριστοτέλης κάνει εξαρχής έναν διαχωρισμ των αρετών τονίζοντας τι αυτές διακρίνονται σε δ ο κατηγορίες, τις διανοητικές και τις ηθικές. Απ τις δ ο κατηγορίες στις οποίες διαιρεί την κ ρια έννοια της αρετής στέκεται κυρίως στη μελέτη της ηθικής αρετής, για να αναλ σει πολ αργ τερα την άλλη κατηγορία, τις διανοητικές αρετές. Η μελέτη των διανοητικών αρετών θα λά ει χώρα στο στο Ζ ι λίο, 1139a, που και τονίζεται τι «τις αρετές της ψυχής τις διαχωρίσαμε σε δ ο είδη, η μία περιλαμ άνει τις ηθικές αρετές, που έχουν σχέση με τον χαρακτήρα του ανθρώπου, και η άλλη τις αρετές της διάνοιας. Για τις ηθικές αρετές αναφερθήκαμε προηγουμένως τώρα ας αναφερθο με στις διανοητικές αρετές, αφο πρώτα κάνουμε λ γο για την 22 ΕΝΟΤHΤΑ 1 (B1, 1-3)

ψυχή. Είπαμε, λοιπ ν, παραπάνω τι δ ο είναι τα μέρη της ψυχής, ένα είναι αυτ που έχει λ γον και δε τερο το λογον αλλά τώρα είναι ανάγκη να διαιρέσουμε κατά τον ίδιο τρ πο και το λογικ μέρος της ψυχής». Ο W.D. Ross, γνωστ ς αριστοτελιστής, εξηγεί αυτή την ιδι τυπη επιλογή της σειράς εξέτασης των αρετών απ τον μεγάλο Σταγειρίτη φιλ σοφο: «Η μελέτη της διανοητικής αρετής γίνεται αναγκαία για δ ο λ γους: (1) Έχει ήδη οριστεί τι ο ενάρετος άνθρωπος ενεργεί κατά τον ρθ ν λ γον. Η διαμ ρφωση αυτο του λ γου είναι μια διανοητική εργασία, και πρέπει να εξετάσουμε το χαρακτήρα της. (2) Η ευδαιμονία έχει οριστεί ως ενέργεια της ψυχής σ μφωνα με την αρετή ή, αν οι αρετές είναι πολλές, σ μφωνα με την καλ τερη και τελει τερη. Αν θέλουμε να γνωρίσουμε τι είναι ευδαιμονία, πρέπει να εξετάσουμε το χαρακτήρα χι μ νο των ηθικών αλλά και των διανοητικών αρετών». Ο Αριστοτέλης, λοιπ ν, ξεκινά τη διαπραγμάτευση του Β ι λίου των Ηθικών Νικομαχείων απ το σημείο εκείνο που σταμάτησε την πραγμάτευσή του στο Α ι λίο, ταν είχε ήδη διατυπώσει τη θέση του για τη διάκριση της αρετής σε δ ο είδη. Ανακεφαλαιώνοντας τις σκέψεις του, προχωρά σε μια επανάληψη της θέσης του, που γίνεται εμφανής με τη χρήση του μορίου δή, τι οι αρετές διακρίνονται στις ακ λουθες δ ο κατηγορίες: τις διανοητικές και τις ηθικές. Οι διανοητικές αρετές έχουν σχέση με το κυρίως λ γον χον μέρος της ψυχής και σ αυτές ανήκουν η σοφία, η σ νεση και η φρ νηση. Ο W.D. Ross έγραφε για τις διανοητικές αρετές: «πέντε είναι οι νοητικές καταστάσεις δυνάμει των οποίων προσεγγίζουμε την αλήθεια. Τα ίδια τα ον ματά τους υποδηλώνουν τον αλάθητο χαρακτήρα τους επιστήμη, τέχνη, φρ νησις, νους, σοφία». Οι ηθικές αρετές, απ την άλλη, έχουν σχέση με το δε τερο μέρος του λογικο μέρους της ψυχής, που χαρακτηρίζεται με τον ρο σπερ το πατρ ς (ακρι ώς γιατί μ αυτ σχετίζονται συμπεριφορές αντίστοιχες με εκείνες του παιδιο που ακο ει τα λ για του πατέρα του κι ενεργεί με άση αυτά) και στο οποίο ανήκουν οι αρετές της δικαιοσ νης, της ανδρείας, της ελευθερι τητας, δηλαδή της γενναιοδωρίας, της γενναι τητας, της σωφροσ νης. Τ σο οι διανοητικές σο και οι ηθικές αρετές είναι εμφανές τι συνδέονται άμεσα με το λ γον χον μέρος της ψυχής, ενώ αντίθετα το λογον μέρος, είτε το ο δαμ ς κοινωνε λ γου είτε το πιθυμητικ ν και ρεκτικ ν, σχετίζεται μ νο με την τροφή και την ανάπτυξη του οργανισμο, επομένως δεν συνδέεται κατ οιονδήποτε τρ πο με τις ηθικές αρετές. Σχηματικά δίνεται η διάκριση μεταξ των δ ο ειδών της αρετής και του μέρους της ψυχής στο οποίο το καθένα αντιστοιχεί. Hθικά Nικομάχεια 23

το λογον α) κυρίως λογον (ο δαμ ς κοινωνε λ γου) ) πιθυμητικ ν και ρεκτικ ν (έχει κάποια συμμετοχή στον λ γο) ΨΥΧΗ το λ γον χον α) σπερ το πατρ ς κουστικ ν τι (αυτ μετέχει στο επιθυμητικ και ορεκτικ [ηθικές αρετές]) ) το κυρίως λ γον χον (διανοητικές αρετές) μ ν διανοητικ και χρ νου: Μετά τη διάκριση των αρετών σε διανοητικές και ηθικές ο Αριστοτέλης καταπιάνεται με τις διανοητικές τονίζοντας τι για τη διαμ ρφωσή τους, τη γέννηση δηλαδή και την επα ξησή τους, ο κ ριος συντελεστής είναι η διδασκαλία. H παρατήρηση αυτή του φιλοσ φου, τι η διανοητική αρετή συνδέεται με τη διδασκαλία, είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσα, καθώς στην πραγματικ τητα μας ανάγει στο πολυσυζητημένο θέμα των ημερών του: «σε ποιον αθμ μπορεί η αρετή να αποτελέσει αντικείμενο διδασκαλίας;». Σε αντίθεση με τον Σωκράτη και τον Πλάτωνα που δίδασκαν τι κάθε είδος αρετής είναι προϊ ν μάθησης, αλλά και το σοφιστικ κίνημα της εποχής που επέκτεινε τη δυνατ τητα μάθησης σε λες τις αρετές, ο Αριστοτέλης διαπιστώνει τι ο καθοριστικ ς ρ λος του δασκάλου για την απ κτηση των αρετών εντοπίζεται μ νο στις διανοητικές αρετές. Ο Αριστοτέλης πιστε ει λοιπ ν τι η διανοητική αρετή είναι άμεσα συνυφασμένη αρχικά με τον χρ νο, υπ την έννοια τι η διδασκαλία εν ς αντικειμένου έως την κατάκτηση αυτο απλώνεται σε διάστημα χρ νου, μικρ τερο ή μεγαλ τερο. Είναι λογική η πρώτη αυτή σ νδεση των διανοητικών αρετών με τον χρ νο, αφο η μαθησιακή διαδικασία συνδέεται αναπ σπαστα με την παρέλευση χρονικο διαστήματος, που θα δώσει στον μαθητευ μενο την αναγκαία ευκαιρία να κατακτήσει σε άθος τις γνώσεις εκείνες αλλά και τις προϋποθέσεις που θα τον οδηγήσουν στην κατάκτηση και ίωση της αρετής. Το δε τερο στοιχείο με το οποίο συνυφαίνονται οι διανοητικές αρετές είναι η εμπειρία την οποία το άτομο αποκτά, που και η ίδια συνδέεται πάλι άμεσα με το άθος του χρ νου. Η διάκριση για παράδειγμα των πράξεων σε καλές ή κακές αποτελεί στοιχείο που κατακτάται με τη οήθεια της φρ νησης, ως πρακτική μως ικαν τητα διαμορφώνεται με τη οήθεια της διδασκαλίας, που σημαίνει με τη σειρά της χρ νο που θα πρέπει να αφιερωθεί στην αντίληψη των διαφορών τους σο και εμπειρίας, έτσι ώστε ο άνθρωπος να μαθαίνει με ακρί εια να επιλέγει τις καλές πράξεις και να αποφε γει, αντίστοιχα, τις κακές. 24 ΕΝΟΤHΤΑ 1 (B1, 1-3)

Η διανοητική αρετή, λοιπ ν, οφείλει και τη γένεση και την επα ξησή της κατά κ ριο λ γο στη διδασκαλία, κάνοντας σαφέστατο τον ρ λο που θα διαδραματίσει ο δάσκαλος στη ίωση και πραγμάτωση των συγκεκριμένων αρετών. Ο ζήλος του διδασκάλου, οι ικαν τητές του, η δυνατ τητα να μεταδίδει με τον πιο αρμονικ τρ πο σα έχει μέσα του στους μαθητές του θα γίνουν τα κ ρια εκείνα στοιχεία που θα μπορέσουν να εμφυσήσουν στον νέο άνθρωπο τα στοιχεία που στη συνέχεια θα γονιμοποιηθο ν στην προσπάθεια κατάκτησης των αρετών. Αξίζει, ωστ σο, να προσεχθεί η χρήση της λέξης τ πλε ον, η οποία κάνει σαφές τι η διδασκαλία μπορεί να παίζει τον αποφασιστικ ρ λο για την πραγμάτωση των συγκεκριμένων αρετών, δεν είναι μως και ο μοναδικ ς παράγοντας στην προσπάθεια που κατα άλλει ο άνθρωπος ως την πλήρη κατάκτησή τους. Προφανώς ο Αριστοτέλης εννοεί δυνατ τητες που υπάρχουν και στον ίδιο τον μαθητή, ανεξάρτητα απ τις δεξι τητες του δασκάλου του, την ικαν τητα να αξιολογεί, την ευφυ α του, τις κλίσεις του, τη δεκτικ τητά του, την οξ νοια και την κρίση του. δ θικ ξ θους περιγίνεται: Ο Αριστοτέλης, σε αντίθεση προς τις διανοητικές αρετές, την πραγμάτωση των οποίων συνέδεσε αποκλειστικά με τη διδασκαλία, αποδίδει τη γένεση και τελείωση της ηθικής αρετής στο θος. Η συνήθεια του ανθρώπου να ενεργεί με τον έναν ή τον άλλο τρ πο και η επανάληψη αυτής της επιλογής κάνει να γίνεται μέρος του χαρακτήρα του η ιδι τητα αυτής της ενέργειας. Στην επ μενη εν τητα εξηγώντας αυτή την αναφορά του εδώ θα διευκρινίσει τι κάνοντας δίκαια έργα γιν μαστε δίκαιοι, στρεφ μενοι σε σώφρονες ενέργειες μετατρεπ μαστε σε σώφρονες ανθρώπους, επιλέγοντας γενναία έργα γιν μαστε αντιστοίχως γενναίοι κ.λπ. Σε αντίθεση, λοιπ ν, με τη διανοητική αρετή, η ηθική αρετή έχει αναγκαία προϋπ θεση για να πραγματωθεί τη ο ληση του ίδιου του ατ μου να συνηθίσει με την παρέλευση και πάλι του χρ νου σε έναν συγκεκριμένο τρ πο συμπεριφοράς, σε μια ομοι τροπη επανάληψη των ίδιων ενεργειών. Άρα, στις ηθικές αρετές αυτ ς που έχει την κ ρια ευθ νη για τη απ κτησή τους είναι το ίδιο το άτομο, που με τη συστηματική προσπάθεια και τη συνειδητή επανάληψη θα φτάσει στο σημείο να εδραιώσει μέσα στην ψυχή του την ηθική αρετή φτάνοντας με τη οήθεια της συνήθειας στην ηθικοποίησή του. Αυτ με λίγα λ για σημαίνει, με την αναγωγή των ρων σοφ ς στη διανοητική αρετή και αγαθ ς στην αντίστοιχη ηθική, τι σοφ ς, φορέας δηλαδή της γνώσης, γίνεται το ασκο μενο άτομο με τη οήθεια, τη μέριμνα και την καθοδήγηση εν ς δασκάλου, ενώ αγαθ ς, φορέας δηλαδή της αρετής, γίνεται το εθιζ μενο άτομο μ νο με την προσωπική του θέληση, τη δική του με λίγα λ για προαίρεση και την επίμονη προσπάθειά του κατά τη διαδικασία της άσκησης. Hθικά Nικομάχεια 25

«Και στον Πλάτωνα συναντο με την ίδια διδασκαλία: μφ εται π σι... τ π ν θος δι θος. Λέει μάλιστα ο Πλάτωνας τι ο άνθρωπος αποκτά κάποια ψυχικά χαρακτηριστικά ήδη απ τα πρώτα στάδια της ανάπτυξής του» (Eρμηνευτικά σχ λια σχολ. ι λίου, σελ.157). θεν κα το νομα σχηκε μικρ ν παρεκκλ νον π το θους: Για να στηρίξει τη θέση του ο Αριστοτέλης τι η ηθική αρετή γίνεται κτήμα του ανθρώπου μέσω του συνειδητο εθισμο του σε αντίστοιχες ενέργειες, αναφέρεται και στην ετυμολογική σ νδεση ανάμεσα στις έννοιες θος και θος τονίζοντας τι η λέξη θικ είναι ετυμολογικά συγγενής με τη λέξη θος, άρα υφίσταται και σημασιολογική σχέση ανάμεσα στις δ ο έννοιες. Πράγματι, ανάμεσα στις δ ο λέξεις υπάρχει ετυμολογική συνάφεια, καθώς το θέμα της λέξης θος αποτελεί εκτεταμένη αθμίδα της λέξης θος. Ο φιλ σοφος, δηλαδή, πίστευε τι λέξεις που συνδέονται ετυμολογικά έχουν και σημασιολογική συγγένεια μεταξ τους. Γι αυτ τον λ γο αναζητά τα σημαιν μενα πίσω απ τα σημαίνοντα, μια και οι σχέσεις μεταξ των λέξεων απεικονίζουν τις σχέσεις μεταξ των σημαινομένων. Απ τη στιγμή, λοιπ ν, που η λέξη θος προέρχεται απ τη λέξη θος, μεταξ των δ ο λέξεων υπάρχει και σχέση σημασιολογική, καθώς η σχέση που τις συνδέει είναι αιτιώδης (το θος αποτελεί το αίτιο, και αποτέλεσμα του εθισμο είναι το θος). Με απλά λ για, ο χαρακτήρας του ατ μου και η ποι τητά του κατακτάται με τη συνειδητή επανάληψη των ίδιων ενεργειών που με τον καιρ έγιναν αναπ σπαστο στοιχείο της ανθρώπινης προσωπικ τητας και αυτή ακρι ώς την έννοια έχει και η φράση που συχνά διατυπώνεται για τη σ νδεση ανθρώπινου χαρακτήρα και εθισμο «ξις δευτέρα φ σις». Στην αρχαία Ελλάδα, εξάλλου, πραγματοποιήθηκε για πρώτη φορά και η διάκριση ανάμεσα στις έννοιες θος (= χαρακτήρας) και θος (= συνήθεια, έθιμο). Αλλά και ο ρος ηθική, έχοντας αφετηρία του τη φιλοσοφία, συνδέθηκε με τη μελέτη των ηθών, των αντιλήψεων δηλαδή μιας κοινωνίας και των μορφών συμπεριφοράς που καθορίζουν και χαρακτηρίζουν τις επιλογές και τις κοινωνικές στάσεις σε έναν ορισμένο τ πο και χρ νο, δείχνοντας παράλληλα τι υφίσταται και εννοιολογική σ νδεση ανάμεσα στις έννοιες θικ και θος. Για την προσπάθεια ετυμολογικής και σημασιολογικής σ νδεσης των λέξεων αξίζει να ληφθεί υπ ψη και η ακ λουθη παρατήρηση απ το Bι λίο του καθηγητή, σελ. 127: «Δεν ήταν καθ λου λίγες οι φορές που οι αρχαίοι Έλληνες επιχειρο σαν να ετυμολογήσουν τις λέξεις τους (= να ρουν την αληθινή, την αρχική τους σημασία). Τ τε μως δεν είχε ακ μη ανακαλυφθεί ο τε τι τις γλώσσες τις κυ ερνο ν ν μοι, που έχουν την ίδια με τους φυσικο ς ν μους αυστηρ τητα, ο τε ποιοι ακρι ώς ν μοι κυ ερνο σαν τη δική τους γλώσσα. Δεν είναι 26 ΕΝΟΤHΤΑ 1 (B1, 1-3)

λοιπ ν παράδοξο τι τις πιο πολλές φορές οι αρχαίοι Έλληνες σοφοί έπεφταν έξω στις ετυμολογίες τους (παράδειγμα οι πιο πολλές απ τις ετυμολογίες του Πλάτωνα στον διάλογο του Κρατ λος). Στην περίπτωση που μας απασχολεί, ο ετυμολογικ ς συσχετισμ ς των λέξεων θος και θος είναι, έ αια, σωστ ς, για μας μως που ξέρουμε πως ήταν πολ περισσ τερες οι λαθεμένες ετυμολογίες των αρχαίων καταντά να έχει πολ μεγαλ τερη σημασία το γεγον ς τι, άρα, συχνά οι αρχαίοι σοφοί άσιζαν τις σκέψεις τους και τους συλλογισμο ς τους πάνω σε γλωσσικές επισημάνσεις που δεν πετ χαιναν το σωστ. Το ίδιο έγινε πολλές φορές και με τον Αριστοτέλη, που έχοντας πάθος με την ανακάλυψη των πραγματικών σημασιών των λέξεων και πιστε οντας τι ήταν σε θέση να τις ανακαλ πτει, οδηγήθηκε χι λίγες φορές σε συλλογισμο ς που δεν καθρέφτιζαν την πραγματικ τητα. Ας το πο με σε κάπως αυστηρ τερα φιλοσοφική γλώσσα: Ο Αριστοτέλης πίστευε στην ταυτ τητα λέγεσθαι = είναι αυτ θα πει τι ο Αριστοτέλης πίστευε πως ένα πράγμα υπάρχει ή είναι έτσι αφο η γλώσσα το εμφανίζει ως υπάρχον ή ως τέτοιας λογής ο Αριστοτέλης δηλαδή έδινε οντολογικ περιεχ μενο στις λέξεις». Αλλά και η επιστήμη της Γλωσσολογίας σήμερα πιστε ει, εδραιώνοντας την πεποίθηση του Αριστοτέλη, τι οι λεκτικές σχέσεις απεικονίζουν και τις σχέσεις ανάμεσα στα σημαιν μενα πράγματα. ο δεμία τ ν θικ ν ρετ ν φ σει μ ν γγίνεται: Ως συμπέρασμα των σων ο Αριστοτέλης εξέθεσε προηγουμένως διατυπώνει τη θέση του τι καμία απ τις ηθικές αρετές δεν είναι έμφυτη σε μας τους ανθρώπους. Αφο λίγο πιο πριν υπογράμμισε την ετυμολογική συγγένεια των λέξεων θος και θος, οδηγήθηκε στη σκέψη τι οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα στον άνθρωπο απ την πρώτη στιγμή της γέννησής του, αλλά είναι αποτέλεσμα συνήθειας, διαμορφώνονται δηλαδή σταδιακά κατά την πορεία ζωής του ατ μου. Μ αυτ ν τον τρ πο έρχεται σε αντίθεση και απορρίπτει την αριστοκρατική διδασκαλία της εποχής του τι η αρετή είναι δώρο της φ σης, που τελεσίδικα δίνεται ή χι στον άνθρωπο απ τη γέννησή του και φυσικά δίνεται στους «αρίστους», δηλαδή τους αριστοκρατικο ς, αλλά χι στον λα. Αυτή η αριστοκρατική άποψη που στηρίχθηκε και απ δ ο κατεξοχήν εκπροσώπους του αριστοκρατικο ιδανικο, τον Πίνδαρο και τον Θέογνη, που πιστε ουν στην αδιαμφισ ήτητη σημασία του ρου φυά, της γενετικής δηλαδή προδιάθεσης που στηρίζεται στην ευγενική καταγωγή, δεν ρίσκει καθ λου σ μφωνο τον Αριστοτέλη. Για το πώς αντιμετωπίζει ο Αριστοτέλης την παλιά αυτή αριστοκρατική αντίληψη είναι χαρακτηριστικ και το σχ λιο απ το Βι λίο του καθηγητή, σελ. 124-125: «Στους στίχους χ 347-348 της Οδ σσειας μιλάει ο αοιδ ς Φήμιος. Εί- Hθικά Nικομάχεια 27

ναι η πιο άγρια στιγμή της μνηστηροφονίας, και ο Φήμιος, πεσμένος στα γ νατα του Οδυσσέα, τον παρακαλεί να μη σκοτώσει τον τραγουδάρη, που θνητο ς κι αθάνατους με το τραγο δι ευφραίνει : είχε πράγματι πολλές φορές τραγουδήσει για την ευχαρίστηση των μνηστήρων, μως μάρτυράς του ο Τηλέμαχος αυτ είχε γίνει, λες τις φορές, χωρίς τη θέληση του, κι αμέσως προσθέτει: α τοδίδακτος δ ε μί, θε ς δέ μοι ν φρεσ ν ο μας / παντοίας νέφυσεν (= μ νος μου τά μαθα μου φ σηξε λογής λογής τραγο δια / κάποιος θε- ς στα φρένα). Σε μια εποχή που η λέξη ρετ σήμαινε ακ μη την κάθε ικαν τητα του ατ μου, μια φράση σαν αυτή του Φήμιου δήλωνε ολοκάθαρα την παλιά ελληνική αντίληψη πως, αν ο τεχνίτης έχει μια συγκεκριμένη δεξι τητα, αυτήν τη χρωστάει έ αια και στη μάθηση, τη χρωστάει μως και στη χάρη, τη δωρεά κάποιας θε τητας. Αργ τερα, στον ένατο Ολυμπι νικ του ο Πίνδαρος έκανε φανερ (με τους στίχους του 100 εξ.) πως η παλιά ομηρική αντίληψη ήταν ακ μη η κρατο σα: τ δ φυ κράτιστον παν πολλο δ διδακτα ς / νθρώπων ρετα ς κλέος / ρουσαν ρέσθαι (= Πάνου απ λα το προίκισμα στέκει / που χει η φ ση δομένο τ ανθρώπου, / αγκαλά και πολλοί μ αξιοσ νες / μαθητές να κερδίσουν τη δ ξα / μωραξιώσαν: μετάφρ. Π. Λεκατσά). Η παλιά αυτή αριστοκρατική άποψη, σ μφωνα με την οποία αξι λογος είναι μ νο ο άνθρωπος που έχει φυάν, που είναι δηλαδή φορέας δώρου της φ σης = του θεο (ελάχιστη σημασία έχουν τελικά σα ο ίδιος ο άνθρωπος καταφέρνει να μάθει μ νος του), δεν έχει πια την έγκριση του Αριστοτέλη». Ο άνθρωπος δηλαδή δεν γεννιέται διαθέτοντας την ηθική αρετή, καθώς δεν έχει ως φυσικ του κτήμα λες εκείνες τις ιδι τητες που θα τον κάνουν ενάρετο, γίνεται μως ηθικ ς μέσω του εθισμο του στις ηθικές πράξεις. Προς το τέλος των Ηθικών Νικομαχείων ο Αριστοτέλης, ταν θα αναφερθεί στους τρ πους με τους οποίους οι άνθρωποι μπορο ν να εξασφαλίσουν την ηθικοποίησή τους και να γίνουν αγαθοί, απορρίπτει τη φ ση, αλλά και τον λ γο και τη διδαχή. Ο ίδιος αποδίδει πολ μεγάλη σημασία στην καλλιέργεια της ψυχής του νέου «το ς θεσι», δηλαδή μέσω της συστηματικής δραστηρι τητας, της συνήθειας και της επαναλαμ αν μενης προσπάθειας. Σχετική με τη θέση του Αριστοτέλη τι η ηθική αρετή προϋποθέτει προσπάθεια και αγώνα και δεν είναι γνώση ή φυσική προδιάθεση για τον άνθρωπο είναι η κατά πολ μεταγενέστερη χρονικά άποψη που διατ πωσε ο Κ. Τσάτσος «Μπορεί να ξέρη κανείς ποιοι είναι οι σωστοί σκοποί της ζωής και οι σωστοί δρ μοι, αλλά οι γνώσεις αυτές να αδρανο ν στην ώρα της πράξης. Και αυτ εξηγείται, γιατί γνώση έχομεν μ νο των καθ λου. Έννοιες ξέρομε μονάχα, γενικο ς, ατομικά προσδιορισμένους σκοπο ς. Ενώ για την ενέργεια της αρετής χρειάζεται η εξειδίκευση, η εξατομίκευση ως τη συγκεκριμένη περίπτωση της πράξης». 28 ΕΝΟΤHΤΑ 1 (B1, 1-3)

Στο σημείο αυτ ο Αριστοτέλης έχει ήδη διαμορφώσει το πρώτο επιχείρημά του. Η συλλογιστική του είναι η εξής: 1η προκείμενη: Eθος και θικ έχουν ετυμολογική συγγένεια, άρα και σημασιολογική, αφο με τον εθισμ διαμορφώνεται το ήθος στον άνθρωπο, αλλά και θος = εθισμ ς («θεν κα το νομα σχηκε μικρ ν παρεκκλ νον π το θους»). 2η προκείμενη: Η ηθική είναι άμεσα συνδεδεμένη με τον εθισμ και δεν είναι κάτι έμφυτο αλλά επίκτητο («δ θικ ξ θους περιγίνεται»). Συμπέρασμα: Καμιά απ τις ηθικές αρετές δεν υπάρχει απ τη φ ση στον άνθρωπο, αφο αυτή προκ πτει ως αποτέλεσμα εθισμο («ο δεμία τ ν θικ ν ρετ ν φ σει μ ν γγίνεται»). ο θ ν γ ρ τ ν φ σει ντων λλως θίζεται: Προς επίρρωση του ισχυρισμο του τι η ηθική αρετή δεν έχει σχέση με τη φ ση και τις προδιαθέσεις του ανθρώπου, αλλά είναι αποτέλεσμα συνήθειας, ο Αριστοτέλης αναφέρεται στα φυσικά ντα και τις αντίθετες προς την ηθική αρετή ιδι τητές τους. Τονίζει τι σε λα τα φυσικά ντα, ακ μη κι αν επενεργήσει ο εθισμ ς, δεν πρ κειται να αλλάξει ο τε και στο ελάχιστο τις ιδι τητες με τις οποίες «προικίστηκαν» απ τη φ ση τους, απ την πρώτη στιγμή της δημιουργίας τους. Αυτές οι ιδι τητες των φυσικών ντων υπάρχουν ως συνοδευτικά στοιχεία αυτών, είναι σταθερές και δεν υπ κεινται σε αλλοίωση ή αλλαγή. σο κι αν προσπαθήσει κανείς με συνεχ μενες επαναλήψεις να εθίσει ένα φυσικ ον να διαφοροποιήσει την αρχική ιδι τητά του, δεν πρ κειται να πετ χει κάτι, γιατί οι φυσικές του κατα ολές είναι πιο ισχυρές απ οποιαδήποτε έξωθεν επέμ αση και δεν μπορεί να το οδηγήσει στο να απο άλει,τι διαθέτει αποκτώντας κάτι το διαφορετικ. Τα «φ σει ντα» εξακολουθο ν να έχουν την ίδια ιδιοσυστασία και να φέρουν τα χαρακτηριστικά με τα οποία η φ ση εξαρχής τα προικοδ τησε. Έτσι, ο φιλ σοφος με την αναίρεση της αντίθετης άποψης, τι η ηθική αρετή δεν υπάρχει εκ φ σεως, επιδιώκει να καταστήσει σαφές τι η άποψή του δεν εκφράζεται με ιαστικ και επιπ λαιο τρ πο, αλλά το συμπέρασμά του εξάγεται κατ πιν λογικής επεξεργασίας και απ ρριψης και της αντίθετης άποψης. Αυτ ν άλλωστε τον σκοπ επιδιώκει και η χρησιμοποίηση απ τον φιλ σοφο μιας σειράς απ φράσεις ή λέξεις με αρνητικ περιεχ μενο (ο δεμία, ο θέν, ο κ), η παρξη των οποίων υπογραμμίζει με εμφατικ τρ πο τη διάσταση που υφίσταται μεταξ των «ξ θους» και των «φ σει» ιδιοτήτων. Χρησιμοποιώντας τη συγκεκριμένη φράση ως προκείμενη μιας συλλογιστικής πορείας που διατυπώνεται απ τον Αριστοτέλη, θα μπορο σαμε να διατυπώσουμε και έναν δε τερο συλλογισμ, απ λυτα συνδε μενο με αυτ ν που παρουσιάστηκε λίγο προηγουμένως. Στην περίπτωση αυτή χρησιμοποιο με Hθικά Nικομάχεια 29

και τα σχετικά παραδείγματα που μας προμηθε ει ο Αριστοτέλης ως ενισχυτικ υλικ. 1η προκείμενη: λα τα πράγματα που είναι καμωμένα απ τη φ ση έχουν έναν συγκεκριμένο τρ πο συμπεριφοράς, που σε καμιά περίπτωση δεν μπορεί να αλλάξει με μια διαδικασία υπομονετικο και επαναλαμ αν μενου εθισμο («ο θ ν γ ρ τ ν φ σει ντων λλως θίζεται»), τεκμηριώνοντας την πρώτη αυτή προκείμενη με τη χρήση των συγκεκριμένων παραδειγμάτων του λίθου και της φωτιάς («λίθος φ σει κάτω φερ μενος ο κ ν θισθείη νω φέρεσθαι, ο δ ν μυριάκις α τ ν θίζ η τις νω ιπτ ν, ο δ τ π ρ κάτω»). 2η προκείμενη: Η ηθική δεν υπάρχει άλλος τρ πος να γεννηθεί παρά μ νο με τον εθισμ («δ θικ ξ θους περιγίνεται»), τεκμηριώνοντας την προκείμενη κρίση του με την ετυμολογική σ νδεση των ρων θος και θος («θεν κα το νομα σχηκε μικρ ν παρεκκλ νον π το θους»). Συμπέρασμα: Η ηθική αρετή δεν υπάρχει μέσα μας εκ φ σεως (γιατί η ηθική αρετή γεννιέται στον άνθρωπο μέσω του εθισμο, κάτι που δεν μπορεί να συμ εί σε σα ντα έχουν απ τη φ ση τους έναν καθορισμένο τρ πο συμπεριφοράς, άρα δεν είναι έμφυτη [«ο δεμία τ ν θικ ν ρετ ν φ σει μ ν γγίνεται»]). ο ον λίθος φ σει κάτω φερ μενος ο κ ν θισθείη νω φέρεσθαι: Ο Αριστοτέλης, για να στηρίξει αποδεικτικά τη θέση του τι η ηθική αρετή δεν είναι ένα «φ σει» χαρακτηριστικ του ανθρώπου, αλλά γίνεται κτήμα του κατ πιν εθισμο, χρησιμοποιεί μια σειρά απ παραδείγματα παρμένα απ τον χώρο της καθημεριν τητας, γι αυτ και προσφιλή και ε κολα κατανοητά απ το ακροατήρι του. «Δεν θα ήταν υπερ ολή να λέγαμε πως κανένας άλλος φιλ σοφος δεν έκανε τα απλά δεδομένα της εμπειρίας, τα απλά δηλαδή δεδομένα της καθημερινής ζωής, αφετηρία για τη σκέψη του στον αθμ που το έκανε ο Αριστοτέλης. Σωστά ειπώθηκε τι η φιλοσοφία του περί τέλους, π.χ., είναι, στην πραγματικ τητα, θεμελιωμένη πάνω στο εμπειρικ δεδομένο τι απ ένα ελανίδι γεννιέται μια ελανιδιά ή τι η πολιτική του θεωρία αναπτ χθηκε απ τους διαλογισμο ς του σχετικά με τη ζωή μέσα στο πλαίσιο εν ς νοικοκυριο. Πραγματικά, συχνά ένα μ νο εμπειρικ δεδομένο μπορεί να είναι γι αυτ ν ικανοποιητική άση για να προχωρήσει σε μια θεωρία με συνέπειες μεγάλης σημασίας. Δεν ήταν, στ αλήθεια, αυτ το αμείωτο ενδιαφέρον του για τα απλά πράγματα της καθημερινής ζωής που έκανε τον Αριστοτέλη επαναστατικά πρώτον μελετητή του κ σμου των ζώων και των φυτών;» (Βι λίο του καθηγητή, σελ. 125). Πρ κειται για δ ο παραδείγματα απ τον χώρο των φυσικών φαινομένων, με πρώτο αυτ του λίθου που έχει την ιδι τητα να πέφτει προς τα κάτω και η ο- ποία δεν μπορεί να αλλάξει σο κι αν προσπαθήσει κανείς να τον συνηθίσει 30 ΕΝΟΤHΤΑ 1 (B1, 1-3)

στην αντίθετη ιδι τητα ρίχνοντάς τον προς τα πάνω αμέτρητες φορές. Ο φιλ σοφος χρησιμοποιώντας ένα απτ παράδειγμα, που στηρίζεται σε μια φυσική αρχή, αυτήν της αρ τητας, επι ε αιώνει με ένα ισχυρ μέσο τεκμηρίωσης ε κολα κατανοητ απ τον καθένα την ορθ τητα των σκέψεων και των κρίσεων που εκθέτει. ο δ τ π ρ κάτω: Το δε τερο παράδειγμα είναι περισσ τερο συνοπτικ απ το πρώτο και αναφέρεται στη φυσική ιδι τητα της φωτιάς να φέρεται απ τη φ ση της προς τα επάνω και που δεν θα μπορο σε να αλλάξει ή να τροποποιηθεί σο κι να κάποιος προσπαθο σε να πετ χει την κλίση της προς την αντίθετη κατε θυνση. Το γεγον ς τι απ τη φ ση του ο θερμ ς αέρας είναι πολ ελαφρ ς τον οδηγεί στο να διευθ νεται συνεχώς προς τα πάνω και να μην υπάρχει καμιά ανατροπή της καθορισμένης απ τη φ ση του πορείας. ο δ λλο ο δ ν τ ν λλως πεφυκ των λλως ν θισθείη: Ο Αριστοτέλης, κινο μενος απ τα εξειδικευμένα παραδείγματα προς το γενικ συμπέρασμα, καταλήγει τι κανένα άλλο απ σα η φ ση έχει προικίσει με μια ορισμένη ιδι τητα δεν θα μπορο σε να διαφοροποιηθεί μέσω του εθισμο αποκτώντας μια διαφορετική ιδι τητα. Με μια επαγωγική συλλογιστική που αφορμάται απ το ειδικ, απ συγκεκριμένα δηλαδή παραδείγματα, καταλήγει στο γενικ, στην εξαγωγή δηλαδή εν ς καθολικο συμπεράσματος που ισχ ει για λες τις περιπτώσεις και που γίνεται αποδεκτ χωρίς διακρίσεις ή εξαιρέσεις. Η χρήση της επαγωγικής συλλογιστικής πορείας είναι ευρ τατα χρησιμοποιο μενη μέθοδος απ δειξης απ τον Αριστοτέλη, που την είχε μάλιστα αναλ σει και πραγματευτεί και σε θεωρητική άση. Συγκεκριμένα δε είχε αναλ σει τη μέθοδ του αυτή στα Αναλυτικά πρ τερα, Β 23, αλλά και στα Τοπικά, που μάλιστα αναφέρεται για τη φ ση της συγκεκριμένης μεθ δου «π τ ν καθ καστον π τ καθ λον φοδος». Αν και η μέθοδος χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά απ τον Σωκράτη και ακολο θως απ τον Πλάτωνα, ο Αριστοτέλης έκανε συστηματική χρήση αυτής της συλλογιστικής προκειμένου να οδηγηθεί σε καθολικής αξίας συμπεράσματα. Αυτ που αξίζει τέλος να σημειωθεί είναι η χρησιμοποίηση δ ο σε αριθμ παραδειγμάτων, που είναι προσφιλής στον φιλ σοφο, καθώς με τη χρήση δ ο παραδειγμάτων τα συμπεράσματα που εξάγονται είναι περισσ τερο αληθοφανή, κάτι που δεν μπορεί να συμ εί ταν γίνεται χρήση μ νο εν ς παραδείγματος, που λογικά οδηγεί σε αμφισ ητήσιμο και ανατρέψιμο συμπέρασμα, ενώ και η χρησιμοποίηση περισσ τερων απ δ ο παραδειγμάτων αποφε γεται απ τον Αριστοτέλη γιατί θα οδηγο σε σε μια κουραστική, φλ αρη και «φορτωμένη» αφήγηση. O τ ρα φ σει ο τε παρ φ σιν γγίνονται α ρεταί: Στο χωρίο αυτ ο Αριστοτέλης οδηγείται σε ένα συμπέρασμα, με τρ πο επαγωγικ, χρησιμοποιώντας Hθικά Nικομάχεια 31