Εκδόσεις ΚΕΡΚΥΡΑ Α.Ε. Economia PUBLISHING Ματούλα Τομαρά Σιδέρη 1η έκδοση, Σεπτέμβριος 2011

ISBN: 978-960-9490-09-2 Εκδόσεις ΚΕΡΚΥΡΑ Α.Ε. Economia PUBLISHING Ματούλα Τομαρά Σιδέρη 1η έκδοση, Σεπτέμβριος 2011 Παραγωγή: Εκδόσεις ΚΕΡΚΥΡΑ - Economia PUBLISHING Συντονισμός έκδοσης επιμέλεια κειμένων: Φανή Καραφύλλη Καλλιτεχνική επιμέλεια: Μάκης Χριστόπουλος, Ατελιέ Κέρκυρα Ευρετήριο: Θεόφιλος Τσιφός Κεντρική διάθεση Εκδόσεις ΚΕΡΚΥΡΑ Α.Ε. Βλαχάβα 6-8, 105 51 Αθήνα Τηλ.: 210-33.14.714, fax: 210-32.30.338 www.economia.gr, bookstore@economia.gr Απαγορεύεται η αναδημοσίευση και γενικά η αναπαραγωγή του παρόντος έργου, με οποιονδήποτε τρόπο, τμηματικά ή περιληπτικά, στο πρωτότυπο ή σε μετάφραση ή σε άλλη διασκευή, χωρίς τη γραπτή άδεια του εκδότη και των δημιουργών.

Περιεχόµενα Πρόλογος................................................... 11 Κεφάλαιο Πρώτο Ο ΧΩΡΟΣ, Ο ΝΕΙΛΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΒΑΜΒΑΚΙ....................... 15 Το ιστορικό πλαίσιο...................................... 16 Οι επιφανείς της παροικίας και το βαµβάκι.................... 18 Κεφάλαιο εύτερο ΕΛΛΗΝΕΣ ΗΜΙΟΥΡΓΟΙ ΠΟΙΚΙΛΙΩΝ ΒΑΜΒΑΚΟΣ ΚΑΙ ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΤΟΥΣ ΙΚΤΥΑ........................ 31 Οικογένεια Κασσαβέτη.................................... 32 Περικλής Κανάβας....................................... 48 Οικογένεια Καρτάλη...................................... 51 Οικογένεια Καζούλλη..................................... 61 Αδελφοί Παραχειµώνα.................................... 72 Αδελφοί Βόλτοι......................................... 74 Μιλτιάδης Ψύχας........................................ 78 Ιωάννης Σακελλαρίδης.................................... 82 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 7

Κεφάλαιο Τρίτο ΣΥΓΚΛΙΣΗ ΤΩΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΩN ΚΑΙ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΒΑΜΒΑΚΟΣ........................................... 95 Παρεµβάσεις και επιτεύγµατα............................... 96 Το βαµβάκι των Αιγυπτιωτών Ελλήνων στην κορυφή της διεθνούς προτίµησης................................. 100 Ιστορική εξέλιξη των ποικιλιών............................ 105 Παραγωγή και εµπορία................................... 107 ίκτυο µετοικεσίας και τοπικά δίκτυα........................ 111 Κεφάλαιο Τέταρτο ΠΕ ΙΑ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΚΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΣΤΗΝ ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΑΜΒΑΚΙΟΥ.......................................... 117 Πεδία λειτουργίας των Αιγυπτιωτών στην αγορά του βαµβακιού.. 118 Οι Αιγυπτιώτες ως στρατηγικός συντελεστής καινοτοµίας....... 122 Πηγές..................................................... 131 Ενδεικτική Βιβλιογραφία...................................... 133 Ευρετήριο.................................................. 137 8 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

«... η µικροϊστορία των ατόµων επιτρέπει να αγγίξουµε την υφή των επιπτώσεων της συλλογικής συσσωµάτωσης». Paul Veyne

Πρόλογος Οδρόµος του µεταξιού που ένωνε Ανατολή και ύση επί πολλούς αιώνες ήταν το πεδίο όπου κυκλοφορούσαν, συναντιόνταν, ζυµώνονταν κι αλληλογονιµοποιούνταν αγαθά, άνθρωποι, ιδέες, πολιτισµοί. Όχι πάντα ειρηνικά, όχι πάντα δίκαια, όχι πάντα ισότιµα. Ωστόσο, κατά τρόπο που, στην κλί- µακα του µεγάλου ιστορικού χρόνου και της οικουµένης, υποστήριζε και τροφοδοτούσε την αίσθηση της εποποιίας και το πνεύµα της ευποιίας. Γι αυτό και «ο δρόµος του µεταξιού» παραµένει ακόµη ένας θρύλος ζωντανός και πλούσιος. Εποποιία και ευποιία είναι ακριβώς τα δύο εµβληµατικά σηµαίνοντα που συνοψίζουν το ιστορικό αποτύπωµα του περάσµατος των Ελλήνων από τη χώρα του Νείλου στο πλαίσιο της συγκρότησης, ανάπτυξης, ακµής και παρακµής του Αιγυπτιώτη Ελληνισµού. Μια πορεία που οδηγός της και δεσπόζουσα πτυχή της ήταν ένας άλλος δρόµος: Ο δρόµος του βαµβακιού. Αυτός ο δρόµος ένωνε τη βιοµηχανική κυριαρχική Ευρώπη µε την αγροτική αποικιοκρατούµενη Μέση Ανατολή, µέσα από δίκτυα και µηχανισµούς όπου οι Αιγυπτιώτες Έλληνες αποτελούσαν αποφασιστικό κρίκο στην αλυσίδα των αλληλεξαρτήσεων, αλληλεπιδράσεων, αντιφάσεων, συγκρούσεων, συνθέσεων και τραγωδιών που διέτρεχαν την παγκόσµια οικονοµική, πολιτική και ιδεολογική σκηνή στην ιστορική της εξέλιξη: εδώ εντοπίζεται η διάσταση της εποποιίας. Παράλληλα, κατά τρόπο που χαρακτηρίζει ειδοποιά τα ηγεµονικά στρώµατα και πρόσωπα της παροικίας, τα αγαθά, οι άνθρωποι, οι ιδέες και οι πολιτισµοί που πλαισίωναν τις τροχιές και τις συναντήσεις στους δρόµους του βαµβακιού διαµόρφωσαν και υποστήριξαν ένα στοιχείο αποφασιστικό για την πολιτισµική, κοινωνική και θεσµική συγκρότηση του σύγχρονου Ελληνισµού: Την ιδεολογία και πρακτική του ευεργετισµού, όπου ακριβώς εδράζεται η διάσταση της ευποιίας. Σ αυτό το πνεύµα, η παρούσα µονογραφία εστιάζει σε τρία κεντρικά σηµεία που είναι: α) Η παραγωγή του βαµβακιού και η εξέλιξή της για έναν αιώνα (µέσα 19ου µε ΠΡΟΛΟΓΟΣ 11

µέσα 20ού αιώνα), οι ποιοτικές ιδιαιτερότητες των νέων ποικιλιών, που τους επέτρεπαν να επικρατούν για µικρό ή µεγάλο χρονικό διάστηµα στο άκρως ανταγωνιστικό στερέωµα της τοπικής (αιγυπτιακής) αλλά και της παγκόσµιας αγοράς, καθώς και τα καινούργια δεδοµένα της συνεχούς εξέλιξης που οδηγούσαν στην αντικατάστασή τους όταν, φανερά ξεπερασµένες, υπέκυπταν από τη ζήτηση της επόµενης ποικιλίας µέχρι, βέβαια, την υπέρβαση και εκείνης. β) Οι ερευνητές/δηµιουργοί που συνέδεσαν το όνοµά τους µε την επικράτηση των συγκεκριµένων ποικιλιών και καθιέρωσαν την Αίγυπτο σαν «τη χώρα του βαµβακιού» αλλάζοντας τη συνολική της οικονοµία. Η ανασυγκρότηση των ηγετικών εκείνων οικογενειών και οι τρόποι επηρεασµού της επιτόπιας και της ευρύτερης κοινωνικής και πολιτισµικής συγκρότησης του Ελληνισµού αναδεικνύει την εξέλιξη και την ιστορικότητα κάποιων φαινοµένων, υπενθυµίζοντας τις λογικές και τις δυνάµεις που τον διαµόρφωσαν και τον διαµορφώνουν. γ) Προϊόντος του ιστορικού χρόνου µε ένταση που κορυφώνεται στον 20ό αιώνα, οι εσωτερικές διεργασίες εγκαθίδρυσης πνεύµατος «επανάπαυσης» στους κύκλους των Ελλήνων επινοητών ποικιλιών βάµβακος αλληλεπιδρούν και ενισχύονται από τη διαµόρφωση µιας γηγενούς αστικής τάξης στην Αίγυπτο, η οποία ανταγωνίζεται τους αλλοεθνείς παροίκους και στον τοµέα του βαµβακιού, έχοντας και την αυξανόµενη θεσµική και πολιτική υποστήριξη του αιγυπτιακού κράτους. Μέσα από τις σελίδες της µονογραφίας, παρακολουθούµε τους παραγωγούς (βαµβακοπαραγωγούς) και το παραγόµενο προϊόν (βαµβάκι) υπό το πρίσµα µιας ιστορικής θεώρησης, όπου ενσωµατώνονται και ιδιαιτερότητες της εξελικτικής θεωρίας και των αλληλεπιδράσεων µεταξύ φυσικών και ιστορικών διεργασιών. Αποδεσµεύοντας πλαίσια και µηχανισµούς, όπου ο ιστορικός χρόνος συµπαρασύρει την εξέλιξη και των δύο, προκαλώντας και διαµορφώνοντας το διαφορετικό τοπίο της εκάστοτε ιστορικής µορφολογίας. Παρακολουθούµε ακόµη την απώλεια που σηµει- ώνεται. Απώλεια στο βαµβάκι και απώλεια στους δηµιουργούς του όταν το πλήρωµα του χρόνου τους οδηγεί στο άρρητο «τέλος εποχής». Από µια στιγµή κι έπειτα, κανείς ιδιώτης ερευνητής δεν αναζητούσε και δεν έβρισκε τίποτε καινούργιο. Η σύν- 12 ΠΡΟΛΟΓΟΣ

δεσή τους χάνει τη στέρεη σχέση της µε το εξελισσόµενο συνεχές, και το ιστορικό πλαίσιο ανατρέπεται. Επιφέροντας την οριστική διάλυση και επιβεβαιώνοντας την εκ των υστέρων διατύπωση αυτής της εµπειρίας µε το ότι η ιστορία έχει πάντα «µια πρόσκαιρη διάσταση αναποµείωτης χρονικότητας». H εργασία αυτή, που στηρίχθηκε σε στοιχεία από ιστορικά Αρχεία της Ελλάδας και της Αιγύπτου καθώς και σε οικογενειακά Αρχεία, απαίτησε προσωπικό κόπο αλλά και τη συνεργασία πολλών ανθρώπων που τα έθεσαν υπόψη µου. Γι αυτό επιθυµώ να ευχαριστήσω τους απογόνους των οικογενειών στις οποίες αναφέροµαι, πολλοί από τους οποίους µου διέθεσαν γενναιόδωρα το χρόνο τους παρέχοντάς µου πληροφορίες και ηθική υποστήριξη για το εγχείρηµα αυτό. Οφείλω να διακρίνω ανάµεσά τους τη Μαρία Καραγεωργίου-Κασσαβέτη, τον Ίωνα Καζούλλη και την Ελευθερία Καράβα, τη άφνη Παπαντωνίου για όσα είπε για τον παππού της Γεώργιο Α. Καρτάλη και τον δηµοσιογράφο Γιάννη Καρτάλη, για την προθυµία µε την οποία έθεσαν στη διάθεσή µου υλικά από τα οικογενειακά τους αρχεία και κειµήλια. Οφείλω ακόµη ευχαριστίες: Στην Α.Θ.Μ. τον πάπα και πατριάρχη Αλεξανδρείας και Πάσης Αφρικής κ.κ. Θεόδωρο Β. Στον Φίλιππο Κοσσένα και στην Κρυστάλλω Τρίµη, πρώην και νυν πρόεδρο του Συνδέσµου των Αιγυπτιωτών Ελλήνων (ΣΑΕ) στην Αθήνα στον Βύρωνα Βαφειάδη, πρόεδρο του Ελληνικού Εµπορικού Επιµελητηρίου Αλεξανδρείας στον Χαράλαµπο Κατσιµπρή, τέως πρόεδρο της Ελληνικής Κοινότητας Αλεξανδρείας στον Παναγιώτη Καφατσάκη, εκπρόσωπο της Κοινότητας Αλεξανδρείας στην Ελλάδα και στον Νικόλα Βαδή, αντιπρόεδρο της Ελληνικής Κοινότητας Καϊρου και πρόεδρο του Συλλόγου Αµπετείου Σχολής, για τις πολύτιµες πληροφορίες τους σχετικά µε τη ζωή και την ιστορία της παροικίας, καθώς και για τη µακρόχρονη και σταθερή υποστήριξη των ερευνητικών µου δραστηριοτήτων στο χώρο του Αιγυπτιώτη Ελληνισµού. Στην Αίγλη ηµόγλου, διευθύντρια του ηµοτικού Κέντρου Ιστορίας και Τεκ- µηρίωσης ( Η.Κ.Ι.) Βόλου, στην Όλγα Μαυροµάτη, υπεύθυνη του Τµήµατος αρ- ΠΡΟΛΟΓΟΣ 13

χείων και συλλογών του Η.Κ.Ι. και στον Γιάννη Κουτή, υπεύθυνο του Τµήµατος εκδηλώσεων και εκδόσεων του Η.Κ.Ι., για τις κατατοπιστικές τους υποδείξεις σχετικά µε τους Πηλιορείτες βαµβακέµπορους στην γενέτειρα γή τους. Στην Ελένη Πρωτοπαπά και στον Νίκο Ανδρειώτη, έφορο και συνεργάτη αντίστοιχα του Ιστορικού Αρχείου του Λυκείου των Ελληνίδων, που πρόθυµα µε εφοδίασαν µε πληροφορίες και φωτογραφικό υλικό για τον ευεργέτη του Ιδρύµατος, Ηρακλή Βόλτο. Στον Άρη Γαρουφαλή, διευθυντή του Ωδείου Αθηνών, γιατί διέθεσε πολύτιµο χρόνο προκειµένου να εµπλουτίσει τη σκιαγραφία του ευεργέτη Μιλτιάδη Ψύχα. Κατ εξακολούθηση στον Μάνο Χαριτάτο, πρόεδρο του Ε.Λ.Ι.Α. - Μ.Ι.Ε.Τ., για τη συνεχή του υποστήριξη και συµπαράσταση. Στον φιλόλογο Παναγιώτη Καρµατζό, για την αδιάλειπτη συµπαράστασή του στο έργο µου, και στον ερευνητή και συλλέκτη Ιωάννη Ζήλλη, για τη γενναιόδωρη συµβολή του στην εικαστική αναβάθµιση του παρόντος. Στους φοιτητές µου Παναγιώτη Κοροµβόκη και Αχιλλέα Ρακίνα, για την πολύτιµη βοήθειά τους στις αρχειακές αναζητήσεις, καθώς και για τις ηλεκτρονικές τους παρεµβάσεις που ήταν απαραίτητες για την πληρότητα της παρούσης µονογραφίας. Τέλος, οφείλω ιδιαίτερες ευχαριστίες στην εκδότρια Αλεξάνδρα Βοβολίνη, που ενήργησε αποφασιστικά ώστε να κυκλοφορήσει το βιβλίο από τις εκδόσεις ΚΕΡΚΥΡΑ. Ματούλα Τοµαρά-Σιδέρη Αθήνα, Μάρτιος 2011 14 ΠΡΟΛΟΓΟΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: Ο ΧΩΡΟΣ, Ο ΝΕΙΛΟΣ και το βαµβάκι

Το ιστορικό πλαίσιο Ηεγκατάσταση των Ελλήνων στη νεότερη Αίγυπτο και η ιστορικά αποτελεσµατική παρουσία τους εκεί διαπιστώνεται στις αρχές του 19ου αιώνα, επί Μωχάµετ Άλη. Ο Μωχάµετ Άλη ήταν αλβανικής καταγωγής. Βρέθηκε στην Αίγυπτο αµέσως µετά την εισβολή του Ναπολέοντα και ενόσω αυτή ανήκε στην Οθωµανική αυτοκρατορία. Κατόρθωσε να αναρριχηθεί στην εξουσία και να κυβερνήσει τη χώρα έως το θάνατό του (1805-1848), φέροντας τυπικά τον τίτλο του αντιβασιλέα, στην πραγ- µατικότητα όµως ήταν ανεξάρτητος από τον σουλτάνο. Συγκεντρωτικός, δραστήριος και ικανότατος ηγεµόνας, προσέλκυσε κοντά του πολλούς Ευρωπαίους ως συµβούλους του. Το 1820 εγκαινίασε ένα φιλόδοξο πρόγραµµα εκδυτικισµού της Αιγύπτου, µεγάλο µέρος του οποίου στήριξε στη συστηµατική καλλιέργεια και διακίνηση του βάµβακος. Προκειµένου να πραγµατοποιηθεί το φιλόδοξο πρόγραµµά του, να αποδεσµευθεί δηλαδή η Αίγυπτος από το Οθωµανικό κράτος και να προσδεθεί στην αναπτυγ- µένη Ευρώπη, ο Μωχάµετ Άλη υπολόγιζε πολύ στη βοήθεια των Ελλήνων. Εκτιµούσε την εµπορική τους δραστηριότητα διαβλέποντας ότι µπορούσε να αποβεί πηγή κέρδους για τη χώρα του. Ιδιαίτερα απέβλεπε σ αυτούς προκειµένου να αναπτυχθεί η παραγωγή και η εξαγωγή του βάµβακος, που τάχιστα απέκτησε σχεδόν διαστάσεις µονοκαλλιέργειας. Η συµβολή του Νείλου σ αυτό ήταν αποφασιστική. Το ποτάµι διέσχιζε την έρηµο κατορθώνοντας να διατηρεί αµείωτο τον υδάτινο όγκο του, και µάλιστα να πληµµυρίζει τους θερινούς µήνες, δηµιουργώντας σε όλο το µήκος της διαδροµής του µια ζώνη γεωργικής παραγωγής. Ο ρόλος του ήταν καθοριστικός, µιας και ολόκληρη η ζωή στη χώρα εξαρτιόταν από την ετήσια πληµµύρα του, το ύψος της οποίας µετρούσαν µε τα νειλόµετρα. Και όπως διαβάζουµε, «ο βαθµός και το ύψος της πληµµύρας ρυθµίζουν κάθε χρόνο αυτόµατα όχι µόνον την άρδευση αλλά και τη λίπανση της γης. Από την πληµµύρα, λοιπόν, εξαρτάται η επιτυχία της γεωργικής 16 Ο ΧΩΡΟΣ, Ο ΝΕΙΛΟΣ και το βαµβάκι

παραγωγής. Κι έτσι ο ρόλος του ανθρώπου, σε τελική ανάλυση, καταντά δευτερεύων και βοηθητικός. Καθώς είναι ανίσχυρος να ελέγξει τη λειτουργία των φυσικών αυτών φαινοµένων, το µόνο που του αποµένει να κάνει είναι να περιµένει µε υπο- µονή πότε θα αποσυρθεί η ετήσια πληµµύρα για να σπείρει τα χωράφια του και σε λίγους µήνες να θερίσει την αντίστοιχη εσοδεία» 1. Το βαµβάκι ήταν ένα µεταξύ διαφόρων αγροτικών προϊόντων (ρύζι, ζαχαροκάλαµο, κουκιά, κ.ά.) που καλλιεργούνταν στην Αίγυπτο σύµφωνα µε µια µακραίωνη παράδοση και µε τις παραδοσιακές µεθόδους. Αυτές υπαγορεύονταν αποκλειστικά από τη φύση του εδάφους και την ιλύ του Νείλου που δηµιουργούνταν όταν εκείνος πληµµύριζε, ετοιµάζοντας την πολυτιµότερη «υλική κληρονοµιά» στους καλλιεργητές 2. Και αυτό γιατί η ιλύς µεταφερόταν µέχρι το χωράφι του τελευταίου φελάχου, δηµιουργώντας αξιοθαύµαστη άρδευση και αυτόµατα αποδοτική λίπανση της γης, γεγονός που µεταφραζόταν σε ευηµερία του χωρικού και σε ευκολότερη απόδοση της φορολογίας του. Μία ζωντανή εικόνα του γήινου τοπίου έχουµε από τον Ν. Αρµαδώρο 3 : «Είχαµε αφήσει τα προάστια του Καΐρου τη «Σούµπρα-ελ-Μπάλαντ», τα σπίτια αραίωσαν, η µορφή της πόλης χάθηκε και µπρός µου απλώθηκε ολοπράσινο χαλί, ο αιγυπτιακός κάµπος. Το µάτι ξεκουραζόταν στην ήρεµη απλωσιά του. Μεγάλα και µικρά κανάλια, παρακλάδια του Νείλου, φέρναν τα νερά του δεξιά-ζερβά στην προσπάθεια του ανθρώπου να νικήσει την έρηµο, να την κάνει να καρπίσει. Αραιά, εδώ κι εκεί, µοναχικές ή πολλές µαζί, ξεχώριζαν οι πανύψηλες χουρµαδιές και σκόρπια χω- µάτινα σπίτια. Μέσα στα χωράφια από στάρι, καλαµπόκι, τριφύλλι, βαµβάκι και τους πληµµυρισµένους ρυζώνες, ξεχώριζες τον αγρότη από τ άσπρο µαντίλι στο κεφάλι. Ανάµεσα σε ζωντανά που βοσκούσαν, άντρες, γυναίκες και παιδιά, πολλοί µε την τσάπα, άλλοι µε το πρωτόγονο αλέτρι, µε τα σκαµµένα από τον ήλιο πρόσωπα και τα γεµάτα ρόζους χέρια, σάλευαν σαν έντοµα πάνω στη γη, ένας σβώλος χώµα κι αυτοί». Στην προσπάθεια του Αιγύπτιου να δαµάσει και να αξιοποιήσει την ετήσια πληµ- µύρα του Νείλου, µέσα δηλαδή από τη διαλεκτική σχέση του µε το ποτάµι, διερευνήθηκαν οι νόµοι της υδραυλικής που εφαρµόστηκαν στην κατασκευή δεξαµενών, Ο ΧΩΡΟΣ, Ο ΝΕΙΛΟΣ και το βαµβάκι 17

αναχωµάτων και αποστραγγιστικών έργων. Έτσι, η ανθρώπινη παρέµβαση ανα- µόρφωσε τη γεωγραφία του εδάφους και κατόρθωσε να µετατρέψει ακόµη και τις ερηµικές εκτάσεις σε εύφορα χωράφια. Στην πορεία της εφαρµογής της πολιτικής του Μωχάµετ Άλη, στα περισσότερα από τα χωράφια αυτά καλλιεργούνταν το βαµβάκι. Το Αιγυπτιακό βαµβάκι προερχόταν είτε από κάποια ινδική ποικιλία είτε από τη σουδανική του Maho Bey. Καθοριστική ήταν η παρέµβαση του Γάλλου βιοµήχανου Louis-Alexis Jumel (1785-1823), ο οποίος το 1820-21 εισήγαγε σπόρους βαµβακιού που τους ονόµασε «Jumel». Η καινούργια αυτή ποικιλία τάχιστα εγκλιµατίσθηκε και καλλιεργήθηκε στην Αίγυπτο απωθώντας το ινδικό βαµβάκι. Η καλλιέργεια του βαµβακιού προσανατόλισε την ανθρώπινη δραστηριότητα στη γεω-οικονοµική µεταβολή του Αιγυπτιακού χώρου. Παράλληλα, η παραγωγική αξιοποίηση του υδάτινου θησαυρού καθώς και η εφαρµογή νέου συστήµατος καλλιέργειας, που στηριζόταν στην αρχή της άρδευσης µε παρόχθια τεχνητά φράγµατα και δεξαµενές, οδήγησε σε νέες ισορροπίες τη σχέση των ανθρώπων µε το χώρο. Το φράγµα του Νείλου κοντά στο Κάιρο και τα κολοσσιαία υδραυλικά έργα του Ασσουάν και του Ασσιούτ, που έγιναν το 1885 και το 1902 αντίστοιχα και που θεωρήθηκαν τότε τα µεγαλύτερα υδραυλικά έργα του κόσµου, εξασφάλιζαν την αποθήκευση των υδάτων της ετήσιας πληµµύρας σε µεγάλες δεξαµενές και τεχνητές λίµνες, που µε τη σειρά τους διασφάλιζαν και δεύτερη σοδειά µέσα στον ίδιο χρόνο, κατατείνοντας έτσι στη µέγιστη συγκοµιδή βάµβακος. Οι επιφανείς της παροικίας και το βαµβάκι Οι Έλληνες, τολµηροί, δραστήριοι και διαχρονικά παραδειγµατικοί, παρενέβησαν σε όλα τα στάδια της παραγωγής βάµβακος. Ωστόσο, ειδικά ως προς την επέκταση της καλλιέργειας και την καθιέρωση της µονοκαλλιέργειας του βάµβακος, στην αλλαγή δηλαδή της Αιγυπτιακής οικονοµίας που ήταν και ο πυρήνας της πολιτικής του Μωχάµετ Άλη, η συµβολή τους ήταν καθοριστική. 18 Ο ΧΩΡΟΣ, Ο ΝΕΙΛΟΣ και το βαµβάκι

15.5x23:Layout 1 10/7/11 11:42 AM Page I Ο ΑΙΓΥΠΤΙΩΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ Η Αίγυπτος και ο Νείλος τον 19ο αιώνα (Μορφωτικό Κέντρο Αιγυπτιακής Πρεσβείας) Πλοιάριο στον Νείλο (Μορφωτικό Κέντρο Αιγυπτιακής Πρεσβείας)

15.5x23:Layout 1 10/7/11 11:42 AM Page II Ο ΑΙΓΥΠΤΙΩΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ Παραδοσιακή άντληση νερού (Συλλογή Ι. Ζήλλη) Παραδοσιακή άντληση νερού για την καλλιέργεια των κτηµάτων (Μορφωτικό Κέντρο Αιγυπτιακής Πρεσβείας)

15.5x23:Layout 1 10/7/11 11:42 AM Page II Ο ΑΙΓΥΠΤΙΩΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ηµήτριος Αλ. Κασσαβέτης, ο «µπαµπάς» (Συλλογή Μαρίας ΚαραγεωργίουΚασσαβέτη) Το αρχοντικό Κασσαβέτη στή Ζαγορά του Πηλίου. Εχει χαρακτηρισθεί διατηρητέο (Συλλογή Μαρίας Καραγεωργίου-Κασσαβέτη)

Περικλής Κανάβας, ο δηµιουργός της ποικιλίας «Μίτ-Αφίφι» (Α.Γ. Πολίτης, Ελληνισµός και νεωτέρα Αίγυπτος, 1930, Αρχείο Βοβολίνη)

Ευρετήριο Α Αβέρωφ Τοσίτσας Ευάγγελος 54 Αβέρωφ Γεώργιος 63, 82 «Αβερώφειο» Γυµνάσιο 65 Αγ. Μαρίνα Κισσού 40 Αγ. Νικόλαος Σύρου 35 Αγγελέττος Α. 101 Αγγελόπουλος Άγγελος 48 Αγγελόπουλος Αλέξανδρος 48 Αγγελόπουλος Αντώνιος 48 Αγγελόπουλος ηµήτριος 48 Αγγελόπουλος ηµοσθένης 48 Αγγελόπουλος Κ. Ζ. 110 Αγγελοπούλου Ανδροµάχη 48 Αγγελοπούλου Μαρία 48 Αγγελοπούλου Οικογένεια 112 Αγγλία 32, 36, 37, 38, 40, 78, 83, 84, 118 Αδελφοί Τοσίτσα Οίκος 19 Αθανασάκη Μαριγώ 59 Αθανασάκη Οικογένεια 112 Αθανασάκης Αλέξανδρος 42, 113 Αθανασάκης Ιωάννης 46, 113, 114, 119, 120 Αθανασάκης Κων/νος 37 Αθήνα 67, 69, 114 Αιγυπτιακή Επιτροπή Βάµβακος 119 Αιγυπτιακή Τράπεζα 110 Αιγυπτιακό Νοµισµατοκοπείο 61 Αιγυπτιώτης Ελληνισµός 38, 111, 126, 128 Αίγυπτος 16, 17, 18, 19, 20, 23, 32, 33, 36, 37, 39, 40, 41, 42, 44, 45, 47, 48, 49, 50, 51, 55, 56, 57, 61, 64, 67, 69, 72, 74, 75, 77, 78, 80, 82, 83, 84, 85, 96, 97, 98, 99, 103, 105, 106, 109, 111, 112, 113, 114, 118, 119, 126, 127, 128 Αϊδίνι Μικράς Ασίας 96 Ακαδηµία Πλάτωνος 69 Αλεξάνδρεια 36, 37, 43, 46, 47, 48, 58, 62, 63, 64, 65, 66, 69, 71, 80, 83, 84, 98, 110, 112, 119, 124 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 137

Αλφιέρη Αγγελική 80 Αµερική 65, 96, 126 «Αµπάσι» (ποικιλία) 50, 72, 100, 103, 105, 122 Αµπέτ Ανανίας 19 Αµπέτ Γεώργιος 19 Αµπέτ Ραφαήλ 19 Αναστάση Ιωάννη Οίκος 19 Ανδριτσάκης & Σία 110 Αντά Αβραάµ 65 Άνταµσον 99 «Αντωνιάδειο» Γηροκοµείο 66, 70 Αντωνιάδη Οίκος 24 Αντωνιάδης Τζων 63 Αντωνοπούλου Ελένη 59 Ανώνυµη Εταιρεία της Βεχέρας 99 Αποστολίδης Βασίλης 73 Αρβανιτάκης Γεώργιος 73 Αργαλαστή 56 Αργέντης Αµβρόσιος Ρ. 38 Αργέντης Θωµάς & Σία 36 Αριστόφρων Παναγιώτης 69 Αρµαδώρος Ν. 17 Αρχαιολογικό Μουσείο Βόλου 114 Ασηµακόπουλος Νικ. 78 «Ασίλι» (ποικιλία) 72, 103 «Ασκληπιείο» Βούλας 114 Ασµάντ 74 «Ασµούνι» (ποικιλία) 103, 105, 106, 122, 127 Ασσιούτ 18, 50 Ασσουάν 18 Άσυλο της Ελληνικής Κοινότητας της Αλεξάνδρειας 81 Αυστρία 110 «Αφίφι» (ποικιλία) 50, 72, 100, 102, 103, 104, 122 «Αχιλλοπούλειο» Νοσοκοµείο Βόλου 59, 60 Αχιλλόπουλοι Αφοί 112 Αχιλλόπουλος Ευάγγελος 37 Αχιλλόπουλος Σοφοκλής 37, 63 Β Β Παγκόσµιος Πόλεµος 67, 120 Βαλκανικοί πόλεµοι 64, 67, 120 Βαµβούρης Απόστολος 98 Βασιλική Ακαδηµία του Λονδίνου 40 Βασσάνης Πανταζής 37 Βέγχα 46, 49, 50, 51, 56, 113 Βέλγιο 44, 63, 65, 66 Βελεστίνο 59 Βενιζέλος Ελευθέριος 43, 45, 67, 114 Βενιζέλος Σοφοκλής 68 Βεχέρα 50, 63, 64, 69, 75, 98 Βικέλας ηµήτριος 46, 47, 77 Βιτιάδης Μ. 27 138 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

Βογός Νουµπάρ Πασά 73, 99, 104 Βόλος 39, 43, 45, 51, 52, 53, 55, 56, 57, 59, 76, 82, 121 Βόλτος Αλέξανδρος 48, 74, 76, 77, 78, 104 Βόλτος ηµήτριος 48 Βόλτος Ηρακλής 47, 48, 72, 74, 75, 76, 77, 104 «Βόλτος» (ποικιλία) 48, 50, 75, 77, 100, 103, 104, 122 Βόλτου Αδελφοί 50, 74, 75, 100, 103, 110, 112, 113, 125 Βόλτου Ευτέρπη 84 Βόλτου Κλεοπάτρα 55 Βοναπάρτης Γεώργιος 101 Βραβείο «Ηρακλής Βόλτος» 76 Γ Γαζής Άνθιµος 41 Γαλλία 32, 72, 77, 83, 110 Γαλουβία 46 Γαρµπία 50, 63, 72, 75, 83, 103 Γάτσος Νικόλας 59 Γενεύη 49, 120 Γεραλόπουλος Κων/νος 38 Γερασίµου ηµήτριος 97 Γερµανία 54, 110 Γεωργαντά Ελένη 61 Γεωργαντά Χρυσάνθη 61, 68, 70 Γεωργαντάς Γεώργιος 70 Γεωργιάδης Ν. 57 Γεωργική Σχολή Γκίζας 101 Γεωργική Σχολή 40 «Γιάννοβιτς» (ποικιλία) 100, 102, 104, 122 Γκαλίνι 103 «Γκαλλίνι» (ποικιλία) 103, 104, 106, 122 Γκίζα 50 Γληνός. 82 Γούναρης ηµήτριος 53 Γούσιος Γεώργιος 24, 57, 98 Γραικούση Γ. 27 Γραικούσης Χ. & Σία 110 αµιανός Μάξιµος 110 ανιήλ Πασά 82 ελµούζος Αλέξανδρος 54 έλτας Στέφανος 58 ενδραµής Βασίλης 67 ηµητριάδη Οίκος 24 ηµητρίου Θεοχάρης 19 ηµητρίου Ιωάννης 19 ηµοτικό Νοσοκοµείο Βόλου 55, 56 ραγούµη Οικογένεια 71 ραγούµης Ίων 70 ραγούµης Στέφανος 70, 114 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 139

ράκεια 60 ροσίνης Γεώργιος 44, 45, 47, 114 υπουή 99 ωδάνης Φ. 78 «ωδεκανησιακή Ένωση» 67, 120 «ωδεκανησιακό Ζήτηµα» 67, 68 ωδεκάνησος (εφηµ.) 67 Ε Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 59, 60, 80 Εθνικό Παν/µιο Αθηνών 35, 39, 41, 43, 44, 76, 113, 121 Εθνικός Στόλος 56 Εθνικός Σύνδεσµος Ελληνίδων Αιγύπτου 70 Ελασσόνα 32, 74 Ελβετία 44, 54, 77, 80, 83, 110 Ελλάδα 39, 44, 48, 51, 56, 60, 61, 66, 67, 68, 77, 79, 114, 121 Ελληνική Αδελφότητα Λονδίνου 38, 96 Ελληνική Επανάσταση 33, 41 «Ελληνική Καπέλλα» 38, 121 Ελληνική Κοινότητα Αλεξανδρείας 37, 49, 58, 63, 64, 69, 76, 96 Ελληνική Κοινότητα Λονδίνου 38, 112 Ελληνική Λέσχη Αλεξάνδρειας 64, 76 Ελληνική Λέσχη Καΐρου 46 Ελληνικό Βασιλικό Ναυτικό 64, 67 Ελληνικό Εµπορικό Επιµελητήριο Αλεξανδρείας 24, 64, 69, 110 Ελληνικό Εµπορικό Επιµελητήριο Καΐρου 24 Ελληνικό Νοσοκοµείο Αλεξάνδρειας 81 Ελληνικό Ορφανοτροφείο Σµύρνης 81 Ελληνικό Προξενείο Αλεξανδρείας 76 Ελληνικός Ερυθρός Σταυρός 65, 67, 114, 120 «Ελληνοµουσείον» 41, 113 Ελύτης Οδυσσέας 54 Εµπορική Σχολή Βόλου 58, 60 Επανάσταση του Αραµπή 24, 63 Επιµελητήριο των Γενικών Προϊόντων Αλεξανδρείας 99 Επιτροπή Θεσσαλών Προσφύγων 57 ΕΠΟΝ 44 Ερµούπολη 35, 112 Ερµούπολις (εφηµ.) 36 Ευαγγελική Σχολή Σµύρνης 78, 80 140 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

Ευρώπη 16, 61, 74, 82, 84, 96, 98, 104, 105, 110, 119, 121 Ευτυχίδης Στυλιανός 38 Εφηµερίδα των Κυριών 76 Ζ Ζαγαζίκ 73, 74, 119 Ζαγορά 32, 33, 35, 36, 39, 40, 41, 43, 44, 45, 47, 51, 72, 75, 76, 77, 82, 121 «Ζαγορά» (ποικιλία) 74, 100, 102, 125 Ζαµαλούτ 65 Ζαµπάκος ηµήτριος 36, 114 Ζανκαλόν 73 «Ζαφείρη» (ποικιλία) 72, 100, 104, 122 Ζαχαρειάδη Αφοί 110 Ζερβουδάκη Α. Οίκος 24 Ζερβουδάκης Κων/νος 20, 63, 110 Ζερµπίνης Ιωάννης 20, 24, 97, 98, 118, 125 Ζιζίνια Στέφανου Οίκος 19 Ζίφτα 45 Ζουλλιέν 99 Η Ήπειρος 32, 56 Θ Θεοδωράκης ηµήτριος 64, 65, 70 Θεοδωρίδης Θεόδωρος 44 Θεοδώρου Ι. 100, 105 Θεοτοκάς Μιχάλης 67 Ι Ιαπωνία 110 Ιθαγενές Νοσοκοµείο της Αλεξάνδρειας 81 Ινδία 96, 110 Ινστιτούτο «Παστέρ» 114 Ισµαήλ Πασά Σίρρυ 99 Ισπανία 110 Ιταλία 110 Ιωακειµόγλου Κ.Ζ. & Σία 27, 110 Ιωαννίδη Αδελφοί 27 Ιωαννίδης Ι. Γ. 110 Ιωάννοβιτς Νικόλαος 100, 102, 104, 105 Ιωνίδη Ιπλικτσή Ευφροσύνη 36, 39, 40 Ιωνίδη Αγλαΐα 40 Ιωνίδη Οικογένεια 112 Ιωνίδης Ιπλικτσής Κων/νος 112 Ιωνίδης Αλέξανδρος 38, 39 Ιωνίδης Κων/νος 36, 40 Κ Καβάφη Οίκος 37 Καβάφης Γεώργιος Ι. 38 Καβάφης ηµήτριος 63 «Καζούλλειο» Παρθεναγωγείο 70, 121 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 141

Καζούλλη Αναστασία 64 Καζούλλη Βενέρα 61 Καζούλλη άφνη Μ. 70 Καζούλλη Έλλη Μ. 70 Καζούλλη Ιωάννα 69 Καζούλλη Μαρίκα 70, 71, 114 Καζούλλη Μυρτώ Μ. 70 Καζούλλη Ν.Ι. Οίκος 63, 64, 65 Καζούλλη Οικογένεια 61, 62, 71, 109, 125 Καζούλλης Αθανάσιος 61, 64, 65 Καζούλλης Αλέξανδρος Μ. 70 Καζούλλης Ιωάννης Α. 37, 61, 62 Καζούλλης Ιωάννης Ν. 61, 64, 65, 66, 67, 68, 69, 70, 120, 125 Καζούλλης Ίων Μ. 70 Καζούλλης Κων/νος 63 Καζούλλης Μιχάλης 69, 70, 110, 114 Καζούλλης Νικόλαος 61, 62, 63, 64, 69, 110 Καζούλλης Παύλος Μ. 70 Καζούλλης Παύλος 62, 63, 70 Καζούλλης Σταµάτης 19, 61, 69 Καζούλλης Στέφανος Μ. 70 Κάιρο 17, 18, 36, 46, 68, 110, 113, 124 Κακλαµάνος ηµήτριος 67 Κακούρος Ευάγγελος 54 Καλαµβοκίδης Ιωάννης 78 Καλλίνικος Πατριάρχης 41 Καµπάς Π. 27 Κανάβα Βικτωρία 49 Κανάβας Αλέξανδρος 49, 74 Κανάβας Νικόλαος 49, 51, 74, 118 Κανάβας Περικλής 48, 49, 50, 56, 72, 74, 75, 100, 102, 103, 104, 106, 125 Κανελόπουλος Παναγιώτης 54 Καπετανόπουλος Αντώνιος. 59 Καπετανόπουλος ηµήτριος 37, 55 Καπετανόπουλος Νικόλαος 56, 59 Καπετανοπούλου Περσεφόνη. 59 Καράβα Ελένη 64 Καραβίας Νικόλαος 73 Καραθεοδωρή Τηλ. 82 Καραµάνος Ε. 27 «Καρτάλειον» Παρθεναγωγείο 55, 121 Καρτάλειος Εµπορική Σχολή 121 Καρτάλη Αµαλία Μαρία 54 Καρτάλη Αµαλία Γ. 53 Καρτάλη Ασπασία 55, 59 Καρτάλη Καλλιόπη Α. 51, 55, 56, 59 Καρτάλη Κλεοπάτρα 75 Καρτάλη Μαρία Α. 54, 82 Καρτάλη Οικογένεια 51, 54, 112, 125 Καρτάλη Πολυξένη Γ. 53 Καρτάλης Αντώνης (Χατζηαντώνης) 51, 56, 59 142 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

Καρτάλης Αντώνης Γ. 53, 54, 59, 80 Καρτάλης Αριστείδης 37, 51, 55, 57, 58, 59, 75 Καρτάλης Γεώργιος Α. 54 Καρτάλης Γεώργιος Γ. 53 Καρτάλης Γεώργιος 37, 51, 52, 53, 59 Καρτάλης Θεµιστοκλής 37, 51, 55, 56, 60 Καρτάλης Ιωάννης Α. 37, 49, 50, 51, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 97, 100, 103, 106 Καρτάλης Ιωάννης Γ. 53 Καρτάλης Κων/νος Α. 37, 51, 54, 59 Καρτάλης Κων/νος Γ. 54, 59 Καρτάλης Παρµενίωνας Γ. 59 Κάσδαγλη ηµήτρη Οίκος 19, 63 Κάσδαγλης ηµήτριος 65 «Κασσαβέτειο» Νηπιαγωγείο 39 «Κασσαβέτειο» Παρθεναγωγείο Ζαγοράς 35, 121 «Κασσαβέτειο» Σωφρονιστικό Ίδρυµα 40 Κασσαβέτη Αγγελική 72 Κασσαβέτη ιοµηδεία 32, 82 Κασσαβέτη Ελένη. 44, 74 Κασσαβέτη Ευτέρπη 40 Κασσαβέτη Μαρία ηµ. 33, 41, 42, 44, 47, 113, 114 Κασσαβέτη Μαρία Τερψιθέα 36, 39, 40, 114 Κασσαβέτη Οικογένεια 32, 33, 34, 40, 48, 63, 72, 74, 82, 111, 112, 113 Κασσαβέτη Οίκος 37, 42, 46, 55 Κασσαβέτη Όρσα ηµ. 33, 35, 41, 42 Κασσαβέτης Αλέξανδρος ηµ. 32, 35, 36, 40, 42, 43, 53, 74 Κασσαβέτης Αλέξανδρος Ι. 33, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 42 Κασσαβέτης Αλέξανδρος 19, 32, 43 Κασσαβέτης Αντώνιος 32 Κασσαβέτης ηµήτριος Αλ. 19, 32, 33, 42, 43, 45, 114 Κασσαβέτης ηµήτριος Ι. (Τζων) 44, 46 Κασσαβέτης ηµήτριος Ι. 33, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 42, 72 Κασσαβέτης Ιερώνυµος 42, 44, 45, 46, 47 Κασσαβέτης Ιωάννης (Τζων) ηµ. 44, 72, 113 Κασσαβέτης Ιωάννης ηµ. 33, 35, 36, 41, 42, 47, 114, 120 Κασσαβέτης Κων/νος Αλ. 43 Κασσαβέτης Κων/νος 32, 36 Κασσαβέτης Νικόλαος ηµ. 33, 40, 41, 113 Κασσαβέτης Χριστόδουλος 32 Καστοριάδης Κορνήλιος 54 «ΚΑΤ» Νοσοκοµείο 69, 121 Κατοχή 44 Καφρ-Γουνεµία 50 Καφρ-ελ-Ζαγιάτ 58, 62, 63, 65, 70, 74, 75, 76, 77, 78, 80, 96, 98, 104 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 143

Κένας 50 Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών 114 Κέρκυρα 42 Κηφισιά 69 «Κίρκη» (ποικιλία) 73, 100, 104, 122 Κίτσενερ Λόρδος 50 Κοζάκης Γεώργιος Τυπάλδου 32 Κορδάτος Γιάννης 42, 51 Κότσικας Θεόδωρος Π. 110 Κουρτίδης Αριστοτέλης 51 Κρήτη 67 Κρητική Επανάσταση 35, 56, 120 «Κυδαθηναίων 9» 54 Κωµανός Αντώνιος 46, 114 Κωµανός ηµήτριος 46 Κωµανός Κων/νος 46 Κωµανός Νικόλαος 46, 113, 119 Κωµανός Φίλιππος 46 Κωµανού Οικογένεια 112 Κωµανού Σµαράγδα 45 Κωνσταντινίδη Οικογένεια 112 Κωνσταντινίδη Πηνελόπη 37, 40 Κωνσταντινίδης Σοφοκλής 35, 37, 39, 40, 42, 48, 112 Κωνσταντινούπολη 32, 36, 112 Κωσταντάς Γρηγόριος 41 Λ Λαϊκά Συσσίτια Αθηνών 80 Λάσκαρη Ιωάννα 119 Λάσκαρις Μάριος 119 Λέσχη των Φιλελευθέρων 43 Λιβανός Εξάρχου & Σία Οίκος 27 Λιβανός Κων/νος 84 Λιβανός Νικόλαος 84 Λίβερπουλ 39, 83, 96, 97 Λίντεµαν Οίκος 79, 104, 126 Λονδίνο 36, 37, 38, 39, 40, 42, 96, 118 «Λύκειο Ελληνίδων» 76, 121 Μ Μαζαράκης Αλέξανδρος 67 Μακρυνίτσα 49, 56 Μαµούνας Κ. 27 Μανσούρα 96, 105, 113, 119 Μάντσεστερ 37, 83, 96, 123 Μαρτίνης ηµήτριος 24 Μασσαλία 118 Μάτεσις Σπυραντώνης 35 Ματσάγγος Ιωάννης 44, 72, 113 Ματσάγγου Μαρία 44, 72, 113 Μαυρογιάννης Σπυρίδων 38, 39 Μελάς Λ. 39 Μενουφία 49, 50, 56, 64, 72, 75, 83 Μεσολόγγι 82 Μεσσαλάς Ι. 82 Μεσσηνία 109 Μηλιές 56 Μηταράκης Θ. 27, 110 Μινέτ- Ελ- Μπασάλ 84, 85, 97, 124 144 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

Μίνια 74 Μιχαλακόπουλος Ανδρέας 67 Μοσέρι 99, 127 Μόσχος Μόσχος 79 Μπαλλής Ξενοφώντας 38 Μπαλλής Σ. 39 «Μπάµια» (ποικιλία) 49, 56, 100, 103, 106, 122 Μπασδέκη Αικατερίνη 47 Μπασδέκη Μαριγώ 47 Μπασδέκη Οικογένεια 112 Μπασδέκη Συραγού 47 Μπασδέκης Αλέξανδρος 47 Μπασδέκης Γεώργιος 47 Μπασδέκης ηµήτριος 47 Μπασδέκης Ζήσιµος 45, 47 Μπασδέκης Νικόλαος 47 Μπαχώµη Εριφύλλη 54 Μπεθάµης Ιωάννης 73 Μπελβεντέρε Καζίνο 66 Μπελής Παρίσης 77 «Μπενάκειο» Ορφανοτροφείο 81 Μπενάκη έσποινα 110 Μπενάκης Αλέξανδρος Εµµ. 49 Μπενάκης Αντώνιος Ε. 58, 65, 66 Μπενάκης Εµµανουήλ 20, 24, 64, 66, 99, 109, 110, 119 Μπένι Σουέφ 119 Μπίρκετ-Ελ-Σαµπ 50, 72, 74, 75, 83 Μποστάνης Αλέξ. 78 Μπούµπουλη Ευγενία 83 Μπουστάνης Λεοντής & Σία 110 Μυτιλήνη 97 Μωχάµετ Άλη 16, 18, 19, 61, 63, 96 Μωχάµετ Πασά Σάιτ 99 Ν Νάζος Γ. 82 Νακόπουλος Σωτήρης 78 Νανόπουλος Ρήγας 105, 123, 124, 125, 126 «Νανόπουλος» (ποικιλία) 105, 122, 125 Ναούµ Αλ. 82 Ναπολέοντας 16 Νασερική Επανάσταση 122, 128 Νέα Υόρκη 97 Νεγρεπόντε Παύλος 38 Νέγρης Φ. 57 Νείλος 16, 17, 18, 24, 96, 100 Νοσοκοµείο της Ελληνικής Κοινότητας Σµύρνης «Αγ.Χαράλαµπος» 80 Νοταρά Αφοί 110 «Νουµπάρι» (ποικιλία) 50, 73, 74, 100, 102, 103, 104, 105 Ντρανέτ Πασάς 63 «Νυκτερινή Σχολή Απόρων» 55, 121 Ξ Ξενάκης ιονύσιος 38 Ξυδιάς Κ. 27 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 145

Ο Οδυσσέας 73, 104 Οθωµανική Αυτοκρατορία 32 Οθωµανική Τράπεζα 110 Οικονοµίδης Ναούµ 35 Οικονοµόπουλος Λεωνίδας 73 Οικονόµου Κων/νος 33 Οίκος Τυφλών Καλλιθέας 46, 113, 121 Ολλανδία 32 Οµάρ Πασά Τουσούν 99 Οµάρ Χουσεΐν Πασά Κάµελ 99 Όµιλος φιλάθλων 65 Ορφανοτροφείο Σύρου 35 Π Παγώνης Κ. 40 «Παιδικές εξοχές» 66 Παλαιολόγος Τριαντ. 78 Παναγιωτάτου Αγγελική 66 Παναγιωτόπουλος Κ. 58 Πανδώρα (περ.) 39 Πανελλήνιος Εµπορικός Σύλλογος Ερµουπόλεως 33, 120 Παπαγιάννης Γεώργιος 38 Παπαθανασίου Αικατερίνη 59 Παραχειµώνα Ελένη 72, 113 Παραχειµώνα Οικογένεια 72, 73, 112, 125 Παραχειµώνας Αντώνιος 72 Παραχειµώνας Ζαφείρης 37, 44, 72, 100, 104, 105,113 Παραχειµώνας Νικόλαος Ζ. 50, 72, 73, 74, 99, 100, 102, 104, 105, 106, 113, 123, 125, 126 Παρίσι 36, 39, 66, 67, 127 Παρρέν Καλλιρρόη 76 Πασπάτης Γ. 57 Πατάκη Πολυξένη 52 Πατριαρχείο Αλεξανδρείας 19 Πεσµαζόγλου Γιάγκος 54 Πεσµαζόγλου Ι. 119 Πεσµατζόγλου Ιωσήφ 80 Πετροπουλάκης 56 Πηλαβάκη Αφοί 110 Πηλαβάκης Γ. & Σία 27 Πήλιο 32, 37, 42, 43, 44, 47, 49, 56, 72, 82, 106, 113, 121 «Πήλιον» (ποικιλία) 74, 100, 122, 125 Πισπινή Αφοί 110 Πισσίας Μιχαήλ 35 Πολίτης Αθ. 101* Πολίτης Ν. 67 Πολιτιστικός Σύλλογος «Ερµής» 81 Πορτ Σάιντ 119 Πορταριά 37, 42, 43, 56, 113 «Πρατσίκειος» Σχολή Ιβραηµίας 69 146 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

Πρίγκος ηµήτριος 41 Πρίγκος Ιωάννης 41 Πρίγκος Κων/νος Α. 80 Πρίγκου Απόστολου Οίκος 110 Πρότυπος Σκοπευτική Σχολή 77, 121 Ρ Ράλλη Αδελφοί 27, 110 Ράλλη Οικογένεια 96 Ράλλης Αλέξανδρος 38 Ράλλης Αµβρόσιος 58, 63 Ράλλης Αντώνιος. 38 Ράλλης Αντώνιος Θ. 38 Ράλλης Ευστράτιος Σ. 38 Ράλλης Θεόδωρος 20, 96, 97, 98, 99, 118, 125 Ράλλης Κων/νος Θ. 38 Ράλλης Παντιάς Θ. 38 Ράλλης Παντιάς Σ. 38 Ρήγας Φεραίος 41 Ροδοκανάκη Μαίρη 70 Ροδοκανάκης Θεόδωρος Ι. 20 Ροδοκανάκης Ι. 38 Ροδοκανάκης Κ.Μ. 27, 109 Ροδοκανάκης Λεωνίδας 80 Ροδοκανάκης Μ. 39 Ροδοκανάκης Π. 110 Ρόδος 61, 62, 67, 69, 70, 121 Ροΐδης Πέτρος 19 Ρούσος Γεώργιος 58 Ρούσσος Σάββας 78 Ρωµάνος Άθως 67 Ρωσία 110 Σ «Σαββίδη» (ποικιλία) 104, 105, 122 «Σάκελ» (ποικιλία) 47, 50, 74, 83, 84, 85, 100, 102, 104, 105, 106, 122, 125 Σακελλαρίδη Μαρία Ι. 83 Σακελλαρίδη Οίκος 24, 110, 112 Σακελλαρίδης Αλέξανδρος 47, 82, 83 Σακελλαρίδης Γεώργιος Ι. 83 Σακελλαρίδης Γεώργιος 47, 82 Σακελλαρίδης ηµήτριος Ι. 83 Σακελλαρίδης ηµήτριος 47, 82, 83 Σακελλαρίδης Ιωάννης 47, 50, 72, 74, 75, 77, 82, 83, 84, 85, 100, 102, 105, 106, 120, 124, 125, 126 Σακελλαρίδης Νικόλαος 47, 82 Σακελλάριος & Σία 27 Σακελλάριος. 82 Σακελλάριος Ευστάθιος 119 Σακτούρης Α. 20, 49, 102*, 107*, 108* Σαλβάγος Κων/νος 20, 110, 118 Σαλβάγος Μικές 27, 69 Σαλβάγου Οίκος 57, 75, 83, 109, 110 Σαλβατώρ Απόστολος Ι. 35 Σαρκία 46, 50 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 147

Σαρρή Γ.. Οίκος 27, 110 Σαρρής Κων/νος 19 Σάτµπυ 66 «Σεβαστοπούλειος» Τεχνική Σχολή 114 Σεκιάρης Αµβρόσιος 38 Σεφέρης Γεώργιος 45, 54 Σιβιτανίδης Ι. 19 Σικελιανός 45 Σιµπίν-Ελ-Κοµ 56, 76 Σκαραµαγκά Γεωργίου Οίκος 19 Σκληρός Σωτήρης 73 Σκουλούδης Απόστολος 38 Σκούντιος ηµήτριος 59 Σκυλίτσης Ματθαίος 38 Σκύρος 51 Σµύρνη 33, 44, 72, 78, 82, 83, 96, 113 Σπάρταλη Μαρία 40 Σπάρταλης ηµήτριος 38 Σπάρταλης Μιχαήλ. 38 Σπέτσες 83 Στεργίου Νικόλαος 35 Στρασβούργο 46 Στράφτη Αφοί 110 Στρέιτ Στέφανος 57 «Στρόµζη» (ποικιλία) 104, 105 Συγγρός Α. 57 Σύλλογος «Πτολεµαίος Α» 76 Σύλλογος προς ιάδοσιν Οφελίµων Βιβλίων 77 Συναδινοί Αδελφοί 19 Συναδινός Αύγουστος 118 Συναδινός Ιωάννης 118 Συναδινός Μικές 49 Συναδινού Αλεξάνδρα 49, 118 Συναδινού Μαρία 49 Συνθήκη της Λοζάνης 67 Συνθήκη του Λονδίνου 67 Σύρος 33, 36, 42, 47, 112, 121 «Σχολείον του Ρήγα» 41 Σχολή Ευελπίδων 65 Σωµατείον «Ελλήνιον» 73, 113 Σωφρόνιος Πατριάρχης 63 Τ Ταβουλαρίδης Κ. 27 Τάλχα 96 Ταµβακόπουλος Αθανάσιος 78 Ταµβακοπούλου Αµαλία 53, 78 Ταµβακοπούλου Μαρίκα 53, 80 Ταµβάκος ηµήτριος Ν. 38 Ταµβάκος Νικόλαος 38 Τάντα 45, 79, 82, 119 Τεργέστη 33, 109 Τζαννέτου Ελένη 51 Τζηρός Κ. 82 Τζιτζίνιας Π. 39 Τοπάλης Αλ. 57 Τοσίτσα και Στουρνάρη Οίκος 19 Τοσίτσας Μιχαήλ 36, 48, 112 Τρακαδάς Σ. 27 Τράπεζα Αθηνών 118 148 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

Τριανταφυλίδης Μανώλης 54 Τσαγκαράδα 37, 51, 55, 56, 60 Τσάτσος Κων/νος 45 Τσιλίκης Χρήστος 79 Τσιµπούκη Φιλίτσα 54 Τσίρκας Στρατής 25, 38 Τσοκανάκη Αρίστη 41 Τσοκανάκη Οικογένεια 112 Τσοκανάκης Αλέξανδρος 35, 41 Τσοκανάκης ηµήτριος Αλεξ. 35, 41, 42 Τσοκανάκης Ιωάννης 41, 42 Τσοπ Έντουαρντ 83 Τσοποτός ηµήτριος 55 Τσοποτού Οικογένεια 112 Υ Ύδρα 64 Φ Φαρούκ Βασιλιάς 74, 105 «Φαρούκι» (ποικιλία) 74, 100, 105, 122, 125 Φάχρυ Πασάς 49 Φιλάρετος Γ. 57 Φιλαρµονική Σχολή 69 Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία 35, 121 «Φιλική Εταιρεία» 33, 65 Φιλιππίδης ηµ. 78 Φιλίππου ηµήτριος Ι. 35, 47 Φιλίππου Ιωάννης 39, 41 Φιλίππου Οικογένεια 112 Φιλίππου Φίλιππος 101 Φιλόπτωχος Εταιρεία Αλεξανδρείας 66, 77 Φοάντεν 99 Φόστερ 99 Φουάντ Α 47, 74, 105 «Φουάντι» (ποικιλία) 74, 100, 105, 122, 125 Φραγκιάδης Εµµανουήλ Ε. 38 Φρόγκερ και Σία 83 Φως (εφηµ.) 68 Φώτειος Πατριάρχης 58 Χ Χανδρινού Αφοί 27 Χάνια 43 Χατζηαλεξανδρή Μαρία 33 Χατζησωτηρίου Αδελφοί 19 Χεδίβης Αµπάς Χέλµη 72 Χεδίβης Ισµαήλ Πασάς 46 Χεδιβική Γεωργική Εταιρεία 99, 102 Χίος 38, 64, 109 Χόπκινσων Πασάς 49 Χορευτό 43 Χρηµατιστήριο Αλεξάνδρειας 50, 75, 84, 85 Χρηστίδης Αλέξανδρος 78 Χωρέµη Μπενάκη Οίκος 24, 27, 63, 109, 110 Χωρέµη Βιργινία 109 Χωρέµης Ιωάννης 20, 48, 57, 109, 118 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 149

Ψ Ψαλτοπούλου Αναστασία 81 Ψύχα Ματθίλδη 80 Ψύχα Οικογένεια 79, 112 «Ψύχα» (ποικιλία) 54, 79, 82, 100, 104, 105, 122 Ψύχας Μιλτιάδης 27, 53, 78, 79, 80, 81, 82, 100, 104, 125 Ψωµαδέλης & Σία 110 Ψωµαδέλης Φώτης 27 Ω Ωδείο Αθηνών 39, 54, 80, 81, 82, 114, 121 A Alexandria Produce Association 24, 96 «Amon» (ποικιλία) 127 Anglo-Egyptian Bank 49, 98, 110, 118 Associated Cotton Ginners of Egypt Ltd. 24, 98 B Bacos 24 Balls Laurence 123 Banque d Alexandrie 118 Banque Generale d Egypt 118 Brown Thomas 8 «Brown» (ποικιλία) 50 Burne Jones Edward 40 C Carver 24, 75, 126 «Casulli» (ποικιλία) 63, 65, 122, 126 F «Fine Florida» (ποικιλία) 19, 104 Finsburry Circus 38 Frauger & Co. 126 Fritz Andres & Co. 126 Froze 84 G Getty W. & Co. 126 «Giza 23» (ποικιλία) 127 «Giza 30» (ποικιλία) 127 «Giza 7» (ποικιλία) 127 Glousester Garden 39 H Hahnloscr & Co. 126 Hambro 118 Hobsbawm 38 I Institute Agrigole de L Etat 65 J Jumel Louis-Alexis 18, 103, 106, 122 «Jumel» (ποικιλία) 18, 100 K Kafr-El-Zayat Cotton LTD 98 150 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

«Karnak» (ποικιλία) 127 L Land Bank of Egypt 118 Lille 84 London School of Economics 54 Loyd Georg Lord 67 M M.S. Casulli Οίκος 69 «Maarad» (ποικιλία) 127 «Maho bey» (ποικιλία) 18 «Malaki» (ποικιλία) 127 «Menoufi» (ποικιλία) 127 Mezger M.J.126 Mohr & Fenderl 126 S «Sea island» (ποικιλία) 19, 100, 104 Seeger Brothers & Co., 126 Societe Anonyme de la Bourse Khediviale d Alexandrie 127 Sursock G. M. 24 T Tewfik Doss Pasha 124 The Kafr-el-Zayat Cotton Company Ltd 24 W «Waffeer» (ποικιλία) 127 «White and Brown» (ποικιλία) 100 N National Bank of Egypt 118 P Pastré 118 Peel & Co. 126 «Pima» (ποικιλία) 127 Pinto & Co. 126 Planta 24, 72, 79, 126 Platt Brothers 96 R Reinhart & Co. 126 Riecken Geo 126 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 151