Περιεχόμενα Πρόλογος του καθηγητή Σωτηρίου Σβολόπουλου...19 Προλεγόμενα...23 ΚΕΦAΛΑΙΟ Ι: ΕΙΣΑΓΩΓΗ...31 Εισαγωγή...32 Παράγοντες συγκρότησης ενός πολιτισμικού ρεύματος...32 Η έννοια του φόβου...32 Η εσωτερική φιλοσοφία...35 Η επιστημονική κοσμοθεωρία...36 Η κοινωνική φιλοσοφία...37 Η ισόρροπη ανάπτυξη των πολιτισμικών πυλώνων...38 Πολιτισμικά ρεύματα ενός πυλώνα...39 Θεοκρατικό πολιτισμικό ρεύμα...39 Το διοικητικό πολιτισμικό ρεύμα...40 Η οικονομία...41 Το θετικιστικό πολιτισμικό ρεύμα...42 Η σύγκρουση των πολιτισμικών ρευμάτων...43 Γενική θεώρηση...43 Οι βάσεις του δυτικού πολιτισμικού ρεύματος...44 Το ιδεοκεντρικό πολιτισμικό ρεύμα...47 Η αδυναμία μετεξέλιξης του πυλώνα της επιστημονικής κοσμοθεωρίας...48 Η αδυναμία μετεξέλιξης του πυλώνα της κοινωνικής φιλοσοφίας...48 Η επίδραση της ελληνικής φιλοσοφίας στη συγκρότηση της χριστιανικής θεολογίας...49 Oι αιρέσεις...53 Aιρέσεις στους κόλπους του Xριστιανισμού...55 Γνωστικοί ή γνωστικιστές...57 H κοσμολογία των γνωστικών...58 Γνωστικισμός και χριστιανική Εκκλησία...59 Mοντανιστές, μοναρχιανοί, μανδαίοι και μανιχαίοι...67 Aρειανισμός...72 Mονοφυσιτισμός και Mονοθελητισμός...74 Δονατιστές και άλλες αιρέσεις...77 Η δημιουργία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας...80 Βυζαντινή αυτοκρατορία...94 Η ελληνικότητα του Βυζαντίου...97 Η επιστήμη και η τεχνολογία στο Βυζάντιο...99 Oι χρονολογήσεις στη Βυζαντινή αυτοκρατορία...107 9
ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ ΚΕΦAΛΑΙΟ ΙΙ: ΠΡΩΤΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (326-610)...109 Υποπερίοδοι ή φάσεις στην πρωτοβυζαντινή περίοδο...110 Η απομάκρυνση από το δόγμα του Χριστού...112 Η αυγούστα Θεοδώρα...119 Ιουστινιανός, μια αμφιλεγόμενη προσωπικότητα...123 Η παιδεία κατά την πρωτοβυζαντινή περίοδο...128 Πρωτοβυζαντινή περίοδος και σοφοί...137 Οι φιλοσοφικές σχολές και οι εκπρόσωποί τους...138 Η Σχολή των Αθηνών...139 Πρόκλος ο Λύκιος...139 Επιστημονική δραστηριότητα του Πρόκλου...141 Άλλες μορφές της Σχολής και η διάλυσή της...144 Ιάμβλιχος ο Χαλκιδεύς...144 Θεόδωρος ο Ασιναίος...146 Μαρίνος ο Νεαπολίτης...147 Δομνίνος ο Λαρισαίος...147 Δαμάσκιος ο Διάδοχος...148 Σιμπλίκιος ο Κίλιξ...149 Το τέλος της Σχολής των Αθηνών...152 Η Σχολή της Αλεξάνδρειας...153 Ανατόλιος ο Αλεξανδρεύς...154 Αχιλλεύς Τάτιος...155 Θέων ο Αλεξανδρεύς...156 Δαμιανός ο Λαρισαίος...158 Υπατία...158 Συνέσιος ο Κυρηναίος...160 Πάππος ο Αλεξανδρεύς...163 Σερήνος ο Αντινοεύς...168 Δίδυμος ο Τυφλός...169 Ιούλιος-Κοΐντος Ιλαριανός...170 Ήρων ο Νεοπλατωνικός...171 Ευλόγιος ο Φαβώνιος...171 Αμμώνιος Ερμείας...171 Ηλιόδωρος ο Νεοπλατωνικός...173 Ολυμπιόδωρος ο Νεοπλατωνικός...174 Ευτόκιος ο Ασκαλωνίτης...175 Ασκληπιός ο Τραλλιανός...176 Οι σχολές της Κωνσταντινούπολης...177 Θεμίστιος...177 Αθηναΐς ή Ευδοκία...178 Σωτήριχος...179 Ιωάννης ο Φιλόπονος...180 Οι θέσεις του για τη φυσική και η αντίθεσή του με τον Αριστοτελισμό...181 Ο Ιωάννης ο Φιλόπονος και το δόγμα των τριαδιτών...185 Το έργο του...186 10
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Λεόντιος ο Μηχανικός...187 Μαξιμιανός ο Αθηναίος...188 Οι επιμέρους κλάδοι των Θετικών Επιστημών: Ιατρική - Βοτανολογία - Φαρμακολογία...188 Ορειβάσιος ο Περγαμηνός...189 Θέων...191 Αγαπητός...191 Φιλάγριος...191 Θεόδωρος ο Πρισκιανός...192 Αδαμάντιος...192 Μάρκελλος ο Εμπειρικός...193 Αγάπιος ο Αλεξανδρεύς...193 Οι ιατροί μαθητές του Πρόκλου...194 Ασκληπιόδοτος ο Αλεξανδρεύς...194 Ιάκωβος ο Ψύχρηστος ή Ψυχριστός...194 Παλλάδιος...194 Αέτιος ο Αμιδηνός...195 Άνθιμος...196 Αλέξανδρος ο Τραλλιανός...196 Ελπίδιος Ρούστικος...198 Γέσιος ο Ιατροσοφιστής...198 Σαμψών...199 Ζωολογία...199 Ιεροκλής...199 Αγαθότυχος...199 Κλαύδιος Έρμερος...200 Γεωπονία...200 Ρουτίλιος Ταύρος Αιμιλιανός Παλλάδιος...200 Βινδάνιος Ανατόλιος...201 Δίδυμος ο Αλεξανδρεύς...201 Γεωγραφία...202 Αίθικος ο Ίστριος...202 Μαρκιανός ο Ηρακλειώτης...203 Καισάριος...203 Παλλάδιος...204 Αγαθοδαίμων...204 Χριστόδωρος...204 Ιεροκλής o Γραμματικός...205 Προκόπιος ο Καισαρεύς...206 Κόριππος ο Αφρικανός...208 Στέφανος ο Βυζάντιος...208 Νόννοσος...210 Πρισκιανός...210 Μαρκελλίνος ο Ιλλυρικιανός...211 11
ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ Ιωάννης ο Γαζαίος...211 Κοσμάς ο Ινδικοπλεύστης...211 Γεώργιος ο Κύπριος...214 Φυσική Ιστορία...215 Φάβιος Πλανκιάδης Φουλγέντιος (Fabius Planciades Fulgentius)...215 Αρχιτεκτονική και Μηχανική...215 Ανθέμιος ο Τραλλιανός...216 Ισίδωρος ο Μιλήσιος...220 Ισίδωρος ο Μιλήσιος ο Νεότερος...222 Ιουλιανός ο Αρχιτέκτων...222 Η αστρολογία στην πρώιμη περίοδο του Βυζαντίου...223 Μάξιμος ο Εφέσιος...225 Ιουλιανός ο αυτοκράτωρ...226 Ηλιοκεντρικό σύστημα...229 Το τέλος του Ιουλιανού...229 Παύλος ο Αλεξανδρεύς...232 Ηφαιστίων ο Θηβαίος...233 Ιωάννης Λαυρέντιος Λυδός...233 Ρητόριος ο Βυζαντινός...235 Η αλχημεία στην πρώιμη περίοδο του Βυζαντίου...236 Ζώσιμος ο Πανοπολίτης...236 Δημόκριτος ο Μυσταγωγός...240 Μαρία η Ιουδαία...240 Αγαθοδαίμων...241 Συνέσιος...242 Πελάγιος...242 Ηλιόδωρος...242 Ελάσσονες αλχημιστές...242 Οι Πατέρες και οι ιεράρχες της Εκκλησίας...245 Ο χρυσός αιώνας της θεολογίας και της εκκλησιαστικής ρητορικής...245 Βασίλειος ο Μέγας...246 Το έργο του...248 Οι αιρέσεις ταλανίζουν την Εκκλησία...252 Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός...253 Γρηγόριος ο Νύσσης...254 Ιωάννης ο Χρυσόστομος...256 Επιφάνιος ο Κύπριος...259 Αστέριος ο Αμασειεύς...261 Κύριλλος Α Αλεξανδρείας...261 Καισάριος...262 Νεμέσιος, επίσκοπος Έμεσας...263 Διονύσιος ο Μικρός...264 ΚΕΦAΛΑΙΟ ΙΙΙ: ΜΕΣΟΒΥΖΑΝΤΙΝH ΠΕΡIΟΔΟΣ (610-1204)...267 Εισαγωγή...268 12
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Η επιστολή του Μωάμεθ...269 Η ιστορία της μεσοβυζαντινής περιόδου...270 Από τη δυναστεία του Ηράκλειου στη δυναστεία των Αμοριανών...270 Εικονομαχία...276 Η δυναστεία των Μακεδόνων...279 Ιωάννης Κυριώτης ο Γεωμέτρης...282 Το τέλος της δυναστείας των Μακεδόνων... 282 Το οριστικό σχίσμα των χριστιανικών Εκκλησιών...285 Η δυναστεία των Δουκών...285 Από τη δυναστεία των Κομνηνών έως την άλωση της Πόλης...288 Η παιδεία κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο...293 Αριθμητική - άλγεβρα...301 Γεωμετρία...302 Αστρονομία...304 Φυσική...305 Μεσοβυζαντινή περίοδος και οι σοφοί: Οι σοφοί και αστρονόμοι από τον Ηράκλειο έως τη Μακεδονική δυναστεία...306 Ηράκλειος ο βασιλεύς...306 Στέφανος ο Αλεξανδρεύς...307 Το αλχημικό του έργο...308 Θεόδωρος ο Ταρσεύς...308 Λέων ο Φιλόσοφος ή ο Μαθηματικός...310 Η επιστολή του Αλ Μαμούν...311 Ο οπτικός τηλέγραφος ή το ωρονόμιο...314 Ο Λέων και η αστρολογία...316 Ο Λέων και τα κλασικά έργα των αρχαίων...317 Ιωάννης ο Δαμασκηνός ή Χρυσορρόας...319 Θεόφιλος ο Αστρονόμος...323 Θεόδωρος ο Γεωμέτρης...324 Θεοδήγιος...324 Τιμόθεος Α...324 Οι επιμέρους κλάδοι των Θετικών Επιστημών: Ιατρική - Φαρμακολογία...325 Θεόφιλος ο Πρωτοσπαθάριος ή Μοναχός...325 Ααρών ο Αλεξανδρεύς...326 Παύλος ο Αιγινήτης...327 Μερκούριος ο Μοναχός...329 Ιωάννης ο Αλεξανδρεύς...329 Στέφανος ο Αθηναίος...329 Μελέτιος ο Ιατροσοφιστής...329 Λέων ο Ιατροσοφιστής...330 Θεοφάνης ο Νόννος...330 Νικήτας o Βυζάντιος...331 Στέφανος Μαγνήτης...332 Ιωάννης, επίσκοπος Πρισδρυανών...332 13
ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ Μιχαήλ Παντέχνης...332 Οι εγχειρήσεις στο Βυζάντιο...333 Ζωολογία...333 Τιμόθεος ο Γαζαίος...334 Αριστοφάνης ο Βυζάντιος...334 Γεώργιος Πισίδης...334 Βοτανική - Γεωπονία...335 Κασσιανός Βάσσος...336 Κωνσταντίνος Ζ ο Πορφυρογέννητος...337 Ζωή η αυτοκράτειρα...338 Πρακτικά Φυσιογραφικά εγχειρίδια...339 Μιχαήλ Ψελλός...339 Γεωγραφία...340 Ευστάθιος ο Κατάφλωρος ή ο Θεσσαλονίκης...340 Επιφάνιος ο Αγιοπολίτης...341 Ιωάννης Φωκάς...342 Φυσική Ιστορία...342 Χημεία...343 Καλλίνικος...345 Αλχημεία - Αστρολογία...346 Αλχημιστές και αστρολόγοι...346 Θεοφύλακτος Σιμοκάττης...347 Η ακμή της Παιδείας: Οι Βυζαντινοί σοφοί και αστρονόμοι κατά τη Μακεδονική δυναστεία...350 Φώτιος ο Πατριάρχης...350 Το έργο του...352 Γεώργιος Σύγκελλος...355 Αρέθας ο Πατρεύς...356 Λέων ΣΤ ο Σοφός...358 Κωνσταντίνος ο Σικελός ή Σικελιώτης...360 Κωνσταντίνος Ζ ο Πορφυρογέννητος...361 Ήρων ο Βυζάντιος...365 Γρηγόριος ο Αστρονόμος...366 Νικηφόρος ο Πατρίκιος...367 Σούδα...367 Ιωάννης Μαυρόπους...368 Μιχαήλ Ψελλός...369 Το έργο του...371 Μαθητές και διάδοχοι του Μιχαήλ Ψελλού...375 Ιωάννης ο Ιταλός...375 Θεοφύλακτος Αχρίδος ή Βουλγαρίας...377 Από τον Ψελλό έως την άλωση της Πόλης από τους σταυροφόρους...378 Οι αστρονόμοι του 11ου αιώνα...378 Συμεών Σηθ ή Σηθής...378 14
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Ελευθέριος Ζεβεληνός...381 Οι λόγιοι που ασχολήθηκαν και με τις θετικές επιστήμες...382 Ο πνευματικός κύκλος της πριγκίπισσας Άννας Κομνηνής...382 Άννα Κομνηνή...382 Νικηφόρος Βρυέννιος...383 Ιωάννης Ζωναράς...384 Ευστράτιος ο Νικαίας...385 Μιχαήλ Γλυκάς...386 Μιχαήλ Ιταλικός...388 Θεόδωρος ο Πρόδρομος ή Πτωχοπρόδρομος...388 Οι θετικοί επιστήμονες λίγο πριν από την άλωση της Πόλης από τους σταυροφόφους..391 Ιωάννης ο Καματηρός...391 Νεόφυτος ο Μοναχός...393 Ευθύμιος Μαλάκης...393 Ιωάννης Τζέτζης...394 Κωνσταντίνος Μανασσής...395 Πρόδρομος ο Μοναχός...397 Οι φυσικές επιστήμες...397 Θεόδωρος ο Σμύρνης ή ο Σμυρναίος...397 Μιχαήλ ο Εφέσιος...398 Ιερόφιλος ο Σοφιστής...398 Μάρκος ο Έλλην...399 Αυτοκράτορες και αστρολογία...399 Μανουήλ Α Κομνηνός...399 Εισαγωγή αραβικών ψηφίων...402 Η πρώτη άλωση της Κωνσταντινούπολης...403 ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV: ΥΣΤΕΡΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (1204-1453)...405 Εισαγωγή...406 Η αυτοκρατορία της Τραπεζούντας...407 Η δυναστεία των Μεγάλων Κομνηνών του Πόντου (Τραπεζούντας)...413 Το δεσποτάτο της Ηπείρου...414 Η αυτοκρατορία της Νίκαιας...416 Η νέα Βυζαντινή αυτοκρατορία...422 Το κίνημα των Ζηλωτών...424 Η παιδεία την υστεροβυζαντινή περίοδο...436 Οι θετικοί επιστήμονες από την πρώτη άλωση έως την αρχή της δυναστείας των Παλαιολόγων (1204-1261)...439 Νικηφόρος Βλεμμύδης...439 Το έργο του...442 Φυσικές επιστήμες...442 Επιτομή Φυσικής...443 Νικόλαος Μεσαρίτης...446 Θεόδωρος Β Δούκας Λάσκαρης...448 15
ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ Μανουήλ-Μάξιμος Ολόβωλος...450 Ιατρική και Βοτανολογία...451 Νικόλαος Μυρεψός...451 Ιωάννης Ζαχαρίας...452 Αβραάμ ο Ακτουάριος...452 Ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης - Η εποχή των Παλαιολόγων...453 Οι επιστήμες την εποχή των Παλαιολόγων...453 Οι θετικοί επιστήμονες κατά τη δυναστεία των Παλαιολόγων...453 Γεώργιος Ακροπολίτης...454 Το συγγραφικό του έργο...455 Οι μαθητές του Γεώργιου Ακροπολίτη...456 Γεώργιος ο Κύπριος (Γρηγόριος Β )...456 Γεώργιος Παχυμέρης...457 Επιστήμες...458 Ιωάννης Πεδιάσιμος ή Γαληνός...461 Νικηφόρος Χούμνος...462 Ιωσήφ Φιλάγριος...464 Μανουήλ Καλέκας...464 Μάξιμος Πλανούδης...465 Το έργο του και το ινδοαραβικό σύστημα αρίθμησης...465 Αραβικά ψηφία και μηδέν...466 Ο Μάξιμος Πλανούδης και η γεωγραφία...467 Μαθηματικά...468 Μανουήλ Μοσχόπουλος...468 Νικόλαος Αρτάβασδος Ραβδάς...470 Οι επιμέρους κλάδοι των Θετικών Επιστημών: Ιατρική - κτηνιατρική - ζωολογία..471 Δημήτριος Πεπαγωμένος...471 Μανουήλ Φιλής...471 Ιωάννης Ζαχαρίου ή Ιωάννης ο Ακτουάριος...472 Βοτανολογία...473 Νεόφυτος Προδρομηνός...473 Αλχημεία...474 Κοσμάς...474 Οι θετικοί επιστήμονες από τον Μανουήλ Βρυέννιο έως τον Ιωσήφ Βρυέννιο...474 Μανουήλ Βρυέννιος...474 Θεόδωρος Μετοχίτης...475 Σταδιοδρομία...477 Φιλολογικό έργο...478 Επιστημονικό έργο...479 Αστρονομία και αστρολογία...482 Τα τελευταία χρόνια...484 Ιωσήφ ο Φιλόσοφος ή Ρακενδύτης...486 Δημήτριος Τρικλίνιος...486 Βαρλαάμ ο Καλαβρός...487 16
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Το έργο του...490 Ησυχασμός...491 Βαρλαάμ και Ησυχασμός...492 Νικηφόρος Γρηγοράς: ο μεγαλύτερος αστρονόμος του Βυζαντίου...494 Εισαγωγή - Τα πρώτα χρόνια...494 Διδακτικό έργο - Κοινωνική άνοδος...496 Το επιστημονικό έργο του...499 Σχόλια στα αστρονομικά έργα του Γρηγορά...500 Αστρολάβος - υπολογισμός εκλείψεων...500 Σχέδιο μεταρρύθμισης του πασχαλίου και του ημερολογίου...502 Αστρολογία...504 Συγκέντρωση χειρογράφων...506 Ρωμαϊκή Ιστορία...506 Τα τελευταία χρόνια...507 Γεώργιος Λαπίθης...509 Ιωάννης Αβράμιος...510 Ελευθέριος ο Ηλείος...510 Ισαάκ Αργυρός...510 Θεόδωρος Μελιτηνιώτης...511 Νικόλαος Καβάσιλας-Χαμαετός...513 Μυστικισμός...514 Επιστήμες...515 Δημήτριος Κυδώνης...516 Γεώργιος ο Γεωμέτρης ή Φιλόσοφος...518 Ιωάννης Κατράρης...518 Ιωσήφ Βρυέννιος...519 Ανατολικές επιρροές...520 Η επιστημονική δραστηριότητα στην Τραπεζούντα...520 Ακαδημία και αστεροσκοπείο...521 Γρηγόριος Χιονιάδης ή Χωνιάδης...522 Κωνσταντίνος Λουκίτης ή Λυκίτης...523 Μανουήλ ο Τραπεζούντιος...524 Γεώργιος Χρυσοκόκκης...525 Η Γεωγραφία στην αυτοκρατορία της Τραπεζούντας...527 Ανδρέας Λιβαδηνός...527 Μιχαήλ Πανάρετος...528 Οι τελευταίοι αιώνες του Βυζαντίου: Ζωολογία - Φυσιογνωσία - Ορυκτολογία...529 Θεόδωρος Μελιτηνιώτης...530 Θεόδωρος Γαζής...531 Νείλος Διασσορίνος...532 Γεωγραφία...533 Γεώργιος Κωδινός ο Κουροπαλάτης...533 Το δεσποτάτο του Μυστρά...534 Γεώργιος Γεμιστός ή Πλήθων - Ο πρώτος Νεοέλληνας...536 17
ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ Συγγραφικό έργο...540 Κριτική στον Χριστιανισμό...541 Γεώργιος Γεμιστός και αστρονομία...542 Οι τελευταίοι σοφοί του Βυζαντίου...544 Δημήτριος Χρυσολωράς...544 Μιχαήλ Βαλσαμών...545 Ισίδωρος ο Γλαβάς...545 Ιωάννης Χορτασμένος...546 Ισίδωρος ο Καρδινάλιος...547 Βησσαρίων...548 Γεώργιος Αμιρούτζης ή Αμιρούτσης...553 Ματθαίος Καμαριώτης...555 Γεννάδιος Β (Γεώργιος) Σχολάριος...556 Θεόφιλος Παλαιολόγος...560 Σύνοψη...561 Επίλογος...565 Παράρτημα... 569 Μελέτη και καταγραφή ηλιακών ρολογιών - Μια πρόταση ελέγχου...569 Η καταγραφή των ηλιακών ρολογιών...569 Ι. Αρχαία και Νεότερη Ελλάδα...569 ΙΙ. Βυζαντινή Ελλάδα...570 Πιθανή εξήγηση...571 Σχολιασμός...575 Βιβλιογραφία...579 Ελληνική...579 Ξένη...593 Ηλεκτρονική...604 Διευθύνσεις Internet...604 Αλφαβητικό Ευρετήριο...605 Ελληνικό...605 Λατινικό...649 Πίνακες...655 Οι αστρονόμοι, οι χρονολόγοι, οι ιατροί και οι θετικοί επιστήμονες στη Βυζαντινή αυτοκρατορία...655 Οι αυτοκράτορες του Βυζαντίου, οι Λατίνοι αυτοκράτορες, οι αυτοκράτορες της Νίκαιας, οι δεσπότες του Μυστρά και τα έτη βασιλείας τους...661 Επίσκοποι και πατριάρχες της Κωνσταντινουπόλεως - Κατά τη Βυζαντινή περίοδο, από την ίδρυση της Πόλης έως την άλωσή της από τους Οθωμανούς (314-1453)...665 18