Ο διάλογος της Εκκλησίας με το Ισλάμ κατά τους μέσους χρόνους. Μια αποτύπωσή του στον Βίο του Κωνσταντίνου - Κυρίλλου

Ηλίας Ευαγγέλου Αναπληρωτής Καθηγητής Α.Π.Θ. Ο διάλογος της Εκκλησίας με το Ισλάμ κατά τους μέσους χρόνους. Μια αποτύπωσή του στον Βίο του Κωνσταντίνου - Κυρίλλου Στον Βίο του Κωνσταντίνου Κυρίλλου, δασκάλου και φωτιστή του σλαβικού κόσμου, ο οποίος έχει σωθεί στην παλαιοσλαβική γλώσσα σώζεται στο 6 ο κεφάλαιο η περιγραφή μιας διπλωματικής αποστολής εκ μέρους της ανατολικής ρωμαϊκής αυτοκρατορίας προς το αραβικό χαλιφάτο, στην οποία συμμετείχε και ο νεαρός τότε Κωνσταντίνος Κύριλλος 1. Η περιγραφή της αποστολής αυτής είναι πολύτιμη για την ιστορία των διπλωματικών σχέσεων μεταξύ των δύο ισχυρότερων κρατών της περιοχής, καθώς και για τον διάλογο μεταξύ του χριστιανικού και του μουσουλμανικού κόσμου στα μέσα του 9 ου αιώνα. Σύμφωνα με τη διήγηση του Βίου ο Κωνσταντίνος Κύριλλος μόλις ολοκλήρωσε τις σπουδές του στην Κωνσταντινούπολη κλήθηκε να συμμετάσχει σε μια αποστολή προς το χαλιφάτο των Αράβων. Τα γεγονότα εξελίχθηκαν ως εξής. Οι Άραβες αμφισβήτησαν την ύπαρξη της Αγίας Τριάδας και προκάλεσαν τον αυτοκράτορα να στείλει κάποιον λόγιο, ο οποίος θα τολμούσε να αντικρούσει τα επιχειρήματα των θεολόγων του Ισλάμ 2. Αντιμέτωπος με 1 Για τη μελέτη του Βίου του Κωνσταντίνου Κυρίλλου χρησιμοποιείται η ελληνική μετάφραση που εκπόνησε με βάση το παλαιοσλαβικό πρωτότυπο ο Καθηγητής Ταχιάος. Βλ. σχετ. Ἀ. Αἰ. Ταχιάου, Οἱ ἀρχαιότερες βιογραφίες, κεφ. 6, 55-58 (στο εξής Βίος Κωνσταντίνου Κυρίλλου). 2 Βίος Κωνσταντίνου Κυρίλλου, κεφ. 6, 55. 43

Ο διάλογος της Εκκλησίας με το Ισλάμ κατά τους μέσους χρόνους την πρόκληση αυτή ο αυτοκράτορας συγκάλεσε τη σύγκλητο και αποφάσισε να στείλει στους Άραβες τον νεαρό Κωνσταντίνο Κύριλλο, που τότε ήταν μόλις είκοσι τεσσάρων ετών. Ο Κωνσταντίνος Κύριλλος πρόθυμα αποδέχθηκε την αποστολή και ξεκίνησε αμέσως για το αραβικό χαλιφάτο συνοδευόμενος από τον ασηκρήτις Γεώργιο 3. Μόλις η αυτοκρατορική αποστολή έφτασε στην πρωτεύουσα του χαλιφάτου 4 οι Άραβες θέλησαν να δοκιμάσουν την ετοιμότητα και την ευστροφία των μελών της. Γι αυτό τους έδειξαν κάποιες παραστάσεις δαιμονικών μορφών που ήταν ζωγραφισμένες στο εξωτερικό των θυρών ορισμένων σπιτιών και τους ζήτησαν να τις ερμηνεύσουν. Ο Κωνσταντίνος Κύριλλος με ευστροφία απάντησε ότι προφανώς στα σπίτια αυτά κατοικούσαν χριστιανοί, γι αυτό οι δαίμονες δεν άντεχαν να ζουν μαζί τους και έτσι ήταν ζωγραφισμένοι στους εξωτερικούς τοίχους των σπιτιών τους. Αντίθετα στα υπόλοιπα σπίτια, όπου δεν υπήρχαν παρόμοιες παραστάσεις (εννοούσε τα σπίτια των μουσουλμάνων) οι δαίμονες βρίσκονταν μέσα σ αυτά μαζί με τους ενοίκους τους 5. Αμέσως μετά η ρωμαϊκή αποστολή προσκλήθηκε σε επίσημο γεύμα, στο οποίο ο Κωνσταντίνος Κύριλλος άρχισε να συζητά με τους άραβες σοφούς, οι οποίοι άδραξαν 3 Βίος Κωνσταντίνου Κυρίλλου, κεφ. 6, 55. 4 Ο βιογράφος του Κωνσταντίνου Κυρίλλου δεν αναφέρει σε ποια πόλη έφτασε η διπλωματική αποστολή και πού πραγματοποιήθηκαν οι επίσημες συνομιλίες μεταξύ των αντιπροσωπειών. Μπορούμε, ωστόσο, να εικάσουμε με σχετική ασφάλεια ότι οι συνομιλίες πραγματοποιήθηκαν στην τότε πρωτεύουσα του Χαλιφάτου, τη Σαμάρρα. Περισσότερα για τη Σαμάρρα βλ. Ph. K. Hitti, History of the Arabs: from the Earliest Times to the Present, Palgrave Macmillan 2002, 328 κ. εξ. 5 Βίος Κωνσταντίνου Κυρίλλου, κεφ. 6, 55. 44

Ηλίας Ευαγγέλου την ευκαιρία να του θέσουν μια σειρά ερωτημάτων. Σύμφωνα με τον Βίο η συζήτηση ξεκίνησε με την παρατήρηση εκ μέρους των Αράβων ότι ενώ όλοι οι μουσουλμάνοι εφάρμοζαν τον ισλαμικό νόμο πάντοτε με τον ίδιο τρόπο, οι χριστιανοί δεν ακολουθούν πάντα τον ίδιο τρόπο ζωής με αποτέλεσμα να μην υπάρχει ενότητα στην εφαρμογή του χριστιανικού νόμου. Ο Κωνσταντίνος Κύριλλος στην απάντησή του υπογράμμισε την ανωτερότητα του χριστιανικού νόμου, ο οποίος οδηγεί τον άνθρωπο σε μια πορεία εσωτερικής πνευματικής βελτίωσης με αποτέλεσμα η εφαρμογή του χριστιανικού νόμου να είναι ανάλογη της πνευματικής προόδου του κάθε πιστού ξεχωριστά 6. Στη συνέχεια οι Άραβες αμφισβήτησαν τη χριστιανική διδασκαλία περί της Αγίας Τριάδας. Ο Κωνσταντίνος Κύριλλος, όμως, ανέτρεψε την επιχειρηματολογία τους επικαλούμενος ένα εδάφιο του Κορανίου, στο οποίο σημειώνεται: «Τότε στείλαμε σ αυτήν το πνεύμα μας (έναν άγγελο) που παρουσιάστηκε μπροστά της σαν ένα τέλειο ανθρώπινο πλάσμα» 7 και το οποίο με τη χρήση του πληθυντικού αριθμού κατά τη γνώμη του υποδηλώνει σαφώς την ύπαρξη των τριών προσώπων της Αγίας Τριάδας. Οι Άραβες πάλι ρώτησαν τον Κωνσταντίνο Κύριλλο γιατί οι χριστιανοί δεν τηρούσαν την εντολή της Αγίας Γραφής να είναι ειρηνικοί και να μην ανταποδίδουν το κακό αλλά προετοιμάζονταν πάντοτε για πόλεμο και ανταπέδιδαν τις επιθέσεις. Ο Κωνσταντίνος Κύριλλος αντιμετώπισε και αυτό το επιχείρημα των Αράβων 6 Βίος Κωνσταντίνου Κυρίλλου, κεφ. 6, 56. 7 Βίος Κωνσταντίνου Κυρίλλου, κεφ. 6, 57. Πρβλ. Σούρα Μέριεμ 19, 17, https://www.scribd.com/document/44371514/%ce%a4%ce%bf-%ce% B9%CE%B5%CF%81%CF%8C%CE%9A%CE%BF%CF%81%CE%AC%CE%B D%CE%B9%CE%BF 45

Ο διάλογος της Εκκλησίας με το Ισλάμ κατά τους μέσους χρόνους υπογραμμίζοντας ότι η εντολή αυτή περιορίζεται από μια άλλη, η οποία επιβάλει οι χριστιανοί να θυσιάζουν τη ζωή τους για τους συνανθρώπους τους. Έτσι, όταν οι χριστιανοί αγωνίζονται εναντίον των εχθρών τους, δεν κάνουν τίποτε άλλο παρά να προστατεύουν με κίνδυνο της ζωής αλλά ακόμα και της ψυχικής τους σωτηρίας τους συνανθρώπους τους από την σωματική και πνευματική υποδούλωση 8. Μετά και από αυτό οι Άραβες πρότειναν στον Κωνσταντίνο Κύριλλο τη σύναψη μιας συμφωνίας αιώνιας ειρήνης ανάμεσα στα δύο κράτη με αντάλλαγμα έναν ελάχιστο συμβολικό φόρο, ένα χρυσό νόμισμα, το οποίο θα κατέβαλαν οι χριστιανοί στους Άραβες. Για να ενισχύσουν μάλιστα την πρότασή τους επικαλέστηκαν το παράδειγμα του ίδιου του Χριστού, ο οποίος κατέβαλε επίσης τον οφειλόμενο φόρο. Και σε αυτή την περίπτωση ο Κωνσταντίνος Κύριλλος απάντησε με ευστροφία ότι ο Ιησούς πλήρωσε φόρο στους Ρωμαίους και όχι στους Άραβες. Για τον λόγο αυτό, είπε, δεν δικαιούνταν να ζητούν την καταβολή φόρου από τους Ρωμαίους. Συμπλήρωσε, ωστόσο, ότι οι ίδιοι οι ρωμαίοι πολίτες, ακολουθώντας το παράδειγμα του Ιησού, συνέχιζαν να πληρώνουν κανονικά τον φόρο, όπως όφειλαν 9. Η συζήτηση ανάμεσα στον Κωνσταντίνο Κύριλλο και τους Άραβες εξακολούθησε. Ο Βίος, ωστόσο, δεν μας δίνει περισσότερες πληροφορίες. Περιορίζεται μόνο να σημειώσει ότι αφορούσε όλες τις τέχνες και ότι ο Κωνσταντίνος Κύριλλος απάντησε με ευστροφία σε όλες τις ερωτήσεις που του έθεσαν. Τότε, σύμφωνα με τον Βίο, οι Άραβες συνομιλητές του εντυπωσιασμένοι αναρωτήθηκαν πώς μπορούσε ο Κωνσταντίνος Κύριλλος να γνωρίζει όλες 8 Βίος Κωνσταντίνου Κυρίλλου, κεφ. 6, 57. 9 Βίος Κωνσταντίνου Κυρίλλου, κεφ. 6, 57-58. 46

Ηλίας Ευαγγέλου τις τέχνες και όλες τις επιστήμες. Αυτό του έδωσε την ευκαιρία να απαντήσει με δικαιολογημένη υπερηφάνεια ότι: «ἀπὸ ἐμᾶς (ενν. τους Ρωμαίους) ὅμως προῆλθαν ὅλες οἱ ἐπιστῆμες» 10. Μετά το τέλος των συζητήσεων οι Άραβες, σύμφωνα με τον Βίο, προσπάθησαν να εντυπωσιάσουν με τα τεχνολογικά τους επιτεύγματά τα μέλη της διπλωματικής αποστολής. Για τον λόγο αυτό τους έδειξαν έναν κήπο που είχε φυτευτεί με μιας, καθώς και τα πλούσια παλάτια και τα τεμένη τους. Ο Κωνσταντίνος Κύριλλος όμως δεν εντυπωσιάστηκε. Περιορίστηκε μόνο να επισημάνει στους συνομιλητές του ότι η ευχαριστία και η δοξολογία πρέπει να αποδίδεται στον Θεό 11. Η διήγηση της αποστολής του Κωνσταντίνου Κυρίλλου στο κράτος των Αράβων, όπως περιγράφεται στον Βίο του, τελειώνει με ένα περίεργο περιστατικό. Οι Άραβες μη αντέχοντας την ανωτερότητα της σοφίας του Κωνσταντίνου Κυρίλλου του έδωσαν δηλητήριο, το οποίο όμως κατά θαυμαστό τρόπο δεν τον έβλαψε και έτσι επέστρεψε υγιής στην Κωνσταντινούπολη 12. Παρά τον αγιολογικό χαρακτήρα της η πηγή μας ο Βίος του Κωνσταντίνου Κυρίλλου μας παρέχει πληροφορίες που θεωρούνται αξιόπιστες από τους ειδικούς 13, αν και χρειάστηκε να τις αποκαθάρουν από τις υπερβολές της αγιολογικής αφήγησης 14. 10 Βίος Κωνσταντίνου Κυρίλλου, κεφ. 6, 58. 11 Βίος Κωνσταντίνου Κυρίλλου, κεφ. 6, 58. 12 Βίος Κωνσταντίνου Κυρίλλου, κεφ. 6, 58. 13 Βλ. σχετ. Fr. Dvornik, «The Embassies of Constantine Cyril and Photius to the Arabs», To Honor Roman Jakobson. Essays on the Occasion of his Seventieth Birthday, 11 October 1966, vol. I, The Hague Paris 1967, 569-576. 14 Βλ. σχετ. Ἀ. Αἰ. Ταχιάου, Οἱ ἀρχαιότερες βιογραφίες, 9-10. Γενικά για την αξιοπιστία των αγιολογικών πηγών βλ. H. Delehaye, Cinq lecons sur la 47

Ο διάλογος της Εκκλησίας με το Ισλάμ κατά τους μέσους χρόνους Σύμφωνα λοιπόν με τις απόψεις των ειδικών η αποστολή στην οποία αναφέρεται ο Βίος τοποθετείται το 850 ή το 851, όταν ο Κωνσταντίνος Κύριλλος, όπως σημειώθηκε ήδη ήταν είκοσι τεσσάρων ετών 15. Ενώ όμως ο βιογράφος του méthode hagiographique, [Subsidia Hagiographica 21] Bruxelles 1934, Ν. Ζαχαρόπουλου, «Ἡ ἀξιοπιστία τῶν ἁγιολογικῶν πηγῶν», Πρακτικὰ θεολογικοῦ συνεδρίου εἰς τιμὴν καὶ μνήμην τῶν Νεομαρτύρων (17-19 Νοεμβρίου 1986), Θεσσαλονίκη 1988, 41-50, Π. Χρήστου, Ἑλληνικὴ Πατρολογία. Τόμ. Ε. Γραμματεία τῆς πρωτοβυζαντινῆς περιόδου ΣΤ - Θ αἰῶνες, Θεσσαλονίκη 1992, 437 κ. εξ., Π. Β. Πάσχου, Ἅγιοι οἱ φίλοι τοῦ Θεοῦ. Εἰσαγωγὴ στὴν Ἁγιολογία τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, [«Υμναγιολογικὰ Κείμενα καὶ Μελέτες, 2] Ἀθήνα 1995, 25-26 και Δ. Τσάμη, Ἁγιολογία τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας, Θεσσαλονίκη 1999, 19 κ. εξ. 15 Η χρονολόγηση της αποστολής γίνεται με βάση την πληροφορία του βιογράφου ότι τότε ο Κωνσταντίνος Κύριλλος ήταν είκοσι τεσσάρων ετών. Με δεδομένο ότι το έτος γέννησης του Κωνσταντίνου Κυρίλλου τοποθετείται μεταξύ 826 και 827 η διπλωματική αποστολή στους Άραβες θα πρέπει να τοποθετηθεί το έτος 850 ή 851. Βλ. σχετ. Α. Αι. Ταχιάου, Κύριλλος και Μεθόδιος. Οι θεμελιωτές της αρχαίας σλαβικής γραμματείας, Θεσσαλονίκη 1992, 47. Έχει διατυπωθεί η άποψη ότι η αποστολή στους Άραβες, στην οποία συμμετείχε ο Κωνσταντίνος Κύριλλος πραγματοποιήθηκε το έτος 855 ή 856 και ότι σε αυτή συμμετείχε και ο Φώτιος, ο οποίος την περίοδο εκείνη κατείχε το αξίωμα του πρωτοασηκρήτις. Η άποψη αυτή στηρίζεται σε μια διαφορετική παράδοση του Βίου του Κωνσταντίνου Κυρίλλου σύμφωνα με την οποία στο σημείο, όπου αναφέρονται τα πρόσωπα που συμμετείχαν στην αποστολή στους Άραβες, αντί για τη φράση: «πρόσθεσαν λοιπόν σ αὐτὸν καὶ τὸν ἀσηκρήτη Γεώργιο καὶ τοὺς ἔστειλαν» (βλ. σχετ. Βίος Κωνσταντίνου Κυρίλλου, κεφ. 6, 55 και P. A. Lavrov, Materialy, 8.) παραδίδεται μια διαφορετική εκδοχή ως εξής: «πρόσθεσαν λοιπόν σ αὐτὸν τὸν ἀσηκρήτις καὶ τὸν Γεώργιο καὶ τοὺς ἔστειλαν» (η μετάφραση δική μας) βλ. σχετ. Fr. Grivec Fr. Tomšić, «Constantinus et Methodius», 103 και P. A. Lavrov, Materialy, 45. Περισσότερα για την άποψη αυτή βλ. Π. Χρήστου, Κύριλλος καὶ Μεθόδιος. Οἱ θεσσαλονικεῖς φωτισταὶ τῶν Σλάβων, Θεσσαλονίκη 1992 3, 29-30 και του ιδίου, «Ἡ ἱστορικὴ ἔρευνα περὶ τοῦ ἱεροῦ Φωτίου», Μνήμη Ἁγίων Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου καὶ Μεγάλου Φωτίου Ἀρχιεπισκόπων Κωνσταντινουπόλεως. Πρακτικὰ ἐπιστημονικοῦ 48

Ηλίας Ευαγγέλου τον παρουσιάζει ως επικεφαλής της διπλωματικής αποστολής, οι ειδικοί αμφισβητούν τη μαρτυρία του και υποστηρίζουν ότι ο ασηκρήτις Γεώργιος 16 ήταν στην πραγματικότητα ο επικεφαλής της αποστολής, καθώς ο συμποσίου (14-17 Ὀκτωβρίου 1993), Θεσσαλονίκη 1994, 360, Ἀ. Κραλίδη, Οἱ Χάζαροι καὶ τὸ Βυζάντιο. Ἱστορικὴ καὶ θρησκειολογικὴ προσέγγιση, Ἀθήνα 2003, 206-207. Η υπόθεση όμως αυτή, σύμφωνα με την οποία ο Κωνσταντίνος Κύριλλος συμμετείχε μαζί με τον Φώτιο στην διπλωματική αποστολή στους Άραβες το 855 ή 856 παρουσιάζει αρκετά προβλήματα και έχει δεχθεί αρκετή κριτική από τη σχετική έρευνα. Σήμερα επικρατεί η άποψη ότι η αποστολή στους Άραβες το έτος 850 ή 851, στην οποία έλαβε μέρος ο Κωνσταντίνος Κύριλλος, όπως καταγράφεται στον Βίο του, δεν μπορεί να αμφισβητηθεί, παρά το γεγονός ότι δεν μαρτυρείται από άλλες σύγχρονες πηγές, ενώ έχει επικρατήσει επίσης και η άποψη ότι αυτή η διπλωματική αποστολή είναι διαφορετική από εκείνη στην οποία έλαβε ο μέρος ο Φώτιος. Βλ. σχετ. Hél. Ahrweiler, «Sur la carrière de Photius avant son patriarcat», Byzantinische Zeitschrift, 58 (1965), 348-363, Ἰ. Ἀναστασίου, «Ἡ αποστολὴ τοῦ Κωνσταντίνου Κυρίλλου καὶ τοῦ Μεθοδίου εἰς τὴν χώραν τῶν Χαζάρων», Ἐκκλησία, 43 (1966), τεύχ. 16-17, 428, P. Lemerle, Ὁ πρῶτος βυζαντινὸς οὐμανισμός. Σημειώσεις καὶ παρατηρήσεις γιὰ τὴν ἐκπαίδευση καὶ τὴν παιδεία στὸ Βυζάντιο ἀπὸ τὶς ἀρχὲς ὣς τὸν 10 ο αἰώνα, (μετάφρ. Μ. Νυσταζοπούλου Πελεκίδου) Ἀθήνα 1985 2, 156 κ. εξ., Fr. Dvornik, «The Embassies», 569-576, του ιδίου, Byzantine Missions among the Slavs. SS. Constantine Cyril and Methodius, Rutgers University Press 1970, 62-63 και του ιδίου, «Photius Career in Teaching and Diplomacy», Byzantinoslavica, 34/2 (1973), 216-218. 16 Περισσότερα για το αξίωμα του ασηκρήτις και την εξέλιξή του βλ. Ἰ. Πηλίλη, Τίτλοι, ὀφφίκια καὶ άξιώματα ἐν τῇ Βυζαντινῇ Αὐτοκρατορίᾳ καὶ τῇ Χριστιανικῇ Ὀρθοδόξῳ Ἐκκλησίᾳ, Ἀθῆναι 1985, 226-231, Ι. Καραγιαννόπουλου, Κράτος, 321 και 326-327 και Κ. Ε. Πλακογιαννάκη, Ελληνική ανατολική αυτοκρατορία των μέσων χρόνων. Τιμητικοί τίτλοι και ενεργά αξιώματα στο Βυζάντιο. Εθιμοτυπία, διοίκηση, επαρχότητες, έπαρχοι, λογοθέσια, λογοθέτες, σύγκλητος, δήμοι, θέματα, αυτοκρατορική φρουρά, βασιλικό και θεματικό πλώιμο, στρατός ξηράς, νομισματικό σύστημα, Θεσσαλονίκη 2001, 76-78. 49

Ο διάλογος της Εκκλησίας με το Ισλάμ κατά τους μέσους χρόνους Κωνσταντίνος Κύριλλος ήταν ακόμα πολύ νέος και άπειρος για να αναλάβει μια τέτοια ευθύνη 17. Σύμφωνα με τους ειδικούς επίσης, ο Βίος του Κωνσταντίνου Κυρίλλου έρχεται να επιβεβαιώσει τη συχνή ανταλλαγή διπλωματικών αντιπροσωπειών μεταξύ της ανατολικής ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και των Αράβων στα μέσα του 9 ου αιώνα εξαιτίας των πολεμικών συγκρούσεων αλλά και του πνευματικού και πολιτιστικού ανταγωνισμού μεταξύ των δύο δυνάμεων. Λαμβάνοντας υπόψη την ιστορία των διπλωματικών σχέσεων ανάμεσα στην αυτοκρατορία της Νέας Ρώμης και το αραβικό χαλιφάτο οι μελετητές του Βίου δεν δέχονται ως πραγματική αιτία της πρεσβείας την αμφισβήτηση της χριστιανικής διδασκαλίας περί της Αγίας Τριάδας εκ μέρους των Αράβων. Εντοπίζουν δε τα πραγματικά της αίτια στον πολιτικό και στρατιωτικό ανταγωνισμό ανάμεσα στα δύο κράτη και όχι στις θρησκευτικές τους διαφορές. Παράλληλα όμως επισημαίνουν ότι όσο και αν οι θρησκευτικές και πολιτιστικές τους διαφορές δεν μπορούσαν να αποτελέσουν την κύρια αιτία της αποστολής δεν ήταν δυνατό να απουσιάσουν τελείως από τις συζητήσεις των δύο πλευρών, όπως υπογραμμίζει ο βιογράφος, έστω και αν για τις ανάγκες της αγιολογικής αφήγησης υπερτονίζει τη διάρκεια και τη σημασία των συζητήσεων για καθαρά θρησκευτικά ζητήματα και τον μεταξύ τους πνευματικό και πολιτιστικό ανταγωνισμό. Όπως έχει δείξει η μελέτη της διπλωματικής ιστορίας της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, οι διπλωματικοί της απεσταλμένοι είχαν πολλαπλά καθήκοντα. Παράλληλα 17 Οι μελετητές του Βίου υπογραμμίζουν στο σημείο αυτό ότι πρόκειται για μια από τις συνηθισμένες υπερβολές που συναντώνται στα πλαίσια της αγιολογικής γραμματείας. Βλ. σχετ. Ἀ. Αἰ. Ταχιάου, Οἱ ἀρχαιότερες βιογραφίες, σημ. 4, 104. 50

Ηλίας Ευαγγέλου με την κύρια διπλωματική τους αποστολή, έπρεπε κατά περίπτωση να φροντίζουν να γνωρίσουν όσο το δυνατό καλύτερα τον πολιτισμό, τις αντιλήψεις, τα ήθη και τα έθιμα του λαού, στον οποίο είχαν αποσταλεί. Επίσης, ήταν επιφορτισμένοι να διερευνούν την προοπτική εκχριστιανισμού του ξένου λαού, σε περίπτωση που δεν είχε ασπαστεί ακόμα τον χριστιανισμό ή να παρακολουθούν την τοπική Εκκλησία και την πορεία του εκχριστιανισμού, σε περίπτωση που είχε ήδη προσχωρήσει στον χριστιανισμό. Τέλος, πάγιο βασικό καθήκον των απεσταλμένων της Αυτοκρατορίας ήταν να καλλιεργούν και να επαυξάνουν την πνευματική της επιρροή προασπίζοντας τα πολιτιστικά της επιτεύγματα και προωθώντας την περίφημη ιδέα της παγκόσμιας ιεραρχίας στην κορυφή της οποίας βρισκόταν ο αυτοκράτορας της Κωνσταντινούπολης ως διάδοχος των ρωμαίων αυτοκρατόρων και του Μ. Κωνσταντίνου 18. 18 Περισσότερα για τη διπλωματία της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και ειδικότερα για τη σύνθετη και πολύπλευρη αποστολή των διπλωματικών της απεσταλμένων βλ. Ἰ. Ἀναστασίου, «Ἡ αποστολὴ», 428, D. Obolensky, «The principles and methods of Byzantine diplomacy», Αctes du XII e Congrès International d études byzantines. Ochride 10-16 Septembre 1961, t. I, Beograd 1963, 45-61 και του ιδίου, The Byzantine Commonwealth. Eastern Europe, 500-1453, London 1971, Ζ. Ουνταλτσόβα Γ. Λιτάβριν Ι. Μεντβέντιεφ, Βυζαντινή διπλωματία, (μετάφρ. Π. Ματέρη Δ. Πατέλης) Αθήνα 1995, A. Guillou, Βυζαντινός πολιτισμός, (μετάφρ. P. Odorico και Σ. Τσοχανταρίδου) Ἀθήνα 1998 2, 185-194, Ι. Καραγιαννόπουλου, Κράτος, 368-373, Χ, Παπασωτηρίου, Βυζαντινή υψηλή στρατηγική: 6 ος -11 ος αιώνας, Αθήνα 2001, Ε. Χρυσού, «Η βυζαντινή διπλωματία. Αρχές και μέθοδοι», Διπλωματία και πολιτική. Ιστορική προσέγγιση, επιμ. Σοφία Πατούρα Σπανού [Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών] Αθήνα 2005, 57-69, Δ. Λέτσιου, «Η βυζαντινή διπλωματία στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη», στο ίδιο, 71-88, Ν. Κουτράκου, «Βυζαντινή διπλωματική παράδοση και πρακτικές. Μια προσέγγιση μέσω της ορολογίας», στο ίδιο, 89-129 και Σ. Πατούρα Σπανού, «Όψεις της βυζαντινής διπλωματίας», στο ίδιο, 131-164. Αναφορικά με την ιδεολογία 51

Ο διάλογος της Εκκλησίας με το Ισλάμ κατά τους μέσους χρόνους Η σύνθετη και πολύπλοκη αυτή αποστολή των διπλωματικών αντιπροσωπειών επέβαλε τη συμμετοχή σε αυτές και λογίων, οι οποίοι φρόντιζαν για την προβολή, τη διάδοση και όποτε χρειαζόταν την υπεράσπιση του πολιτισμού της αυτοκρατορίας. Έτσι, δικαιολογείται η συμμετοχή του Κωνσταντίνου Κυρίλλου στη διπλωματική αποστολή στους Άραβες. Ο νεαρός λόγιος, στο πλαίσιο της αποστολής αυτής, ανέλαβε να υπερασπιστεί τον πολιτισμό της αυτοκρατορίας καθώς και τη θρησκευτική της πίστη και να αντιμετωπίσει με πειστικά επιχειρήματα τους άραβες σοφούς στο περιθώριο των διπλωματικών συνομιλιών, όπως τονίζει η σύγχρονη επιστημονική έρευνα. Η εξέταση του θεολογικού διαλόγου ανάμεσα στον Κωνσταντίνο Κύριλλο και τους άραβες θεολόγους παρουσιάζει επίσης αρκετό ενδιαφέρον, καθώς αποτελεί μια ζωντανή καταγραφή της επικοινωνίας του Χριστιανισμού με το Ισλάμ στα μέσα του 9 ου αιώνα. Από την προσεκτική του εξέταση προκύπτουν χρήσιμα συμπεράσματα για την της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, την οποία προωθούσε μέσω της διπλωματίας της, υπάρχει εκτενέστατη βιβλιογραφία. Ενδεικτικά μόνο βλ. Fr. Dölger, «Bulgarisches Cartum und byzantinisches Kaisertum», Izvestija na Bălgarski Arheologičeski Institut, 9 (1935), 57-68, του ιδίου, «Carskata vlast vă Bălgarija i imperatorskata vlast vă Vizantija», Rodina, 1 (1939), kn. III, 64-71, του ίδιου, «Srednověkovnoto semejstvo na vladětelitě i naroditě i bălgarskijată vladetel» Spisanie na Bălgarska Akademija na Naukite, 56/4 (1943), 181-222, G. Ostrogorsky, «The Byzantine Emperor and the Hierarchical World Order», The Slavonic and East European Review, 35 (1956), 1-14, Ι. Καραγιαννοπούλου, Η πολιτική θεωρία των βυζαντινών, Θεσσαλονίκη 1992, του ιδίου, Κράτος, 281-315, B. Zástěrová, «A propos de la signification des éléments de l idéologie politique de Byzance dans les vies en vieux-slave de Constantin et de Méthode», Βυζαντινά, 13 Ι (1985), 157-169, Ἐ. Γλύκατζη - Ἀρβελέρ, Ἡ πολιτικὴ ἰδεολογία τῆς Βυζαντινῆς Αυτοκρατορίας, (μετάφρ. Τ. Δρακοπούλου) Ἀθήνα 1992, H. G. Beck, Η βυζαντινή χιλιετία, (μετάφρ. Δ. Κούρτοβικ) Αθήνα 1992, 105-115. 52

Ηλίας Ευαγγέλου εξέλιξη των σχέσεων ανάμεσα στις δύο θρησκείες την περίοδο αυτή. Ξεκινώντας από την επιχειρηματολογία του Κωνσταντίνου Κυρίλλου γίνεται φανερό ότι ο ίδιος δεν ασπαζόταν την άποψη των πρώτων μελετητών του Ισλάμ, του Ιωάννη Δαμασκηνό (680-755) 19 και του Θεοδώρου Αβουκαρρά (περίπου 750-820/5) 20, οι οποίοι θεωρούσαν το Ισλάμ ως χριστιανική αίρεση. Αντίθετα, ο ίδιος ακολουθούσε την επικρατούσα κατά την εποχή του άποψη, η οποία προσέγγιζε το Ισλάμ ως διαφορετική θρησκεία 21. Είναι αξιοσημείωτο επίσης ότι ό Κωνσταντίνος Κύριλλος στη συζήτηση με τους άραβες σοφούς χρησιμοποίησε αποσπάσματα από το Κοράνιο για να ενισχύσει τα επιχειρήματά του, γεγονός που αποδεικνύει ότι ήδη την εποχή αυτή ο ελληνικός κόσμος είχε έρθει σε επαφή με το ιερό βιβλίο του Ισλάμ και είχε αρχίσει να το γνωρίζει 19 Σχετικά με την αντιμετώπιση του Ισλάμ από τον Ιωάννη Δαμασκηνό βλ. Ε. Σδράκα, Ἡ κατὰ τοῦ Ἰσλάμ πολεμικὴ τῶν βυζαντινῶν θεολόγων, Θεσσαλονίκη 1961, 42-44, A. Th. Khury, Der theologische Streit der Byzantiner mit dem Islam, Paderborn 1969, 12κ. εξ. και Α. Ziaka, La recherche grecque contemporaine et l Islam, Lille 2004, 20-21, όπου και η σχετική βιβλιογραφία. 20 Σχετικά με την αντιμετώπιση του Ισλάμ από τον Θεόδωρο Αβουκαρρά (Abû Qurra), επίσκοπο Harrân (Καρρών) της βόρειας Μεσοποταμίας Συρίας βλ. Ε. Σδράκα, Ἡ κατὰ τοῦ Ἰσλάμ πολεμικὴ, 44-46, A. Th. Khury, Der theologische, 18-20 και Α. Ziaka, La recherche, 22-24, όπου και η σχετική βιβλιογραφία. 21 Κυριότερος εκπρόσωπος αυτής της προσέγγισης του Ισλάμ ήταν ο Νικήτας Βυζάντιος, ο οποίος συνέγραψε μια σειρά σχετικών συγγραμμάτων. Στα συγγράμματά του αυτά επιχειρεί να αναλύσει το περιεχόμενο του Κορανίου και παραθέτει σε μετάφραση αρκετά τμήματά του με στόχο την ανατροπή της διδασκαλίας του. Βλ. σχετ. Ε. Σδράκα, Ἡ κατὰ τοῦ Ἰσλάμ πολεμικὴ, 49-51, A. Th. Khury, Der theologische, 21-24 και Α. Ziaka, La recherche, 31-33, όπου και η σχετική βιβλιογραφία. 53

Ο διάλογος της Εκκλησίας με το Ισλάμ κατά τους μέσους χρόνους είτε από το πρωτότυπο είτε από μετάφραση 22. Αυτό υπογραμμίζει επίσης το γεγονός ότι το Ισλάμ αναγνωριζόταν ήδη ως διαφορετική θρησκευτική κοινότητα και επιχειρούνταν μια αμεσότερη γνωριμία του μέσα από τη μελέτη των ιερών κειμένων του. Στο σημείο αυτό πρέπει να επισημανθεί ότι αντίστοιχα και οι άραβες συνομιλητές του Κωνσταντίνου Κυρίλλου δεν υστερούσαν σε ό,τι αφορά στη γνώση της χριστιανικής θεολογικής γραμματείας καθώς και των πηγών της χριστιανικής αποκάλυψης, οι οποίες άλλωστε αποτελούν πηγές και της δικής τους πίστης. Εξάλλου, δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι ο 9 ος αιώνας ήταν για τον αραβικό κόσμο περίοδος μεγάλης πνευματικής ακμής 23. 22 Α. Ziaka, La recherche, 32. 23 Σχετικά με την πνευματική και πολιτιστική ανάπτυξη του αραβικού κόσμου τον 9 ο αιώνα και ειδικότερα για την επιρροή που άσκησε επάνω του ο ελληνικός κόσμος υπάρχει εκτενής βιβλιογραφία. Βλ. ενδεικτικά: C. Brockelmann, History of the Islamic Peoples, (transl. by J. Carmichael and M. Permann), London 1949, 107 κ. εξ., De Lacy O Leary, How Greek Science Passed to the Arabs, Routledge & Kegan Paul LTD 1949, B. Spuler, The Muslim World. A Historical Survey. Part I. The Age of the Caliphs, (transl. by F. R. C. Bagley), Leiden 1960, 48 κ. εξ., M. Canard, «Les Relations Politiques et Sociales Entre Byzance et les Arabes», Dumbarton Oaks Papers, τόμ. 18 (1964), 35-56, Ο. Grabar, «Islamic Art and Byzantium», στο ίδιο, 69-88, G. E. von Grunebaum, «Parallelism, Convergence, and Influence in the Relations of Arab and Byzantine Philosophy, Literature, and Piety», στο ίδιο, 91-111 και του ιδίου, «Muslim Civilisation in the Abbasid Period», The Cambridge Medieval History. Volume IV. The Byzantine Empire. Part I. Byzantium and its Neighbours, (ed. by J. M. Hussey) Cambridge University Press 1966, 662-695, του ιδίου, Islam and Medieval Hellenism: Social and Cultural Perspectives, ed. with a foreword by D. S. Wilson, preface by Sp. Vryonis, [Variorum Reprints] London 1976, Religion, Learning and Science in the Abbasid Period, (ed. by M. J. L. Young, J. D. Latham, R. B. Serjeant) Cambridge University Press 1990, Β. Lewis, Οι Άραβες στην ιστορία, (μετάφρ. Δ. Π. Κωστελένος) Αθήνα 1993, 141 κ. εξ., Μ. Φούγια, Το ελληνικό υπόβαθρο του Ισλαμισμού, Αθήνα 1994, Σπ. Βρυώνη, Ἡ καθ ἡμᾶς Ἀνατολή. Η πνευματική παράδοση 54

Ηλίας Ευαγγέλου Αξιολογώντας όμως τον διάλογο του Κωνσταντίνου Κυρίλλου με τους θεολόγους του Ισλάμ πρέπει να επισημάνουμε επίσης ότι δεν ήταν απαλλαγμένος από πολιτικές σκοπιμότητες, καθώς εντασσόταν στο πλαίσιο της διπλωματικής σύγκρουσης της αυτοκρατορίας με το χαλιφάτο. Όπως σημειώθηκε άλλωστε παραπάνω, ένας από τους βασικούς άξονες της διπλωματίας της αυτοκρατορίας ήταν η προβολή των πνευματικών και πολιτιστικών της επιτευγμάτων και παράλληλα η υπεράσπιση της θρησκευτικής της πίστης, πάνω στην οποία θεμελιωνόταν η ιδεολογία της. Από την άλλη μεριά και οι Άραβες φαίνεται ότι προσέγγιζαν τον διάλογο με ανάλογους όρους, επιδιώκοντας και αυτοί από την πλευρά τους την προάσπιση της δικής τους πνευματικής και πολιτιστικής ταυτότητας. Αποκαλυπτική για τις βαθύτερες προθέσεις των Αράβων είναι η ξενάγηση του Κωνσταντίνου Κυρίλλου στους κήπους και τα άλλα αξιοθέατα, όπως καταγράφεται στον Βίο του, που είχε ως στόχο τον εντυπωσιασμό του. Ο Κωνσταντίνος Κύριλλος βέβαια απέφυγε να αναγνωρίσει τα επιτεύγματα των Αράβων, αποδίδοντας όσα θαυμαστά του επιδείκνυαν με καμάρι οι οικοδεσπότες του στο μεγαλείο του Θεού. Κλείνοντας εδώ τη σύντομη αυτή παρουσίαση της διπλωματικής αποστολής του Κωνσταντίνου Κυρίλλου στο αραβικό χαλιφάτο, όπως καταγράφεται στον Βίο του, πρέπει να επισημάνουμε ότι επιβεβαιώνει τη διεξαγωγή συζητήσεων ανάμεσα στην χριστιανική κοινότητα και την κοινότητα του Ισλάμ και μάλιστα στο πλαίσιο των διπλωματικών συνομιλιών της αυτοκρατορίας της Νέας του μεσαιωνικού ελληνισμού στον σλαβικό και τον ισλαμικό κόσμο, (μετάφρ. Λ. Γυιόκα) Θεσσαλονίκη 1995, 83-101, Ph. K. Hitti, History of the Arabs, 309 κ. εξ., Χ. Μπαντάουη, Εισαγωγή στην ιστορία του ισλαμικού κόσμου, τόμ. Α, Θεσσαλονίκη 2003, 279 κ. εξ. 55

Ο διάλογος της Εκκλησίας με το Ισλάμ κατά τους μέσους χρόνους Ρώμης και του αραβικού χαλιφάτου, γεγονός το οποίο πιστοποιεί ότι οι δύο θρησκευτικές κοινότητες, ανεξάρτητα από ότι πιστεύεται σήμερα, γνώριζαν καλά η μία της διδασκαλίας της άλλης και ήταν πρόθυμες να διαλεχθούν μεταξύ τους. 56

Ηλίας Ευαγγέλου About the author Ilias Evangelou studied (BA) at the Schools of Theology and History & Archaeology, Aristotle University of Thessaloniki. He continued his postgraduate studies in the history of the medieval Slavic literature (MA and D.Phil.) at the School of Theology of Aristotle University of Thessaloniki. He is Assistant Professor in the School of Theology of Aristotle University of Thessaloniki, since 2011. His main field of interest is the ecclesiastical literature and intercultural relations between Greeks and Slavs. He has written several studies in Greek and other languages. The most important of them in Greek are: Λόγια και απόκρυφη βουλγαρική γραμματεία στον ύστερο Μεσαίωνα. Η περίπτωση του Βίου του Βασιλείου του Νέου, [Ελληνισμός και Κόσμος των Σλάβων, 9, University Studio Press] Thessaloniki 2007 (Doctoral Thesis), Ο ησυχασμός στον κόσμο των νοτίων Σλάβων τον 14ο αιώνα. Επιδράσεις στον πνευματικό, εκκλησιαστικό και πολιτικό τους βίο, [Published by P. Pournaras] Thessaloniki 2010, Σλαβική Ορθοδοξία. Από τον Κύριλλο και τον Μεθόδιο στους ησυχαστές (9ος-15ος αι.), [Kyriakidis Bros Publications S.A.] Thessaloniki 2015, with cooperation of Professor Ioannis Tarnanidis, Μεσαιωνική γραμματεία των Σλάβων. Ιστορία και διαχρονική εξέλιξη, [Kyriakidis Bros Publishing House S.A.] Thessaloniki 2013, Σλαβική Ορθοδοξία. Από τον Κύριλλο και τον Μεθόδιο στους ησυχαστές, [Kyriakidis Bros Publishing House] Thessaloniki 2015 and finally Ιστορία της Μεσαιωνικής Γραμματείας των Ορθοδόξων Σλάβων, [Kyriakidis Bros Publishing House S.A.] Thessaloniki 2017. 57

Ο διάλογος της Εκκλησίας με το Ισλάμ κατά τους μέσους χρόνους 58