Νέες Τεχνολογίες Ι. Επιβλέπουσα Καθηγήτρια. Μάντζου Πολυξένη. Επιλεγμένο Σύγγραμμα

Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Σεπτέμβριος 2016 Νέες Τεχνολογίες Ι Επιβλέπουσα Καθηγήτρια Μάντζου Πολυξένη Επιλεγμένο Σύγγραμμα «Σχεδιασμός των Αντικειμένων της καθημερινότητας», Donald A. Norman Επιλεγμένος Όρος «Affordances» Φοιτήτρια Σοπιάδου Σπυριδούλα 601460 1

Περιεχόμενα Συνοπτική περιγραφή όρου.3 Ο συγγραφέας 4 Περίληψη επιλεγμένου συγγράμματος 5-16 2

Συνοπτική περιγραφή όρου Η διαθεσιμότητα είναι η δυνατότητα της εκτέλεσης μιας ενέργειας σε ένα αντικείμενο ή περιβάλλον. Ο πρωτότυπος ορισμός στην επιστήμη της ψυχολογίας περιλαμβάνει όλες τις φυσικές ενέργειες που είναι δυνατόν να πραγματοποιηθούν. Η έννοια των διαθεσιμοτήτων έχει χρησιμοποιηθεί για να αντιπροσωπεύσει τη λειτουργικότητα και τη χρησιμότητα σε διάφορες πτυχές του σχεδιασμού. Το 1988, ο Donald Norman υιοθέτησε τον όρο διαθεσιμότητες, στα πλαίσια της αλληλεπίδρασης ανθρώπου-μηχανής, για να αναφερθεί στις δυνατότητες δράσης που αντιλαμβάνεται ένας χρήστης. Μέσα από το βιβλίο του Σχεδιασμός Αντικειμένων της Καθημερινότητας, η ερμηνεία αυτή διαδόθηκε στους τομείς της διεπαφής ανθρώπου-μηχανής και στο διαδραστικό σχεδιασμό. Ύστερα από αυτή την προσαρμογή, ο όρος χρησιμοποιείται και ως ουσιαστικό, που αναφέρεται στην ευκολία εντοπισμού ενός αντικειμένου ή στις δυνατότητες δράσης ενός συστήματος. An affordance is the possibility of an action on an object or environment. The original definition in psychology includes all actions that are physically possible. The notion of affordances has been used to represent functionality and usability in several design areas. In 1988, Donald Norman appropriated the term affordances in the context of human machine interaction to refer to just those action possibilities that are readily perceivable by an actor. Through his book The Design of Everyday Things, this interpretation was popularized within the fields of HCI and interaction design. Following Norman's adaptation of the concept, affordance has seen a further shift in meaning where it is used as an uncountable noun, referring to the easy discoverability of an object or system's action possibilities. 3

Ο συγγραφέας Ο Donald A. Norman είναι συνιδρυτής της Nielsen Norman Group, μιας εταιρείας παροχής συμβουλών που βοηθά επιχειρήσεις να παράγουν ανθρωποκεντρικά προϊόντα και υπηρεσίες. Είναι καθηγητής της Επιστήμης των Υπολογιστών στο Πανεπιστήμιο Northwestern και Ομότιμος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Σαν Ντιέγκο, όπου ήταν ο πρώτος πρόεδρος του Τμήματος Γνωσιακών Επιστημών και πρόεδρος του Τμήματος Ψυχολογίας. Έχει διατελέσει Αντιπρόεδρος της Ομάδας Προηγμένης Τεχνολογίας της Apple Computers και έχει γράψει πολλά βιβλία, στα οποία περιλαμβάνονται τα Memory and Attention (1977), Things That Make Us Smart (1993) και The Invisible Computer (1998). 4

Περίληψη επιλεγμένου συγγράμματος Κεφάλαιο 1 ο -Η ψυχοπαθολογία των αντικειμένων Ο συγγραφέας υποστηρίζει πως η αφορμή για τη συγγραφή αυτού του βιβλίου ήταν η απογοήτευση που αντιμετώπισε, στην προσπάθειά του να χρησιμοποιήσει αντικείμενα της καθημερινότητας. Συνειδητοποιώντας, όμως, ότι αυτή η αδυναμία προέρχεται από τον ακατάλληλο και μέτριο σχεδιασμό τους, έγραψε αυτό το βιβλίο με σκοπό να μεταδώσει στους αναγνώστες του ότι δεν είναι οι ίδιοι υπαίτιοι όταν αντιμετωπίζουν τις ίδιες δυσκολίες. Ο στόχος του βιβλίου είναι να αναδείξει τη δύναμη του σχεδιασμού, με τη χρήση κάποιων βασικών αρχών και να αποτελέσει βοήθημα στους νέους σχεδιαστές. Η εισαγωγή στο βιβλίο γίνεται με τη διατύπωση των βασικών αρχών-μεθόδων, που προβλέπεται να εξασφαλίσουν στους σχεδιαστές κατανοητά και εύχρηστα προϊόντα. Χαρακτηριστικά είναι τα παραδείγματα που παρουσιάζει, όπως οι μινιμαλιστικές γυάλινες πόρτες, που χωρίς να υποδεικνύουν σε ποιον άξονα κινούνται ή από ποια πλευρά πρέπει να ασκήσεις δύναμη, καθιστούν σχεδόν αδύνατη τη χρήση τους. Μία από τις προαναφερθείσες αρχές σχεδιασμού, αποτελεί η ορατότητα (visibility), δηλαδή η ιδιότητα των αντικειμένων, που υποδεικνύει πώς να τα χρησιμοποιήσεις, με τη χρήση στοιχείων ή φυσικών σημάτων, που ερμηνεύονται άμεσα από το χρήστη. Η διαδικασία κατά την οποία γίνεται η χρήση των φυσικών σημάτων, ονομάζεται φυσικός σχεδιασμός, και εξασφαλίζει τη διεπαφή μεταξύ χρήστη-αντικειμένου. Η αντιστοίχιση, ή αλλιώς, mapping, είναι η σύνδεση μεταξύ της επιθυμητής ενέργειας και της ενέργειας που γίνεται αντιληπτή ότι μπορεί να υλοποιηθεί. Για παράδειγμα, είναι η σχέση που αναπτύσσεται ανάμεσα σε ένα χειριστήριο και τις κινήσεις του, και στα αποτελέσματα των κινήσεων. Η φυσική αντιστοίχιση, είναι η αξιοποίηση των φυσικών αναλογιών και των πολιτισμικών προτύπων, ώστε ο χρήστης να κατανοήσει το σχεδιασμό. Για παράδειγμα, η τοποθέτηση των διακοπτών της ηλεκτρικής κουζίνας, στο σχηματισμό που ήδη έχουν τα μάτια της κουζίνας, δηλαδή διατεταγμένοι σε ένα ορθογώνιο πλαίσιο, αποτελεί μία φυσική αντιστοίχιση, που κάνει αμέσως κατανοητό στο χρήστη ποιος διακόπτης αναφέρεται σε ποιο μάτι. Αντίστοιχα, η χρήση ενός πολιτισμικού προτύπου αναφέρεται, για παράδειγμα, στην αύξηση της στάθμης που αντιστοιχεί σε περισσότερη ποσότητα και στη μείωση της στάθμης που αντιστοιχεί σε μικρότερη. 5

Εικόνα 1 Ο όρος διαθεσιμότητα (affordance), που πρώτος εισήγαγε ο ψυχολόγος James J. Gibson, περιγράφεται από τον Νόρμαν ως η αρχή μιας ψυχολογίας των υλικών και των πραγμάτων. Ο όρος αναφέρεται στις φαινόμενες και στις πραγματικές ιδιότητες του αντικειμένου, με έμφαση στις θεμελιώδεις ιδιότητες που καθορίζουν, ενδεχομένως, πώς το αντικείμενο μπορεί να χρησιμοποιηθεί. Για παράδειγμα, το γυαλί χαρακτηρίζεται από διαφάνεια, άρα μας επιτρέπει να δούμε μέσα από αυτό. Ταυτόχρονα, μπορούμε να το σπάσουμε, με την ίδια λογική που μπορούμε να χαράξουμε το ξύλο. Οι διαθεσιμότητες προσφέρουν στοιχεία για τη λειτουργία των επιμέρους αντικειμένων. Εικόνα 2, ο όρος των δυνατοτήτων όπως ερμηνεύεται σε ένα φλιτζάνι 6

Μία ακόμα βασική αρχή σχεδιασμού, αποτελούν οι περιορισμοί (constraints).με τη χρήση τους, ελαττώνονται οι τρόποι με τους οποίους μπορεί να χρησιμοποιηθεί ένα αντικείμενο, γεγονός που συμβάλλει αισθητά στη μείωση των σφαλμάτων. Για παράδειγμα, η τοποθέτηση της μπαταρίας σε μία συσκευή, διευκολύνεται από το γεγονός ότι υπάρχει μόνο ένας τρόπος για να εισχωρήσει στην υποδοχή, ενώ όλοι οι υπόλοιποι εμποδίζονται από το σχήμα της. Εικόνα 3, οι περιορισμοί ως αρχή σχεδιασμού εφαρμοσμένοι σε μια φωτογραφική μηχανή Το εννοιολογικό μοντέλο (conceptual model) μιας συσκευής, διευκολύνει το χρήστη να προσομοιώσει τη λειτουργία της. Αυτή η αρχή σχεδιασμού, είναι συνάρτηση των αντιστοιχίσεων, των διαθεσιμοτήτων και των περιορισμών. Ουσιαστικά, αυτά τα μοντέλα, αποτελούν τμήμα της έννοιας των νοητικών μοντέλων, δηλαδή των μοντέλων που έχουν οι άνθρωποι για τον εαυτό τους, για τους άλλους, για το περιβάλλον και για τα πράγματα με τα οποία αλληλεπιδρούν. Τα νοητικά μοντέλα διαμορφώνονται μέσω της πείρας, της εξάσκησης και της διδασκαλίας. Το αντίστοιχο νοητικό μοντέλο μιας συσκευής, σχηματίζεται με την ερμηνεία των δυνατών λειτουργιών της και την ορατή δομή της. Το ορατό μέρος της συσκευής, ονομάζεται εικόνα συστήματος. Μία από τις σημαντικότερες αρχές σχεδιασμού είναι η αναπληροφόρηση (feedback), δηλαδή η επιστροφή πληροφοριών στο χρήστη αναφορικά με το ποια ενέργεια εκτελέστηκε και ποιο αποτέλεσμα επιτεύχθηκε. Αναφέρεται, ότι τα σημερινά συστήματα έχουν περισσότερες λειτουργίες και λιγότερη αναπληροφόρηση, γεγονός που τα καθιστά δύσχρηστα. Ανακεφαλαιώνοντας, οι δύο θεμελιακές αρχές του σχεδιασμού συνοψίζονται σε ένα ολοκληρωμένο εννοιολογικό μοντέλο και στην ορατότητα των χαρακτηριστικών του αντικειμένου. 7

Κεφάλαιο 2 ο -Η ψυχολογία των ενεργειών της καθημερινότητας Στο δεύτερο κεφάλαιο του συγγράμματος, γίνεται αναφορά στην απενεχοποίηση των χρηστών από τα καθημερινά λάθη που τελούν κατά τη χρήση καθημερινών αντικειμένων. Ο σχεδιαστής πρέπει να θεωρήσει δεδομένο ότι όλα τα δυνατά λάθη θα πραγματοποιηθούν, ώστε ο στόχος του σχεδιασμού να γίνει η ελαχιστοποίηση αυτών των σφαλμάτων, καθώς και οι συνέπειές τους να είναι αναστρέψιμες. Σε αυτό το σημείο, παρουσιάζεται η «αφελής φυσική» του Αριστοτέλη, που συγκρίνεται με την ανθρώπινη τάση να εξηγεί τα φαινόμενα της καθημερινής ζωής μέσω της παρατήρησης, με πρακτικό αλλά, ταυτόχρονα, με λανθασμένο τρόπο. Οι εσφαλμένες εξηγήσεις των ανθρώπων, γίνονται κατανοητές αν αναλογιστούμε το παράδειγμα του θερμοστάτη. Η επικρατούσα αντίληψη είναι ότι αν ο θερμοστάτης ρυθμιστεί στην ανώτερη δυνατή τιμή, το δωμάτιο ή ο φούρνος θα θερμανθούν γρηγορότερα. Αυτή η θεωρία φυσικά, είναι λανθασμένη, καθώς ο θερμοστάτης είναι μόνο ένας διακόπτης που είτε παραμένει ανοιχτός, είτε κλειστός. Αυτή είναι μία απόρροια των λανθασμένων νοητικών μοντέλων, που σχηματίζονται όταν ο σχεδιασμός δεν έχει προβλέψει την κατανόηση της λειτουργίας του προϊόντος της. Ένας ακόμα παράγοντας που συνδράμει στην επανάληψη των ίδιων σφαλμάτων κατά το σχεδιασμό, είναι η παράλειψη της αναφοράς τους. Αυτό συμβαίνει όταν ο χρήστης θεωρεί το σφάλμα αποτέλεσμα της δικής του αφέλειας ή ανικανότητας και δεν αντιλαμβάνεται ότι η πλειοψηφία μπορεί να αναπαράγει το ίδιο λάθος. Το παραπάνω φαινόμενο, μπορεί να ερμηνευτεί με τη μαθημένη ανικανότητα. Αυτή η κατάσταση αναφέρεται όταν οι άνθρωποι συναντούν την αποτυχία σε μία εργασία, επανειλημμένα. Ως αποτέλεσμα, αποφασίζουν ότι η εργασία είναι αδύνατον να υλοποιηθεί, τουλάχιστον από τους ίδιους, και σταματούν την προσπάθεια. Η διδαγμένη ανικανότητα, είναι το φαινόμενο κατά το οποίο οι περιστάσεις αποτυχίας σε καταστάσεις που φαίνονται απλές και καθημερινές, μεταφράζονται σε κάθε τεχνολογικό αντικείμενο ή μαθηματικό πρόβλημα. Με άλλα λόγια, η αποτυχία σε μια εργασία, όπως η χρήση ενός αντικειμένου της τεχνολογίας, γενικεύεται σε ένα σύνολο από εργασίες, που αφορούν αυτόν τον τομέα. Στη συνέχεια, ο Νόρμαν πραγματεύεται τα εφτά στάδια μιας ανθρώπινης ενέργειας. Αυτά συνοψίζονται στα στάδια της εκτέλεσης και στα στάδια της αξιολόγησης, που περιστρέφονται γύρω από κοινούς στόχους. Αναλυτικότερα, η ανθρώπινη σκέψη ξεκινά από το στόχο, την προσδοκώμενη δηλαδή κατάσταση, ο οποίος μετουσιώνεται με την πρόθεση της υλοποίησης μια ενέργειας. Η ικανοποίηση της πρόθεσης είναι το αποτέλεσμα της εκτέλεσης μιας ακολουθίας ενεργειών. Η επίτευξη του στόχου μεταφράζεται ως η εκτέλεση αυτής της ακολουθίας στον κόσμο. Η αξιολόγηση ξεκινάει με την ανθρώπινη αντίληψη για τον κόσμο, η οποία πρέπει να ερμηνευτεί σύμφωνα με τις προσδοκίες, και στη συνέχεια να συγκριθεί-αξιολογηθεί τόσο ως προς τις προθέσεις, όσο και ως προς τους στόχους. 8

Συνοπτικά τα εφτά στάδια μιας ανθρώπινης ενέργειας: Σχηματισμός του στόχου Σχηματισμός της πρόθεσης Καθορισμός της ενέργειας Εκτέλεση της ενέργειας Αντίληψη της κατάστασης του κόσμου Ερμηνεία της κατάστασης του κόσμου Αξιολόγηση του αποτελέσματος Ύστερα, καλούμαστε να απαντήσουμε στο εξής ερώτημα: Προσφέρει το σχεδιασμένο σύστημα ενέργειες που να αντιστοιχούν στις προθέσεις του χρήστη; Η διαφορά ανάμεσα στις προθέσεις και στις επιτρεπτές ενέργειες, ονομάζεται χάσμα της εκτέλεσης. Παρόμοια, προσφέρει το σύστημα μια υλική αναπαράσταση που μπορεί να γίνει άμεσα αντιληπτή και που είναι άμεσα ερμηνεύσιμη, με βάση τις προθέσεις και προσδοκίες του χρήστη; Το χάσμα αξιολόγησης αντανακλά την προσπάθεια που πρέπει να καταβάλλει ο χρήστης για να προσδιορίσει σε ποιο βαθμό έχουν ικανοποιηθεί οι προθέσεις του. Το χάσμα είναι μικρότερο όταν το σύστημα προσφέρει αναπληροφόρηση. Ταυτόχρονα, παρουσιάζονται τα εφτά στάδια της ενέργειας ως σχεδιαστικό βοήθημα. Τα στάδια αυτά, αποτελούν ένα κατάλογο ερωτήσεων που ο σχεδιαστής μπορεί να θέσει, ώστε να εξασφαλίσει ότι δεν υπάρχει χάσμα μεταξύ της εκτέλεσης και της αξιολόγησης. Οι ερωτήσεις απαντούν στο πόσο εύκολο είναι: Να προσδιοριστούν οι δυνατές ενέργειες Να εκτελεστεί η ενέργεια Να προσδιοριστεί σε ποια κατάσταση βρίσκεται το σύστημα Να προσδιοριστεί αν το σύστημα βρίσκεται σε επιθυμητή κατάσταση Να προσδιοριστεί η αντιστοίχιση από την κατάσταση συστήματος στην ερμηνεία Να προσδιοριστεί η αντιστοίχιση από τις προθέσεις στις υλικές κινήσεις Κεφάλαιο 3 ο -Γνώσεις μέσα στο κεφάλι και στον κόσμο Στο κεφάλαιο αυτό εξετάζονται τα χαρακτηριστικά της ανθρώπινης γνώσης και μνήμης. Οι πληροφορίες που απαιτούνται για την εκτέλεση μιας ενέργειας δεν κρίνεται απαραίτητο να απομνημονεύονται σε κάθε περίπτωση, για τους εξής λόγους: Οι πληροφορίες βρίσκονται στον κόσμο γύρω μας, και για την εκτέλεση μιας ενέργειας, συνδυάζονται οι πληροφορίες της ανθρώπινης μνήμης με τις πληροφορίες του κόσμου. Δεν είναι απαραίτητη μεγάλη ακρίβεια γνώσεων, αρκεί να μπορούν να περιγράψουν τη σωστή συμπεριφορά, ώστε να ξεχωρίσει από τις άλλες επιλογές. Υπάρχουν φυσικοί περιορισμοί, όπως οι φυσικές ιδιότητες των αντικειμένων που περιορίζουν τον τρόπο χρήσης τους. 9

Υπάρχουν πολιτισμικοί περιορισμοί, δηλαδή συμβάσεις διαμορφωμένες από την κοινωνία που διέπουν την αποδεκτή κοινωνική συμπεριφορά. Η ανθρώπινη μνήμη δομείται από τους ψυχολόγους σε βραχυπρόθεσμη μνήμη και μακροπρόθεσμη μνήμη. Οι διαφορές του συνιστώνται στην ευκολία ανάκλησης της πληροφορίας, στην ποσότητα των πληροφοριών που μπορούν να διατηρηθούν καθώς και στην ερμηνεία και κατανόηση του κάθε στοιχείου. Διακρίνονται τρεις κατηγορίες, ως προς το πώς οι άνθρωποι ανακαλούν πληροφορίες και χρησιμοποιούν τη μνήμη τους: Μνήμη για αυθαίρετα στοιχεία, ασύνδετα μεταξύ τους ή με άλλα γνωστά στοιχεία. Μνήμη για στοιχεία που συγκροτούν λογικές σχέσεις μεταξύ τους ή με άλλα γνωστά στοιχεία. Μνήμη μέσω της εξήγησης, όπου δεν κρίνεται απαραίτητη η απομνημόνευση της πληροφορίας, αλλά είναι δυνατός ο επεξηγηματικός μηχανισμός. Αυτού του είδους η γνώση, που υπάρχει στο ανθρώπινο μυαλό, είναι αποτελεσματική αλλά απαιτεί εκμάθηση και μερικές φορές είναι δύσκολο να ανακαλεστεί. Αντίθετα, η γνώση που υπάρχει στον κόσμο, δηλαδή η εξωτερική γνώση, δεν προϋποθέτει εκμάθηση, είναι εύκολο να ανακαλεστεί, αλλά δεν χαρακτηρίζεται από αποτελεσματικότητα, διότι επιβραδύνεται από την ανάγκη εξεύρεσης και ερμηνείας των εξωτερικών πληροφοριών. Η εξωτερική γνώση ανακαλείται με τους εξής τρόπους: Με την υπόμνηση, δηλαδή ένα στοιχείο όπως ένα μήνυμα ή μια σημείωση. Με τις φυσικές αντιστοιχίσεις. Κεφάλαιο 4 ο -Πώς να ξέρουμε τι να κάνουμε Στο κεφάλαιο αυτό, ο συγγραφέας επικεντρώνεται στο χειρισμό διάφορων συσκευών, που ανάλογα με τις δυνατότητες και τους περιορισμούς που προσφέρουν, καθιστούν τη χρήση τους απλή ή σύνθετη. Συνοπτικά, αν υπάρχει ένα εξάρτημα που να αφορά μία δυνατή ενέργεια, δεν αντιμετωπίζεται με δυσκολία, ενώ προβλήματα παρουσιάζονται όταν προσφέρονται περισσότερες από μία δυνατότητες. Η διαδικασία σχεδιασμού που αξιοποιεί τους φυσικούς περιορισμούς των αντικειμένων γίνεται περισσότερο κατανοητή με το παράδειγμα της κατασκευής μιας μοτοσικλέτας Lego. Το παιχνίδι αυτό προσφέρει υλικούς, σημειολογικούς, πολιτισμικούς και λογικούς περιορισμούς, ώστε ο χρήστης να προσδιορίσει με ευκολία ποια ακριβώς μέρη ταιριάζουν σε κάθε σημείο. Οι υλικοί περιορισμοί περιορίζουν τις εναλλακτικές τοποθετήσεις και οι σημειολογικοί και πολιτισμικοί περιορισμοί παρέχουν τις αναγκαίες νύξεις για τη λήψη περαιτέρω αποφάσεων. Ο λογικός περιορισμός υποδεικνύει ότι το τελευταίο κομμάτι τοποθετείται στο μόνο ελεύθερο σημείο που έχει απομείνει. 10

Με τη χρήση λογικών περιορισμών λειτουργούν και οι φυσικές αντιστοιχίσεις, καθώς εκμεταλλεύονται τη χωρική ή λειτουργική διάταξη των αντικειμένων. Για παράδειγμα, όταν δύο διακόπτες ελέγχουν δύο φώτα, ο χρήστης αμέσως αντιλαμβάνεται ότι ο αριστερός διακόπτης ελέγχει το αριστερό φως και ο δεξιός το δεξί. Με αυτόν τον τρόπο σχηματίζεται η φυσική αντιστοίχιση. Οι περιορισμοί και οι διαθεσιμότητες αποτελούν σημαντικό κομμάτι του σχεδιασμού καθημερινών αντικειμένων, γιατί υποδεικνύουν στο χρήστη πώς να τα χρησιμοποιήσει. Συνεπώς, ένα αντικείμενο που δεν εκμεταλλεύεται αυτές τις απλές λύσεις, μπορεί να προκαλέσει περιττά προβλήματα στους χρήστες του, όπως για παράδειγμα, μια σειρά από πανομοιότυπους διακόπτες, που εμποδίζουν το χειριστή τους να ξεχωρίσει τη λειτουργία τους. Εικόνα 4, παράδειγμα αξιοποίησης των αρχών σχεδιασμού στο πόμολο μιας συρόμενης τζαμαρίας Μολονότι οι παραπάνω αρχές εστιάζουν στην αντιστοίχιση και στους περιορισμούς, είναι απαραίτητη η χρήση της ορατότητας και της αναπληροφόρησης. Τα κρίσιμα σημεία του σχεδιασμού, όπως το πόμολα μιας πόρτας, οφείλουν να είναι ορατά και ο χρήστης χρειάζεται να δέχεται αναπληροφόρηση ώστε να επαληθεύσει ότι η ενέργεια ολοκληρώθηκε με επιτυχία. Η οπτική παρουσίαση και η χρήση ήχων για ορατότητα είναι οι καλύτερες μέθοδοι για την επίτευξη της αναπληροφόρησης. Κεφάλαιο 5 ο - Τα λάθη είναι για τους ανθρώπους Τα ανθρώπινα λάθη είναι ένα καθημερινό φαινόμενο που έχει αναλυθεί ευρέως από την επιστήμη. Χαρακτηρίζονται από πολυμορφία και διακρίνονται σε δύο θεμελιώδεις κατηγορίες, τις παραδρομές και τα σφάλματα. Οι παραδρομές είναι απόρροια της αυτόματης ανθρώπινης συμπεριφοράς και διακρίνονται όταν υπάρχει η πρόθεση για την εκτέλεση μιας ενέργειας, αλλά ασυνείδητα, πραγματοποιείται μια άλλη. Οι παραδρομές είναι η πιο συνηθισμένη μορφή λάθους και εντοπίζονται σε εργασίες που εκτελούνται συχνά και μηχανικά. Σπάνια θα παρατηρηθούν 11

παραδρομές σε ενέργειες που δεν έχουμε ενστερνιστεί και βρίσκονται σε επίπεδο εκμάθησης. Οι παραδρομές διακρίνονται σε έξι τύπους: Λάθη υποκατάστασης. Μια δραστηριότητα που εκτελείται συχνά, παίρνει τη θέση της δραστηριότητας που σκοπεύει να εκτελεστεί και την υποκαθιστά. Παρατηρείται όταν τα αρχικά στάδια των δραστηριοτήτων είναι κοινά και η μία αλληλουχία ενεργειών είναι οικία, ενώ η άλλη άγνωστη. Λάθη περιγραφής. Η ενέργεια που σκοπεύουμε να εκτελέσουμε, έχει κοινά στοιχεία με άλλες ενέργειες, συνεπώς, αν δεν προσδιοριστεί επακριβώς η αποσκοπούμενη ενέργεια είναι πιθανόν να οδηγηθούμε σε εκτέλεση της σωστής ενέργειας, πάνω στο λάθος αντικείμενο. Συμβαίνει συνήθως εξαιτίας έλλειψης προσοχής. Λάθη οδηγούμενα από δεδομένα. Οι αυτόματες ανθρώπινες ενέργειες ενεργοποιούνται με την άφιξη δεδομένων. Πολλές φορές όμως, η αυτοματοποιημένη συμπεριφορά επεμβαίνει σε μια αλληλουχία ενεργειών και προκαλεί ανεπιθύμητα αποτελέσματα. Λάθη συνειρμικής ενεργοποίησης. Όπως προαναφέρθηκε, ορισμένα εξωτερικά δεδομένα ενεργοποιούν ενέργειες. Το ίδιο συμβαίνει και με την άφιξη συνειρμών και εσωτερικών σκέψεων, που πυροδοτούν την εκτέλεση ενεργειών. Αυτού του είδους οι παραδρομές, μελετήθηκαν εκτενώς από τον Φρόιντ. Λάθη λόγω απώλειας ενεργοποίησης. Αποτελούν το πιο συνηθισμένο είδος παραδρομής και εντοπίζονται όταν ξεκινάμε την εκτέλεση μιας ενέργειας, κατά τη διαδικασία όμως ξεχνάμε ένα μέρος της. Συχνά συμβαίνει λόγω έλλειψης συγκέντρωσης. Λάθη κατάστασης. Αυτού του είδους οι παραδρομές παρατηρούνται όταν οι συσκευές διαθέτουν περισσότερες λειτουργίες από των αριθμό των χειριστηρίων, με αποτέλεσμα η πολλαπλή τους λειτουργία να προκαλεί λάθη. Όταν γίνεται η χρήση της αναπληροφόρησης, οι παραδρομές είναι εύκολα ανιχνεύσιμες γιατί το λάθος είναι σαφές και ορατό. Τα σφάλματα, είναι αποτελέσματα της ενσυνείδητης ενέργειας, ή πιο συγκεκριμένα, αποτελέσματα λανθασμένων στόχων. Πολλά λάθη, απορρέουν από την ιδιότητα της ανθρώπινης σκέψης να βασίζεται στην εμπειρία για την επίλυση προβλημάτων. Έχουν διατυπωθεί διάφορες θεωρίες για τη λειτουργία της ανθρώπινης σκέψης, από τις οποίες οι σημαντικότερες είναι εκείνη που υποστηρίζει, πιθανότατα λανθασμένα, ότι η σκέψη είναι ορθολογική και η προσέγγιση που ονομάζεται «θεωρία των σχημάτων» ή «θεωρία των πλαισίων». Συμπερασματικά, η ανθρώπινη σκέψη είναι εξαιρετικά πολύπλοκη, αλλά η κατανόησή της επιτρέπει τη βελτίωση του σχεδιασμού, που αποτρέπει πολλά λάθη. Οι καθημερινές δραστηριότητες εκτελούνται χωρίς κόπο και σκέψη, καθώς η δομή τους είναι απλή. Τις περισσότερες φορές, χρειάζεται μόνο η εξέταση των εναλλακτικών λύσεων για να ενεργήσουμε. Οι καθημερινές δομές διακρίνονται σε ρηχές και στενές. Οι ρηχές δομές δραστηριοτήτων χαρακτηρίζονται από πλήθος εναλλακτικών λύσεων, κάθε μία από τις οποίες είναι απλή. Μετά την πρώτη απόφαση, οι περαιτέρω αποφάσεις είναι 12

ελάχιστες ή ανύπαρκτες. Η δυσκολία απορρέει από τις ανταγωνιστικές λύσεις, όχι από την αναζήτηση επίλυσης. Παράδειγμα ρηχής δομής είναι η επιλογή μιας γεύσης παγωτού. Αντίστοιχα, οι στενές δομές περιλαμβάνουν λίγες αποφάσεις που πρέπει να ληφθούν σε κάθε επίπεδο επεξεργασίας, αλλά για να ολοκληρωθεί η ενέργεια πρέπει να εκτελεστούν πολλά βήματα-επίπεδα. Αυτή η δομή είναι χαρακτηριστική σε οποιαδήποτε εργασία έχει μεγάλο αριθμό βημάτων, το καθένα από τα οποία είναι σχετικά απλό. Παράδειγμα στενής δομής είναι η εκτέλεση μιας συνταγής μαγειρικής. Αναφορικά με τη συνειδητή και υποσυνείδητη συμπεριφορά, η υποσυνείδητη σκέψη λειτουργεί βρίσκοντας την καλύτερη δυνατή αντιστοίχιση των περασμένων εμπειριών, με την τρέχουσα εμπειρία. Σε αντιδιαστολή, η συνειδητή σκέψη είναι πιο αργή και απαιτεί εξέταση των εναλλακτικών λύσεων και συλλογισμό, ενώ περιορίζεται από τη μικρή χωρητικότητα της βραχυπρόθεσμης μνήμης. Επομένως, ο σωστός σχεδιασμός πρέπει να λαμβάνει υπόψη και να προλαμβάνει τα ανθρώπινα λάθη. Οι σχεδιαστές οφείλουν: Να κατανοήσουν τις αιτίες λάθους και να τις ελαττώσουν Να κάνουν δυνατή την αναίρεση ενεργειών Να κάνουν ευκολότερη την εύρεση λαθών και τη διόρθωσή τους Να αναλογίζονται ότι ο χρήστης θα κάνει λάθη και να αντιμετωπίζουν τις ενέργειές του ως προσεγγίσεις του επιθυμητού αποτελέσματος. Τέλος, ένα ακόμη εργαλείο αποτελεί ο εξαναγκασμένος σχεδιασμός, δηλαδή μια μορφή υλικού περιορισμού που παρεμποδίζει κάποιες ενέργειες, ώστε η αστοχία ενός σταδίου να εμποδίσει την εκτέλεση του επόμενου σταδίου ενεργειών. Οι λειτουργίες εξαναγκασμού οφείλουν να είναι αξιόπιστες όταν χρησιμοποιούνται και να διακρίνουν τις θεμιτές παραβιάσεις από τις αθέμιτες. Κεφάλαιο 6 ο -Η πρόκληση του σχεδιασμού Το κεφάλαιο αφορά την εξελικτική πορεία του σχεδιασμού και τους παράγοντες που επηρεάζουν τους σχεδιαστές ως προς το τελικό προϊόν. Ο καλός σχεδιασμός προκύπτει εξελικτικά, ενώ το σχέδιο δοκιμάζεται, εντοπίζονται οι προβληματικές περιοχές και τροποποιείται συνεχώς. Αυτή η φυσική διαδικασία σχεδιασμού συνεχίζεται, έως ότου τα αδύναμα χαρακτηριστικά αντικατασταθούν από τα θετικά και μείνουν αμετάβλητα. Ο τεχνικός όρος αυτής της σειράς ενεργειών είναι η ανάβαση λόφου (hill climbing). Οι σύγχρονοι σχεδιαστές, όμως, υπόκεινται σε πιέσεις που λειτουργούν ανασταλτικά στη φυσική εξέλιξη του σχεδιασμού. Ο χρονικός περιορισμός, η έλλειψη ανατροφοδότησης από τους πελάτες και η απαίτηση κάθε νέο μοντέλο να διαθέτει περισσότερες λειτουργίες από τα προηγούμενα, είναι μερικοί μόνο από τους ανασταλτικούς παράγοντες του φυσικού σχεδιασμού. 13

Ο σχεδιασμός θεωρείται συχνά αλληλένδετος με την αισθητική του αξία. Κατά τη σχεδιαστική διαδικασία, η ευχρηστία του προϊόντος και η αισθητική του είναι συχνά αντικρουόμενα στοιχεία, που οφείλουν να συμβαδίζουν με το κατασκευαστικό κόστος, την ευκολία κατασκευής και άλλες παραμέτρους. Όταν υπερτερεί κάποιο από τα παραπάνω χαρακτηριστικά, εις βάρος κάποιου άλλου, σχηματίζονται ποικίλα προβλήματα. Οι σχεδιαστές δεν πρέπει να αντιμετωπίζονται ως τυπικοί χρήστες των προϊόντων τους. Ο επαγγελματίας κάνει συχνά εκλογικεύσεις ως προς την αντιμετώπιση του προϊόντος από το χρήστη, με αποτέλεσμα να αδυνατεί να εντοπίσει τις πιθανές περιοχές που προκαλούν δυσκολία. Η εξοικείωση με το έργο τους αποτελεί τη θεμελιώδη διαφορά τους από τον αρχάριο χρήστη που ερμηνεύει τη λειτουργία με βάση τις δικές του προσωπικές γνώσεις. Συχνά, παρατηρείται το πρόβλημα της επιλεκτικής προσοχής, κατά το οποίο η εστίαση σε ένα αντικείμενο, έχει ως αποτέλεσμα τη μείωση της προσοχής σε ένα άλλο. Αυτή η συμπεριφορά, που εμφανίζεται συνήθως όταν αντιμετωπίζεται ένα πρόβλημα, πρέπει να λαμβάνεται υπόψη από τους σχεδιαστές, καθιστώντας κάποιους παράγοντες να ξεχωρίζουν περισσότερο και κάποιους άλλους λιγότερο, ανάλογα με την αναγκαιότητά τους. Αυτό επιτυγχάνεται συνήθως με τη χρήση των εξαναγκασμών. Ένα πρόσθετο σχεδιαστικό παράπτωμα, είναι η ακύρωση ή η αγνόηση των συμβάσεων της καθημερινότητας. Ως αποτέλεσμα, μια ευρέως γνωστή και καθημερινή συμπεριφορά, γίνεται άγνωστη διαδικασία που δαπανά χρόνο. Ο σύγχρονος σχεδιασμός μιας βρύσης αποτελεί αντιπροσωπευτικό παράδειγμα. Ο συνηθισμένος χειρισμός της, με την αριστερή και δεξιά κάνουλα και την αντιστοίχιση του ζεστού-κρύου νερού, αντικαθίσταται με διακόπτες που ο χρήστης δυσκολεύεται να ερμηνεύσει. Ο σχεδιαστής καλείται να αντιμετωπίσει δύο σημαντικούς πειρασμούς, που είναι πιθανόν να καταστήσουν το προϊόν σχεδιασμού πολύπλοκο και δύσχρηστο. Αυτοί είναι οι εξής: Έρπων πληθωρισμός λειτουργιών. Αναφέρεται στην τάση του σχεδιαστή να προσθέτει χαρακτηριστικά στη λειτουργία μιας συσκευής, ξεπερνώντας έτσι το πρακτικό όριο. Η λατρεία των ψευδών ειδώλων. Αφορά την εμμονική σχέση με την πολυπλοκότητα των προϊόντων, ή σε ορισμένες περιπτώσεις την εμφάνιση τεχνικής τελειότητας, που γοητεύει τους αγοραστές, αλλά καθιστά τα αντικείμενα δύσχρηστα και ακατανόητα. Συμπερασματικά, γίνεται κατανοητό ότι στη διαδικασία του σχεδιασμού, για να αποκτήσεις ένα θετικό χαρακτηριστικό, συχνά πρέπει να αποβάλλεις ένα άλλο. Για το λόγο αυτό, πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη μας όλες τις παραμέτρους και να εστιάσουμε στα ποιο σημαντικά στοιχεία του οφείλει να έχει ένα προϊόν, αναλογιζόμενοι κυρίως τις ανάγκες του χρήστη. Στο τέλος του κεφαλαίου, γίνεται μια αναφορά στον «Αόρατο υπολογιστή του μέλλοντος», όπου εκτελούμε μια εργασία, ενώ ο υπολογιστής είναι αόρατος. Δίνεται έμφαση στο γεγονός ότι δεν χρησιμοποιούμε τον υπολογιστή, αλλά υλοποιούμε μια εργασία. 14

Κεφάλαιο 7 ο -Σχεδιασμός επικεντρωμένος στο χρήστη Ο στόχος του βιβλίου είναι να υποστηρίξει τον σχεδιασμό που περιστρέφεται γύρω από τον χρήστη, μια φιλοσοφία που είναι βασισμένη στις ανάγκες και στα ενδιαφέροντα του χρήστη, με έμφαση στην κατασκευή προϊόντων που είναι εύχρηστα και κατανοητά. Με άλλα λόγια, ο σχεδιασμός πρέπει: Να καθιστά εύκολο τον προσδιορισμό των ενεργειών που είναι δυνατές ανά πάσα στιγμή, με τη χρήση των περιορισμών Να κάνει τα πράγματα ορατά, συμπεριλαμβανομένου του εννοιολογικού μοντέλου του συστήματος, των εναλλακτικών ενεργειών και των αποτελεσμάτων τους Να καθιστά εύκολη την αξιολόγηση της τρέχουσας κατάστασης του συστήματος Να ακολουθεί φυσικές αντιστοιχίσεις μεταξύ των προθέσεων και των απαιτούμενων ενεργειών, μεταξύ των ενεργειών και του αποτελέσματος και μεταξύ των ορατών πληροφοριών και της ερμηνείας της κατάστασης του συστήματος. Συνοπτικά, ο σχεδιασμός πρέπει να εξασφαλίζει ότι ο χρήστης θα κατανοήσει τι πρέπει να κάνει και ότι ο χρήστης μπορεί να κατανοήσει τι συμβαίνει. Οι εφτά αρχές για την μετατροπή σύνθετων εργασιών σε απλές είναι οι εξής: Η χρήση της γνώσης που υπάρχει στον κόσμο και της γνώσης σε ατομικό επίπεδο. Η απλοποίηση της δομής των εργασιών Η ορατότητα: η γεφύρωση ου χάσματος εκτέλεσης και αξιολόγησης Η ορθή χρήση των αντιστοιχιών Η αξιοποίηση των φυσικών και τεχνητών περιορισμών Να ληφθεί υπόψη στο σχεδιασμό το λάθος Όταν όλα τα υπόλοιπα αποτύχουν, η λύση είναι η τυποποίηση Ο σχεδιαστής οφείλει να αναπτύξει ένα εννοιολογικό μοντέλο κατάλληλο για το χρήστη. Τα νοητικά μοντέλα διακρίνονται σε τρεις διαφορετικές πτυχές: Το μοντέλο σχεδιασμού, δηλαδή τη θεωρητικοποίηση των ιδεών του σχεδιαστή Το μοντέλο χρήστη, δηλαδή αυτό που αναπτύσσει ο χρήστης για να εξηγήσει τη λειτουργία του συστήματος Την εικόνα συστήματος, δηλαδή την εμφάνιση του συστήματος, τον τρόπο που ανταποκρίνεται και τα εγχειρίδια που το συνοδεύουν. Στην ιδανική περίπτωση, το μοντέλο σχεδιασμού και το μοντέλο χρήστη ταυτίζονται. Ωστόσο, χρήστης και σχεδιαστής επικοινωνούν μέσω του ίδιου συστήματος, επομένως, ο σχεδιαστής πρέπει να εξασφαλίσει ότι τα πάντα γύρω από το προϊόν είναι συνεπή και εκθέτουν τη λειτουργία του κατάλληλου εννοιολογικού μοντέλου. Η απλούστευση της δομής των εργασιών πετυχαίνετε με τις εξής διαδικασίες: 15

Οι εργασίες πρέπει να έχουν την ίδια θεμελιώδη δομή, αλλά να προσφέρονται νοητικά βοηθήματα. Να αξιοποιείται η τεχνολογία ώστε να υπάρχει ορατότητα, με σκοπό τη βελτίωση της αναπληροφόρησης και την ικανότητα διατήρησης του ελέγχου. Να υπάρχει αυτοματοποίηση, χωρίς να αλλάξει η δομή των εργασιών. Να αλλάξει ο χαρακτήρας της εργασίας. Σημαντικό κριτήριο αυτών των εργασιών είναι να μην αφαιρεθεί ο έλεγχος από το χρήστη. Η γεφύρωση του χάσματος μεταξύ εκτέλεσης και αξιολόγησης, κατορθώνεται με τη χρήση της ορατότητας, ώστε οι χρήστες να γνωρίζουν ποιες ενέργειες είναι δυνατόν να πραγματοποιηθούν, καθώς και να παρακολουθούν τα αποτελέσματα των ενεργειών τους. Ταυτόχρονα, το σύστημα οφείλει να διαθέτει λειτουργίες που συνάδουν με τις προθέσεις των χρηστών. Όσον αφορά τα λάθη που θα πραγματοποιηθούν, ο σχεδιασμός πρέπει να προβλέπει την αναίρεσή τους και να ελαχιστοποιεί τις αρνητικές τους επιδράσεις. Σε ορισμένες περιπτώσεις, ο σχεδιασμός καθιστά τα αντικείμενα σκόπιμα δυσνόητα και δύσχρηστα. Αυτό αποσκοπεί στο να επιστήσει την προσοχή του χρήστη στη λειτουργία τους και συναντάται συνήθως σε εξοπλισμό αυξημένης επικινδυνότητας, πόρτες ασφαλείας, κ.α. Αντίστροφα, με σκοπό να γίνει ο σχεδιασμός κατανοητός, είναι κρίσιμο να υπάρχει αντιστοίχιση των χειριστηρίων και των λειτουργιών μιας συσκευής, στα πλαίσια μιας χωρικής οργάνωσης. Εν κατακλείδι, ο σχεδιασμός των αντικειμένων καθορίζει πώς θα δράσουμε, τη μέθοδο με την οποία θα δράσουμε και τον τρόπο που αντιμετωπίζουμε τους εαυτούς μας και την κοινωνία. Στο καθημερινό μας περιβάλλον προστίθενται όλο και περισσότερες πληροφορίες, που απαιτούν διαχείριση. Το βιβλίο αυτό αποτελεί έναν οδηγό για τον καλύτερο δυνατό σχεδιασμό, που περιστρέφεται γύρω από το χρήστη. 16