Ανθρώπινη Εμβρυολογία και Αναπτυξιακή Βιολογία

Ανθρώπινη Εμβρυολογία και Αναπτυξιακή Βιολογία

Ανθρώπινη Εμβρυολογία και Αναπτυξιακή Βιολογία 5η έκδοση Bruce M. Carlson, MD, PhD Professor Emeritus Department of Cell and Developmental Biology University of Michigan Ann Arbor, Michigan Επιμέλεια ελληνικής έκδοσης Ελένη Πέτρου-Παπαδάκη Καθηγήτρια Ανατομικής-Ιστολογίας-Εμβρυολογίας Ιατρικού Τμήματος Πανεπιστημίου Πατρών Γεώργιος Τζανακάκης Καθηγητής Ανατομίας-Ιστολογίας Ιατρικής Σχολής Πανεπιστημίου Κρήτης Μετάφραση Χάρης Ε. Καζλαρής Βιοχημικός-Κυτταροβιολόγος Λέκτορας Εμβρυολογίας-Αναπτυξιακής Βιολογίας ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ ΕΚ ΟΣΕΙΣ ΠΑΡΙΣΙΑΝΟΥ Α.Ε.

This edition of Human Embryology and Developmental Biology, 5 th edition by Bruce M. Carlson, MD, PhD is published by arrangement with Elsevier Inc. Η παρούσα έκδοση του Ανθρώπινη Εμβρυολογία και Αναπτυξιακή Βιολογία, 5η έκδοση του Bruce M. Carlson, MD, PhD πραγματοποιείται κατόπιν σχετικής συμφωνίας με την Elsevier Inc. Ουδεμία ευθύνη αναλαμβάνεται από τον εκδοτικό οίκο ή τον ιδιοκτήτη των πνευματικών δικαιωμάτων για οποιαδήποτε ζημιά ή/και βλάβη σε πρόσωπα ή περιουσιακά δικαιώματα ως αποτέλεσμα υφισταμένων ή υποτιθέμενων δυσφημιστικών δηλώσεων/σχολίων, παραβίασης δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας ή προστασίας της προσωπικότητας, ευθύνης παραγωγού, είτε προκαλείται από αμέλεια είτε όχι, ή από κάθε χρήση ή εφαρμογή οποιωνδήποτε ιδεών, οδηγιών, διαδικασιών, προϊόντων ή μεθόδων που περιλαμβάνονται στο παρόν βιβλίο. ΠΡΩΤΟΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ ΣΤΗΝ ΑΓΓΛΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΜΕ ΤΟΝ ΤΙΤΛΟ: Human Embryology and Developmental Biology, 5th edition by Bruce M. Carlson Copyright 2013 για την 1η ελληνική έκδοση (4η Αγγλική)/ISBN: 978-960-394-698-4 2η ελληνική έκδοση Copyright 2016 ΙSBN: 978-960-583-122-6 ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ ΕΚ ΟΣΕΙΣ ΠΑΡΙΣΙΑΝΟΥ Α.Ε. Ιωάννου Ράλλη 21, 14452, Μεταμόρφωση Αττικής, 210 3306880, 210 3610519, 210 2855183 www.parisianou.gr - medbooks@otenet.gr medbooks@parisianou.gr

Στην Jean, για τα πολλά υπέροχα χρόνια που είμαστε μαζί.

Πρόλογος στην 5η έκδοση Όπως συνέβη και κατά την προετοιμασία της τέταρτης έκδοσης (και ουσιαστικά, και των προηγουμένων εκδόσεων), το αίνιγμα που αντιμετώπισα ήταν τι να συμπεριλάβω στο κείμενο και τι όχι, δεδομένης της συνεχιζόμενης έκρηξης νέων πληροφοριών σχετικά με σχεδόν κάθε πτυχή της εμβρυϊκής ανάπτυξης. Αυτό το ερώτημα με οδηγεί πάντα στο αρχικό, θεμελιώδες ερώτημα του τι είδους βιβλίο γράφω και ποιοι είναι οι στόχοι μου όταν το γράφω. Ως σημείο εκκίνησης, θα ανέτρεχα στις βασικές αρχές και στον λόγο για τον οποίο έγραψα την πρώτη έκδοση αυτού του κειμένου. Στις αρχές της δεκαετίας του 1990, η ιατρική εμβρυολογία ήρθε αντιμέτωπη με το ζήτημα της σύνθεσης ανάμεσα στην παραδοσιακή ανατομία της ανάπτυξης και στο νεοεμφανιζόμενο πεδίο της μοριακής εμβρυολογίας, καθώς και με το πώς όσοι είχαν ήδη διανύσει στο παρελθόν τα τυπικά μαθησιακά τους χρόνια θα μπορούσαν να γίνουν κοινωνοί του γεγονότος ότι τα γονίδια οργανισμών, τόσο ξένων προς τον άνθρωπο όσο η Drosophila, ήταν δυνατόν να παρουσιάζουν ενδιαφέρον για την κατανόηση των αιτίων της παθολογίας ή ακόμη και της φυσιολογικής ανάπτυξης του ανθρώπου. Αυτό έχει πλέον λυθεί και σήμερα το ζήτημα είναι πώς να θέσει κανείς λογικά όρια κάλυψης σε ένα κείμενο εμβρυολογίας που δεν έχει σχεδιαστεί να είναι εγκυκλοπαιδικό. Για το ανά χείρας κείμενο, η πρόθεσή μου είναι να παραμείνω ταυτόχρονα εστιασμένος στη δομή και στους αναπτυξιακούς μηχανισμούς που οδηγούν σε δομικό και σε λειτουργικό αποτέλεσμα κατά την εμβρυογένεση. Ένα χρήσιμο παράδειγμα είναι η αναφορά στις πολλές εκατοντάδες γονιδίων, οι μεταλλάξεις των οποίων είναι γνωστό ότι παράγουν άτυπα αναπτυξιακά αποτελέσματα. Εάν η μετάλλαξη είναι δυνατόν να συνδεθεί με κάποιον γνωστό μηχανισμό που μπορεί να φωτίσει τον τρόπο ανάπτυξης ενός οργάνου, τότε θα τη θεωρήσω υποψήφια για ένταξη στο κείμενο, ενώ στην αντίθετη περίπτωση θεωρώ ότι είναι κατά κανόνα προτιμότερο να παραμείνει προς το παρόν εντεταγμένη μόνο σε ολοκληρωμένες συλλογές πληροφοριών για τη γενετική του ανθρώπου. Παρομοίως, συχνά ανακύπτει το ζήτημα του επιπέδου λεπτομέρειας κατά την περιγραφή των μεταβολικών οδών ενδοκυτταρικής επικοινωνίας. Με εξαίρεση ορισμένα ενδεικτικά παραδείγματα, επέλεξα να μην τονίσω αυτές τις οδούς. Η τεράστια ποσότητα νέων πληροφοριών σχετικά με τα μοριακά δίκτυα και τις αλληλεπιδρώσες οδούς συσσωρεύεται, σε σημείο που θα είχε πραγματικά νόημα να γραφούν νέα κείμενα, τα οποία θα τονίζουν κυρίως αυτές τις πτυχές της ανάπτυξης, περισσότερο από τις άλλες. Συχνά, οπουδήποτε συμμετέχουν πολλά μόρια σε μια αναπτυξιακή διεργασία, είτε πρόκειται για μεταγραφικούς παράγοντες είτε για μόρια σηματοδότησης, προσπάθησα να επιλέξω αυτά που αισθάνομαι ότι είναι τα πιο σημαντικά και τα πιο χαρακτηριστικά, αντί να επιδιώξω την πληρότητα. Ειδικότερα λόγω του ότι τόσα πολλά μόρια, ή οδοί μείζονος σημασίας, επαναχρησιμοποιούνται σε διαφορετικά στάδια ανάπτυξης της ίδιας δομής, έχω την αίσθηση ότι, εάν συμπεριλαμβάνονταν τα πάντα, η εικόνα της διακριτής ανάπτυξης των διαφόρων τμημάτων του σώματος θα θόλωνε για τον αρχάριο σπουδαστή. Ως συνήθως, καλωσορίζω τα σχόλια (brcarl@umich.edu) και θα με ενδιέφερε ιδιαίτερα να μάθω εάν οι φοιτητές ή οι διδάσκοντες θεωρούν υπερβολικές ή ανεπαρκείς τις μοριακές λεπτομέρειες, είτε γενικώς είτε σε επιμέρους σημεία. Στην παρούσα έκδοση, σχεδόν κάθε κεφάλαιο έχει αναθεωρηθεί εκτενώς, ενώ έχουν προστεθεί περισσότερες από 50 νέες εικόνες. Σημαντικές προσθήκες γνώσεων για την πρώιμη ανάπτυξη, ιδίως σε σχέση με το ενδόδερμα, οδήγησαν σε σημαντικές αλλαγές στα Κεφάλαια 3, 5, 6, 14 και 15. Το Κεφάλαιο 12 για τη νευρική ακρολοφία έχει αναδιοργανωθεί πλήρως και έχει σε μεγάλο βαθμό ξαναγραφεί. Το Κεφάλαιο 9 (για το δέρμα, τον σκελετό και τους μυς) έχει επίσης υποστεί εκτεταμένες αλλαγές. Πολλά νέα στοιχεία σχετικά με τα γεννητικά κύτταρα και την πρώιμη ανάπτυξη των γονάδων έχουν προστεθεί στο Κεφάλαιο 16, ενώ στο Κεφάλαιο 17 νέες πληροφορίες σχετικά με την ανάπτυξη των αιμοφόρων αγγείων και των λεμφαγγείων έχουν οδηγήσει σε σημαντικές αλλαγές. vii

viii Πρόλογος στην 5η έκδοση Για την παρούσα έκδοση, είχα την τύχη να μου επιτραπεί η χρήση φωτογραφιών από διάφορες σημαντικές πηγές. Από το βιβλίο του αείμνηστου καθηγητή Gerd Steding The Anatomy of the Human Embryo (Karger) χρησιμοποίησα οκτώ ηλεκτρονιομικρογραφίες σάρωσης ανθρώπινων εμβρύων, που απεικονίζουν τα εξωτερικά χαρακτηριστικά του αναπτυσσόμενου εμβρύου καλύτερα απ' ό,τι τα σχέδια. Μου δόθηκε επίσης η δυνατότητα να δανειστώ έξι φωτογραφίες σημαντικών συγγενών δυσπλασιών από την εκτεταμένη συλλογή του αείμνηστου Δρος Robert Gorlin, ενός από τους πατέρες της συνδρομολογίας. Το να συμπεριλάβω αυτές τις εικόνες είναι ιδιαίτερα οδυνηρό για μένα, επειδή η γυναίκα μου και εγώ, ως φοιτητές στο Πανεπιστήμιο της Μινεσότας στις αρχές της δεκαετίας του 1960, είχαμε την ευκαιρία να τον γνωρίσουμε προτού γίνει διάσημος. Αυτή η έκδοση περιλαμβάνει μια νέα κλινική συσχέτιση με αντικείμενο τις ανωμαλίες των οδόντων, η οποία γράφηκε από τον Δρα Pranit N. Kantaputra, από το Τμήμα Ορθοδοντικής και Παιδιατρικής Οδοντιατρικής του Πανεπιστημίου του Chiang Mai της Ταϊλάνδης. Έχει συγκεντρώσει μια υπέροχη συλλογή ανωμαλιών των οδόντων που έχουν γενετικό υπόβαθρο, και χαίρομαι ιδιαίτερα που μοιράζομαι το κείμενο και τις φωτογραφίες του με τους αναγνώστες. Τέλος, είχα την ευκαιρία να συμπεριλάβω μία ψηφιακή φωτογραφία τομής ανθρώπινου εμβρύου από τη Συλλογή Carnegie. Γι' αυτό ευχαριστώ τον Δρα Raymond Gasser που κατέβαλε τιτάνιες προσπάθειες προκειμένου να ψηφιοποιήσει σημαντικά δείγματα αυτής της συλλογής και να τα καταστήσει διαθέσιμα στο κοινό. Όλες αυτές οι τομές (με τις λεζάντες τους) είναι πλέον διαθέσιμες στο δια δίκτυο μέσω του Κληροδοτήματος για την Ανάπτυξη του Ανθρώπου (Endowment for Human Development, www.ehd.org), το οποίο αποτελεί αναμφίβολα την καλύτερη πηγή πληροφοριών για την ανθρώπινη εμβρυολογία στο διαδίκτυο. Θα ήθελα να συστήσω αυτή την πηγή σε κάθε σπουδαστή ή εκπαιδευτή. Κατά την ετοιμασία της παρούσας έκδοσης, είχα την τύχη να μπορέσω να συνεργαστώ με μεγάλο μέρος της ομάδας που συμμετείχε στην προηγούμενη έκδοση. Η Alexandra Baker της DNA Illustrations, Inc. μεταμόρφωσε με επιτυχία τα σκίτσα μου σε θαυμάσια φιλοτεχνημένες εικόνες για τις τρεις τελευταίες εκδόσεις. Την ευχαριστώ για την υπομονή της και για τη φροντίδα της. Παρομοίως, η Andrea Vosburgh και οι συνάδελφοί της στον εκδοτικό οίκο Elsevier κατόρθωσαν ευχάριστα να μετατρέψουν ένα χειρόγραφο και όλα τα εξαρτήματά του σε οργανωμένο βιβλίο. Η Madelene Hyde κατάφερε αποτελεσματικά να περάσει τις συμβάσεις, από τα αρχικά τους στάδια, διά μέσου του εταιρικού λαβυρίνθου. Όπως πάντα, ευχαριστώ τη Jean, που δημιούργησε ένα σπιτικό περιβάλλον συμβατό με το έργο τής σύνθεσης ενός τέτοιου βιβλίου και που με άντεξε κατά τη διαδικασία. Bruce M. Carlson

Πρόλογος ελληνικής έκδοσης Η 5η έκδοση του βιβλίου Ανθρώπινη Εμβρυολογία και Αναπτυξιακή Βιολογία είναι πολύ βελτιωμένη σε σχέση με την προηγούμενη έκδοση, τόσο στο περιεχόμενο όσο και στην εμφάνιση. Αποτελεί ένα εξαίρετο βιβλίο εισαγωγής στην ανθρώπινη εμβρυολογία αλλά και ένα περιεκτικό εγχειρίδιο που εισάγει τις νεότερες έννοιες που έχουν ενσωματωθεί στο αντικείμενο της εμβρυολογίας και της αναπτυξιακής βιολογίας, σύμφωνα με τις πρόσφατες εξελίξεις στη μοριακή βιολογία. Ο συγγραφέας, χωρίς να κάνει το κείμενό του εγκυκλοπαιδικό, φορτώνοντάς το με υπερβολικές λεπτομέρειες, αλλά και χωρίς εκπτώσεις όσον αφορά στην έκθεση των απαραίτητων στοιχείων, μας δίνει ένα βιβλίο το οποίο εμπεριέχει τη δομή του εμβρύου στα διάφορα στάδια ανάπτυξης αλλά και τους πιο σημαντικούς μοριακούς μηχανισμούς που εμπλέκονται στη αναπτυξιακή διαδικασία. Από τον τεράστιο όγκο της νέας πληροφορίας όσον αφορά στα μοριακά δίκτυα και στις αλληλεπιδρώσες σηματοδοτικές οδούς που έχουν ρόλο στην εμβρυογένεση, έχει προσπαθήσει να επιλέξει τα σημαντικότερα και τα χαρακτηριστικότερα, τα οποία παίζουν καθοριστικό ρόλο τόσο στην εμβρυϊκή ανάπτυξη και εξέλιξη όσο και στη δημιουργία συγγενών ανωμαλιών του ανθρώπου. Έχουμε την πεποίθηση ότι η έκδοση τού ανά χείρας βιβλίου στα Ελληνικά καλύπτει ένα σημαντικό βιβλιογραφικό κενό και ότι ο Έλληνας φοιτητής, μελετώντας το, θα βοηθηθεί να συλλάβει όλες τις βασικές αρχές που διέπουν την εμβρυϊκή ανάπτυξη του ανθρώπου (αλλά και των λοιπών θηλαστικών). Με ιδιαίτερη σαφήνεια παρατίθενται οι γενικές γνώσεις για κάθε επιμέρους εμβρυϊκή περίοδο και τα στάδια ανάπτυξης των συστημάτων των οργάνων του εμβρύου. Ενσωματώνει παθολογικές καταστάσεις και περιπτώσεις τερατολογίας που συνδέονται άμεσα με την εμβρυολογία και έχουν σχέση με την καθημερινή ιατρική. Ευχαριστούμε τις εκδόσεις ΠΑΡΙΣΙΆΝΟΥ Α.Ε. για την άρτια εμφάνιση του βιβλίου και τον Χάρη Καζλαρή για την εξαιρετική όσο και ακριβή απόδοση ενός απαιτητικού ομολογουμένως κειμένου. Ελένη Πέτρου-Παπαδάκη Καθηγήτρια Ανατομίας-Ιστολογίας-Εμβρυολογίας Ιατρική Σχολή, Πανεπιστήμιο Πάτρας Γιώργος Τζανακάκης Καθηγητής Ανατομίας-Ιστολογίας Ιατρική Σχολή, Πανεπιστήμιο Κρήτης ix

Περιεχόμενα Αναπτυξιακοί πίνακες xiii Στάδια Carnegie της πρώιμης περιόδου ανάπτυξης του εμβρύου του ανθρώπου (1η 8η εβδομάδα) xiii Σημαντικά αναπτυξιακά γεγονότα κατά τη διάρκεια της όψιμης εμβρυϊκής περιόδου xv Μέρος I Πρώιμα στάδια της ανάπτυξης και εμβρυομητρική σχέση 1 Προετοιμασία για την κύηση 2 Γαμετογένεση 2 Προετοιμασία της αναπαραγωγικής οδού του θήλεος για την κύηση 16 Ορμονικές αλληλεπιδράσεις που συνδέονται με την αναπαραγωγή στον άρρενα 22 2 Μεταφορά των γαμετών και γονιμοποίηση 27 Ωοθυλακιορρηξία και μεταφορά ωαρίων και σπερματοζωαρίων 27 Γονιμοποίηση 32 3 Αυλάκωση και εμφύτευση 43 Αυλάκωση 43 Μεταφορά του εμβρύου και εμφύτευση 59 4 Μοριακό υπόβαθρο της εμβρυϊκής ανάπτυξης 67 Θεμελιώδεις μοριακές διεργασίες κατά την ανάπτυξη 67 5 Διάπλαση των βλαστικών στιβάδων και των πρώιμων παραγώγων τους 88 Στάδιο των δυο βλαστικών στιβάδων 88 Γαστριδίωση και οι τρεις εμβρυϊκές βλαστικές στιβάδες 91 Επαγωγή του νευρικού συστήματος 95 Μόρια κυτταρικής πρόσδεσης 100 6 Δημιουργία του θεμελιώδους σχεδίου σώματος του εμβρύου 108 Ανάπτυξη του εξωδέρματος 108 Ανάπτυξη του μεσοδέρματος 114 Ανάπτυξη του ενδοδέρματος 124 Βασική δομή του εμβρύου ηλικίας τεσσάρων εβδομάδων 129 7 Πλακούντας και εξωεμβρυϊκοί υμένες 136 Εξωεμβρυϊκοί ιστοί 136 Χορίο και πλακούντας 140 Φυσιολογία του πλακούντα 148 Πλακούντας και υμένες στις πολύδυμες κυήσεις 151 8 Διαταραχές της ανάπτυξης: αίτια, μηχανισμοί και σχέδια 158 Γενικές αρχές 159 Αίτια των δυσπλασιών 164 Αναπτυξιακές διαταραχές που προκαλούν δυσπλασίες 173 Μέρος IΙ Ανάπτυξη των συστημάτων του σώματος 9 Καλυπτήριο, σκελετικό και μυϊκό σύστημα 180 Καλυπτήριο σύστημα 180 Σκελετός 192 Μυϊκό σύστημα 207 Μυογενίνη 213 10 Καλυπτήριο, σκελετικό και μυϊκό σύστημα 222 Έναρξη της ανάπτυξης των άκρων 222 Ρυθμιστικές ιδιότητες και προκαθορισμός του άξονα 223 Εκβλάστηση της καταβολής του άκρου 224 xi

xii Περιεχόμενα Μορφογενετικός έλεγχος των πρώιμων σταδίων ανάπτυξης των άκρων 229 Ανάπτυξη των ιστών των άκρων 236 11 Νευρικό σύστημα 249 Δημιουργία του νευρικού συστήματος 249 Πρώιμη διαμόρφωση του νευρικού συστήματος 250 Ιστογένεση στο κεντρικό νευρικό σύστημα 250 Κρανιοουραία διαμόρφωση και υποδιαίρεση σε τμήματα 258 Περιφερικό νευρικό σύστημα 262 Αυτόνομο νευρικό σύστημα 267 Μεταγενέστερες δομικές μεταβολές στο κεντρικό νευρικό σύστημα 271 Σχηματισμός των κοιλιών, των μηνίγγων και του εγκεφαλονωτιαίου υγρού 282 Κρανιακά νεύρα 284 Ανάπτυξη της νευρικής λειτουργίας 284 12 Νευρικό σύστημα 294 Αναπτυξιακή ιστορία της νευρικής ακρολοφίας 294 Μεταναστεύσεις της νευρικής ακρολοφίας 295 Διαφοροποίηση των κυττάρων της νευρικής ακρολοφίας 296 Μείζονες υποδιαιρέσεις της νευρικής ακρολοφίας 299 13 Αισθητήρια όργανα 312 Οφθαλμός 314 Ους 330 14 Κεφαλή και τράχηλος 341 Πρώιμη ανάπτυξη της κεφαλής και του τραχήλου 341 Δημιουργία του σχεδίου της κρανιοπροσωπικής περιοχής 343 Ανάπτυξη της περιοχής του προσώπου 347 Ανάπτυξη του φάρυγγα και των παραγώγων του 366 15 Πεπτικό σύστημα, αναπνευστικό σύστημα και κοιλότητες του σώματος 388 Πεπτικό σύστημα 388 Αναπνευστικό σύστημα 413 Κοιλότητες του σώματος 420 Περίληψη 427 16 Ουρογεννητικό σύστημα 431 Ουροποιητικό σύστημα 431 Γεννητικό σύστημα 439 Σύστημα των γεννητικών πόρων 452 Εξωτερικά γεννητικά όργανα 459 17 Καρδιαγγειακό σύστημα 468 Ανάπτυξη του αίματος και του αγγειακού συστήματος 468 Ανάπτυξη και διαίρεση της καρδιάς 487 Εμβρυϊκή κυκλοφορία 499 18 Όψιμη εμβρυϊκή περίοδος και γέννηση 519 Αύξηση και μορφή του όψιμου εμβρύου 519 Φυσιολογία του όψιμου εμβρύου 519 Τοκετός 530 Προσαρμογές στη μεταγεννητική ζωή 537 Απαντήσεις στις κλινικές περιπτώσεις και στις ερωτήσεις ανασκόπησης 543 Ευρετήριο 551

Αναπτυξιακοί πίνακες Στάδια Carnegie της πρώιμης περιόδου ανάπτυξης του εμβρύου του ανθρώπου (1η 8η εβδομάδα) Κεφαλογλουτιαίο μήκος (CRL, Ηλικία Εξωτερικά χαρακτηριστικά Στάδιο crown-rump Ζεύγη (ημέρες) γνωρίσματα Carnegie length)(mm) σωμιτών 1 Γονιμοποιημένο ωάριο 1 0,1 2 3 Μορίδιο (4-16 κύτταρα) 2 0,1 4 5 Ελεύθερη βλαστοκύστη 3 0,1 6 Σύνδεση της βλαστοκύστης στο ενδομήτριο 4 0,1 7 12 Εμφύτευση, δίστιβο έμβρυο με πρωτογενή λεκιθικό ασκό 5 0,1 0,2 17 Τρίστιβο έμβρυο με αρχική γραμμή, χοριακές λάχνες 6 0,2 0,3 19 Γαστριδίωση, σχηματισμός της νωτιαιοχορδικής απόφυσης 7 0,4 23 Κόμβος Hensen και αρχικό βοθρίο, νωτιαία χορδή και νευρεντερικός πόρος, εμφάνιση της νευρικής πλάκας, των νευρικών πτυχών και αιματικά νησίδια 8 1 1,5 25 Εμφάνιση των πρώτων σωμιτών, βαθιά νευρική αύλακα, ανύψωση των νευρικών πτυχών στην κρανιακή περιοχή, πρώιμοι καρδιακοί σωλήνες 9 1,5 2,5 1 3 28 Έναρξη της σύγκλεισης των νευρικών πτυχών, σχηματισμός των οπτικών αυλάκων, παρουσία των δύο πρώτων φαρυγγικών τόξων, έναρξη των καρδιακών παλμών, κάμψη του εμβρύου 10 2 3,5 4 12 29 Σύγκλειση του κρανιακού νευροπόρου, σχηματισμός των οπτικών κυστιδίων, ρήξη του στοματοφαρυγγικού υμένα 11 2,5 4,5 13 20 30 Σύγκλειση του ουραίου νευροπόρου, σχηματισμός των φαρυγγικών τόξων 3 και 4, εμφάνιση των καταβολών των άνω άκρων και της ουράς, σχηματισμός του ωτικού κυστιδίου 12 3 5 21 29 32 Εμφάνιση των καταβολών των κάτω άκρων, φακαίο πλακοειδές, αποχωρισμός του ωτικού κυστιδίου από το επιφανειακό εξώδερμα 13 4 6 30 31 xiii

xiv Αναπτυξιακοί πίνακες 33 Σχηματισμός του φακαίου κυστιδίου, του οπτικού κυπέλλου και των ρινικών βοθρίων 14 5-7 36 Ανάπτυξη των πετάλων των άκρων χειρών, πρωτογενής ουρογεννητικός κόλπος, προεξέχοντα ρινικά βοθρία, ενδείξεις της ύπαρξης των ημισφαιρίων του εγκεφάλου 15 7-9 38 Ανάπτυξη των πετάλων των άκρων ποδών, ορατή μελάγχρωση του αμφιβληστροειδούς, ανάπτυξη των πτερυγιακών λοφιδίων, σχηματισμός του άνω χείλους 16 8-11 41 Εμφάνιση των δακτυλικών ακτίνων, ταχεία διεύρυνση της κεφαλής, παρουσία έξι πτερυγιακών λοφιδίων, σχηματισμός της ρινοδακρυϊκής αύλακας 17 11-14 44 Εμφάνιση των δακτυλικών ακτίνων στους άκρους πόδες και εμφάνιση της περιοχής του αγκώνα, έναρξη του σχηματισμού των βλεφάρων, διακρίνεται το ρινικό άκρο, παρουσία θηλών 18 13-17 46 Επιμήκυνση και ευθυγράμμιση του κορμού, έναρξη σχηματισμού κήλης του μέσου εντέρου στον ομφάλιο λώρο 19 16-18 49 Κάμψη των άνω άκρων στους αγκώνες, διακριτοί δάκτυλοι, αν και ακόμη ενωμένοι με υμένες, εμφάνιση του αγγειακού πλέγματος του τριχωτού της κεφαλής, κατακερματισμός του πρωκτικού και του ουρογεννητικού υμένα 20 18-22 51 Μακρύτεροι και ανεξάρτητοι δάκτυλοι άνω άκρου, διακριτοί δάκτυλοι, αν και ακόμη ενωμένοι με υμένες στο κάτω άκρο, αδιαφοροποίητα εξωτερικά γεννητικά όργανα 21 22-24 53 Μακρύτεροι και ανεξάρτητοι δάκτυλοι άνω άκρου, καλύτερη ανάπτυξη των βλεφάρων και του έξω ωτός 22 23-28 56 Πιο στρογγυλό περίγραμμα κεφαλής, σύντηξη των βλεφάρων 23 27-31 Βάσει πρόσθετων πληροφοριών από δείγματα, οι ηλικίες των εμβρύων σε συγκεκριμένα στάδια έχουν αναπροσαρμοστεί από αυτές που παρουσιάζονται στο O Rahilly and Müller το 1987. Βλέπε O Rahilly R, Müller F: Human Embryology and teratology, ed 3, New York, 2001, Wiley-Liss, p 490. Δεδομένα από O Rahilly R, Müller F: Developmental stages in human embryos, Publication 637, Washington, DC, 1987, Carnegie Institution of Washington. Σημαντικά αναπτυξιακά γεγονότα κατά τη διάρκεια της όψιμης εμβρυϊκής περιόδου Εξωτερικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα 8 ΕΒΔΟΜΆΔΕΣ Η κεφαλή αποτελεί σχεδόν το ήμισυ του συνολικού μήκους του εμβρύου Αυχενική καμπή περίπου 30 μοιρών Τα εξωτερικά γεννητικά όργανα είναι αδιαφοροποίητα Οι οφθαλμοί συγκλίνουν Τα βλέφαρα δεν συμφύονται ακόμη Εξαφανίζεται η ουρά Οι ρώθωνες κλείνουν από βύσματα επιθηλίου Εμφανίζονται οι οφρύες Απελευθερώνονται ούρα στο αμνιακό υγρό Εσωτερικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα Το μέσο έντερο σχηματίζει κήλη στον ομφάλιο λώρο Η εξωεμβρυϊκή μοίρα της αλλαντοΐδας έχει εκφυλιστεί Σχηματίζονται πόροι και αδενοκυψέλες των δακρυϊκών αδένων Οι παραμεσονεφρικοί πόροι αρχίζουν να υποστρέφουν στον άρρενα Παρατηρείται επανασηράγγωση του εντερικού σωλήνα Οι πνεύμονες αποκτούν όψη αδένα Ολοκληρώνεται το διάφραγμα Αρχίζει η πρώτη οστεοποίηση του σκελετού Λαμβάνει μορφή το οριστικό σύστημα αορτικών τόξων

Αναπτυξιακοί πίνακες xv Σημαντικά αναπτυξιακά γεγονότα κατά τη διάρκεια της όψιμης εμβρυϊκής περιόδου Εξωτερικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα 9 ΕΒΔΟΜΆΔΕΣ Αναπτύσσεται ο τράχηλος και ο πώγωνας ανυψώνεται από τον θώρακα Κρανιακή καμπή περίπου 22 μοιρών Το χόριο διακρίνεται σε λείο και λαχνωτό Τα βλέφαρα συναντώνται και συμφύονται Τα εξωτερικά γεννητικά όργανα αρχίζουν να αποκτούν ειδικά χαρακτηριστικά του φύλου Το έμβρυο καταπίνει αμνιακό υγρό Το έμβρυο αρχίζει να πιάνει και να θηλάζει τον αντίχειρα 10 ΕΒΔΟΜΆΔΕΣ Αυχενική καμπή περίπου 15 μοιρών Οι διαφορές μεταξύ των φύλων είναι προφανείς στα εξωτερικά γεννητικά όργανα Εμφανίζονται οι όνυχες Τα βλέφαρα συμφύονται Το έμβρυο χασμουριέται 11 ΕΒΔΟΜΆΔΕΣ Αυχενική καμπή περίπου 8 μοιρών Αρχίζει να αναπτύσσεται η ρινική γέφυρα Γευστικοί κάλυκες επενδύουν το εσωτερικό του στόματος 12 ΕΒΔΟΜΆΔΕΣ Η κεφαλή ορθώνεται Ο τράχηλος είναι σχεδόν ευθειασμένος και αφορίζεται καλώς Το έξω ους μορφοποιείται και έχει μετακινηθεί κοντά στην οριστική θέση του στην κεφαλή Ο λεκιθικός ασκός έχει συρρικνωθεί Το όψιμο έμβρυο μπορεί να αποκριθεί σε δερματικά ερεθίσματα Αρχίζουν οι κινήσεις του εντέρου (αποβάλλεται μηκώνιο) 4 ΜΉΝΕΣ Το δέρμα είναι λεπτό τα αιμοφόρα αγγεία διακρίνονται μέσα από αυτό Οι ρώθωνες έχουν σχεδόν διαμορφωθεί Οι οφθαλμοί έχουν μετακινηθεί προς την πρόσθια πλευρά του προσώπου Τα κάτω άκρα είναι μακρύτερα από τα άνω άκρα Χνούδι από λεπτές τρίχες εμφανίζεται στην κεφαλή Εσωτερικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα Το λεπτό και το παχύ έντερο σχηματίζουν κήλη στον ομφάλιο λώρο Εμφανίζονται οι πρόωρες μυϊκές κινήσεις Η υπόφυση παράγει αδρενοκορτικοτροπίνη και γοναδοτροπίνες Ο φλοιός των επινεφριδίων παράγει κορτικοστεροειδή Ολοκληρώνονται οι μηνοειδείς βαλβίδες στην καρδιά Οι συντετηγμένοι παραμεσονεφρικοί πόροι συναντώνται με την κολπική πλάκα Οι ουρηθρικές πτυχές αρχίζουν να συγχωνεύονται στον άρρενα Επιστροφή του λεπτού και του παχέος εντέρου από τον ομφάλιο λώρο στην κοιλιακή κοιλότητα Εκκρίνεται χολή Δημιουργούνται νησίδες αίματος στον σπλήνα Ο θύμος αδένας αποικίζεται από διεισδύοντα στελεχιαία λεμφικά κύτταρα Η υπόφυση παράγει προλακτίνη Σχηματίζονται οι καταβολές των μονίμων οδόντων Οι νεογιλοί οδόντες βρίσκονται στο πρώιμο κωδωνικό στάδιο Η επιδερμίδα διαθέτει τρεις στιβάδες Οι μυϊκές στιβάδες του στομάχου αποκτούν δυνατότητα σύσπασης Τα λεμφοκύτταρα Τ μεταναστεύουν στην κυκλοφορία του αίματος Εμφανίζεται το κολλοειδές στα θυλάκια του θυρεοειδούς Αρχίζει η εντερική απορρόφηση Οι ωοθήκες κατέρχονται κάτω από το χείλος της πυέλου Παράγεται παραθορμόνη Το αίμα μπορεί να πήξει Σχηματίζονται οι σπερματοδόχοι κύστεις Εμφανίζονται εγκάρσιες αύλακες στη ραχιαία επιφάνεια της παρεγκεφαλίδας Το ήπαρ παράγει χολή, η οποία χρωματίζει το μηκώνιο πράσινο Οι γαστρικοί αδένες εκβλαστάνουν από τα γαστρικά βοθρία Αρχίζει να σχηματίζεται φαιό λίπος

xvi Αναπτυξιακοί πίνακες Σημαντικά αναπτυξιακά γεγονότα κατά τη διάρκεια της όψιμης εμβρυϊκής περιόδου Εξωτερικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα Οι όνυχες έχουν σχηματισθεί στις άκρες χείρες και έχουν αρχίσει να σχηματίζονται στους άκρους πόδες Οι επιδερμιδικές γραμμές εμφανίζονται στους δακτύλους των χειρών και στις παλάμες Υπάρχει αρκετό αμνιακό υγρό για αμνιοπαρακέντηση Η μητέρα μπορεί να αισθανθεί τις εμβρυϊκές κινήσεις 5 ΜΉΝΕΣ Οι επιδερμιδικές γραμμές εμφανίζονται στους δακτύλους των ποδών και στα πέλματα Το τυρώδες σμήγμα αρχίζει να εναποτίθεται στο δέρμα Η κοιλία αρχίζει να διογκώνεται Αναπτύσσονται τα βλέφαρα και οι οφρύες Το μεγαλύτερο μέρος του σώματος καλύπτεται από χνούδι 6 ΜΉΝΕΣ Το δέρμα είναι ρυτιδωμένο και ερυθρό Ο θυλακιώδης φθαρτός εκφυλίζεται λόγω της μειωμένης παροχής αίματος Οι τρίχες του χνουδιού σκουραίνουν Ανίχνευση οσμών και γεύση 7 ΜΉΝΕΣ Τα βλέφαρα αρχίζουν να ανοίγουν Οι βλεφαρίδες είναι καλώς ανεπτυγμένες Οι τρίχες της κεφαλής μακραίνουν (περισσότερο από το χνούδι) Το δέρμα είναι ελαφρώς ρυτιδωμένο Οι αναπνευστικές κινήσεις είναι συχνές 8 ΜΉΝΕΣ Το δέρμα είναι ροδαλό και λείο Οι οφθαλμοί είναι ικανοί να εκδηλώσουν το αντανακλαστικό της κόρης Οι όνυχες έχουν φθάσει στα άκρα των δακτύλων των χειρών 9 ΜΉΝΕΣ Οι όνυχες έχουν φθάσει στα άκρα των δακτύλων των ποδών Οι περισσότερες τρίχες του χνουδιού πέφτουν Το δέρμα καλύπτεται από τυρώδες σμήγμα Το σημείο πρόσφυσης του ομφαλίου λώρου λαμβάνει κεντρική θέση στην κοιλία Η ποσότητα αμνιακού υγρού είναι περίπου 1 λίτρο Ο πλακούντας ζυγίζει περίπου 500 γραμμάρια Οι όνυχες εκτείνονται πέρα από τα άκρα των δακτύλων Οι μαστοί προβάλλουν και εκκρίνουν πρωτόγαλα («γάλα της μάγισσας») Εσωτερικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα Τα πυραμιδικά δεμάτια αρχίζουν να διαμορφώνονται στον εγκέφαλο Η αιματοποίηση αρχίζει στον μυελό των οστών Οι ωοθήκες διαθέτουν αρχέγονα ωοθυλάκια Αρχίζει η μυελίνωση στον νωτιαίο μυελό Αρχίζουν να λειτουργούν οι σμηγματογόνοι αδένες Η υπόφυση αρχίζει να απελευθερώνει θυρεοτροπίνη Αρχίζει η κάθοδος των όρχεων Αρχίζει να εκκρίνεται επιφανειοδραστικός παράγων Η απόληξη του νωτιαίου μυελού είναι στο επίπεδο Ι1 Αύλακες και έλικες αρχίζουν να εμφανίζονται στον εγκέφαλο Αρχίζει η αποθήκευση υποδόριου λίπους Οι όρχεις κατέρχονται και φθάνουν στο όσχεο Τερματίζεται η ερυθροποίηση στον σπλήνα Υποστρέφουν τα υαλοειδή αγγεία του φακού Οι όρχεις εισέρχονται στο όσχεο Εκκρίνονται μεγαλύτερες ποσότητες επιφανειοδραστικού παράγοντα από τους πνεύμονες Οι ωοθήκες βρίσκονται ακόμη πάνω από το χείλος της πυέλου Οι όρχεις έχουν κατέλθει στο όσχεο Η απόληξη του νωτιαίου μυελού είναι στο επίπεδο Ο3 Αρχίζει η μυελίνωση στον εγκέφαλο