υπό εκτύπωση στις Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα 35, 2015 ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΟ ΓΕΝΟΣ, ΦΥΛΟ ΚΑΙ ΘΗΛΥΚΑ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΑ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ: ΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΓΛΩΣΣΙΚΟΥ ΣΕΞΙΣΜΟΥ Θ.-Σ. Παυλίδου (pavlidou@lit.auth.gr), Χ. Καπελλίδη (kapellidi@yahoo.gr), Ε. Καραφώτη (ekarafot@lit.auth.gr) Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης Abstract The purpose of the present article is to examine issues of grammatical and social gender including vocational terms for women from the perspective of women s visibility in language and non-sexist language use. The discussion is based on the empirical findings of a research project that aimed at describing the practices of person reference, description, categorization, address, etc. in the Aristotle University of Thessaloniki, and on the theoretical positions developed since the early 1980s (cf. e.g. Παυλίδου [2002] 2006). The paper concludes with a brief presentation of viable proposals and strategies for counteracting certain manifestations of Greek linguistic sexism within a particular community of practice. 1. Εισαγωγή Στόχος του παρόντος άρθρου είναι να εξετάσει ζητήµατα γραµµατικού γένους και φύλου στη χρήση της ελληνικής γλώσσας από τη σκοπιά της ισότιµης µεταχείρισης γυναικών και αντρών στον/µε τον λόγο, βάσει των πορισµάτων πρόσφατου ερευνητικού προγράµµατος στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ). Χωρίς να είναι ο µοναδικός τρόπος διάκρισης των φύλων, το γραµµατικό γένος αποτελεί ένα εξαιρετικά ισχυρό µέσο για τη διάκριση των φύλων στην ελληνική γλώσσα, όχι µόνο λόγω της ιδιαίτερα εκτεταµένης εµβέλειάς του. Ένας άλλος λόγος απορρέει από το γεγονός ότι στην ελληνική, όπως και σε άλλες γλώσσες, το γραµµατικό γένος δεν είναι σηµασιολογικά αυθαίρετο όταν πρόκειται για τη δήλωση προσώπου. Πιο συγκεκριµένα, όπως προέκυψε από την εξέταση όλων των ουσιαστικών του Λεξικού της Κοινής Νεοελληνικής (1998), υπάρχει µια σχεδόν απόλυτη ισοµορφία γραµµατικού γένους και φύλου (Παυλίδου, Αλβανούδη, Καραφώτη, 2004). Σ αυτό το πλαίσιο, ιδιαίτερος είναι ο ρόλος των λεγόµενων θηλυκών επαγγελµατικών ουσιαστικών. Ως γνωστό, τα ουσιαστικά αυτά έχουν επανειληµµένα απασχολήσει φιλολόγους, γλωσσολόγους κ.ά., αρχής γενοµένης από τον Μανόλη Τριανταφυλλίδη (1953). Ειδικά µετά τη µεταπολίτευση και το επίσηµο τέλος της θεσµικής διγλωσσίας, τα θηλυκά επαγγελµατικά επανήλθαν δριµύτερα στο προσκήνιο (βλ. π.χ. Τσοπανάκης 1982, Κριαράς 1987, Λυπουρλής 1990), πάντα µε βασικό γνώµονα τη µη συµβατότητα µεγάλου αριθµού τους (π.χ. η βουλευτής, η φυσικός, η γραµµατέας) µε το γλωσσικό σύστηµα της δηµοτικής. 1 Πιο πρόσφατα, παρατηρείται µια αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος των γλωσσολόγων για αυτά τα ουσιαστικά, η οποία ανακινείται, άλλη µια φορά, από την ανάγκη εναρµόνισής τους 1 Βλ. σχετικά Παυλίδου (1985, [2002] 2006), Pavlidou (2003). 1
µε τις λοιπές εξελίξεις του γλωσσικού συστήµατος και της τυποποίησής τους στον χώρο της δηµόσιας διοίκησης και της διδασκαλίας της ελληνικής (βλ. π.χ. Ιορδανίδου & Μάντζαρη 2005, Κατσούδα & Τράπαλης 2012). Το ζήτηµα των θηλυκών επαγγελµατικών ουσιαστικών από τη σκοπιά και της ανισότιµης αντιµετώπισης αντρών/γυναικών στη γλώσσα, του γλωσσικού σεξισµού δηλαδή, τίθεται για πρώτη φορά από την Παυλίδου (1985). Η πιλοτική αυτή έρευνα αποτελεί και την πρώτη εµπειρική κοινωνιογλωσσολογική προσέγγιση του ζητήµατος σηµατοδοτώντας την αναζήτηση λύσεων που στοχεύουν όχι µόνο στην αντιστοιχία των µορφολογικών χαρακτηριστικών του ουσιαστικού (και κατ επέκταση ολόκληρης της ονοµατικής φράσης) µε τις προδιαγραφές της δηµοτικής αλλά και στην εµφανέστερη παρουσία των γυναικών στον χώρο των γλωσσικών αναπαραστάσεων. Ο γλωσσικός σεξισµός, ως αντανάκλαση των κοινωνικών σχέσεων εξουσίας µεταξύ των φύλων στον λόγο, ήταν στο επίκεντρο των πρώτων ερευνών για τη σχέση γλώσσας και φύλου, αλλά και αργότερα (βλ. ενδεικτικά Lakoff 1975, 2004, Hellinger & Bußmann 2001-2003, Pauwels 2003). Αιχµή του δόρατος ακόµη και για την Αγγλική όπου η παρουσία του γραµµατικού γένους είναι εξαιρετικά περιορισµένη ήταν η λεγόµενη γενετική/γενικευτική χρήση του αρσενικού, µαζί µε την αρνητική προβολή των γυναικών ή/και τη θέασή τους από τη σκοπιά των αντρών (βλ. π.χ. Παυλίδου 1984). Οι προτάσεις για την αντιµετώπιση του γλωσσικού σεξισµού, που ήταν φυσικό να ακολουθήσουν µετά τη συνειδητοποίησή του, στο πλαίσιο της (φεµινιστικής) γλωσσολογίας συνεπικουρούµενης και από αντίστοιχες πρωτοβουλίες των γυναικείων κινηµάτων κυρίως σε Β. Αµερική και σε χώρες της Δ. Ευρώπης, δεν είχαν πάντα το ποθούµενο αποτέλεσµα: την ισότιµη θέση των φύλων στον χώρο του συµβολικού. Οι λόγοι είναι πολλοί και ποικίλλουν ανάλογα µε τη χρονική περίοδο, το κοινωνικοπολιτισµικό περιβάλλον κ.ά. που τις πλαισιώνουν. 2 Μεταξύ άλλων, όπως έχει επανειληµµένα υποστηριχθεί και για τα ελληνικά (Παυλίδου 1985, [2002] 2006), για να είναι βιώσιµες και να µην ακυρωθούν κατά την εφαρµογή τους στην πράξη, οποιεσδήποτε προτάσεις για την αντιµετώπιση του γλωσσικού σεξισµού θα πρέπει να παίρνουν υπόψη το γλωσσικό αίσθηµα και τους περιορισµούς του γλωσσικού συστήµατος (π.χ. της ελληνικής). Επιπλέον, οφείλουν να στηρίζονται σε προηγούµενη περιγραφή της πραγµατικής χρήσης της γλώσσας σε συγκεκριµένο τµήµα (κοινότητα πρακτικής) της κοινωνίας. Μία τέτοια προσπάθεια συνιστά η έρευνα στο ΑΠΘ που παρουσιάζεται στην επόµενη ενότητα. 2. Γλωσσικές πρακτικές αποτύπωσης του φύλου στο ΑΠΘ Με αφετηρία το ζήτηµα της ορατότητας των γυναικών στη γλώσσα υλοποιήθηκε το 2012 ένα ερευνητικό πρόγραµµα, 3 αντικείµενο του οποίου ήταν η συστηµατική παρατήρηση και καταγραφή των γλωσσικών πρακτικών έµφυλης δήλωσης προσώπων στο ΑΠΘ και απώτερος στόχος ο περιορισµός του γλωσσικού 2 Πρέπει να τονιστεί ότι το ζήτηµα του γλωσσικού σεξισµού δεν µπορεί να θεωρηθεί παρωχηµένο. Αυτό µαρτυρούν, π.χ. στη Γερµανία, ανοιχτά σεµινάρια, κινητοποιήσεις αλλά και δηµόσιες συζητήσεις (πρβ. το πανεπιστηµιακό περιοδικό Forschung & Lehre, τ. 11 του 2014). Έχει αλλάξει όµως η διπολική, ουσιοκρατική αντίληψη του φύλου, µε συνέπειες για τις επιδιωκόµενες αλλαγές ως προς το γραµµατικό γένος (π.χ. τη χρήση του @ για τη δήλωση γένους µη προβλεπόµενου από τη γραµµατική της γλώσσας), καθώς και η εννοιολόγηση της σχέσης γλώσσας-φύλου γενικότερα (πρβ. Pavlidou 2011, in press 2015). 3 Το µικρό αυτό ερευνητικό πρόγραµµα, µε επιστηµονικά υπεύθυνη τη Θ.-Σ. Παυλίδου και συνεργάτριες τις Ε. Καραφώτη και Χ. Καπελλίδη, χρηµατοδοτήθηκε από την Επιτροπή Ερευνών του ΑΠΘ και ήταν διάρκειας έξι µηνών. 2
σεξισµού. Ο όρος δήλωση χρησιµοποιείται εδώ χάριν συντοµίας όχι µόνο για περιπτώσεις όπου η σηµασία ενός ουσιαστικού περιλαµβάνει το σηµασιολογικό χαρακτηριστικό [+ανθρώπινο], αλλά και για περιπτώσεις πραγµατολογικής αναφοράς, προσφώνησης, κατηγοριοποίησης, περιγραφής κλπ. Το γλωσσικό υλικό προέρχεται από τις τρεις βασικές συνιστώσες της ακαδηµαϊκής κοινότητας: τα µέλη ΔΕΠ, τις διοικητικές υπηρεσίες και τον φοιτητικό πληθυσµό. Πιο συγκεκριµένα, τα γλωσσικά δεδοµένα συνίστανται σε ονοµατικές φράσεις στις οποίες εµπλέκονται ανθρώπινα όντα µε (i) έµφυλο τρόπο ή (ii) µη έµφυλο τρόπο. Στην πρώτη κατηγορία εµπίπτουν π.χ. τα ουσιαστικά καθηγητής - καθηγήτρια (προσδιορισµός φύλου µέσω γραµµατικού γένους), κορίτσι - αγόρι (λεξιλογικός προσδιορισµός του φύλου), η δικηγόρος - ο δικηγόρος (προσδιορισµός φύλου µέσω του άρθρου), άντρας δικηγόρος - γυναίκα δικηγόρος (προσδιορισµός φύλου µέσω προσθήκης µονοσήµαντου ως προς το φύλο ουσιαστικού/επιθέτου). Στη δεύτερη κατηγορία εντάσσονται ουσιαστικά όπως το µέλος/το άτοµο/το στέλεχος (ουδέτερο γραµµατικό γένος αλλά και µη λεξιλογικός προσδιορισµός του φύλου), ο λαός/η ηγεσία/το κοινό (περιληπτικά ουσιαστικά ανεξαρτήτως γένους), οι πρυτανικές αρχές/οι πανεπιστηµιακές δυνάµεις (ουσιαστικά σε πληθυντικό αριθµό αναφερόµενα σε σύνολο ανθρώπων). Στις ενότητες που ακολουθούν (2.1, 2.2., 2.3) εξετάζεται ξεχωριστά ο λόγος καθεµιάς από τις παραπάνω οµάδες του ΑΠΘ (µέλη ΔΕΠ, διοίκηση, φοιτητές/τριες), ενώ στο τελευταίο κεφάλαιο (3.) συνάγονται ορισµένα συνολικά συµπεράσµατα και διατυπώνονται προτάσεις που κάνουν τις γυναίκες της πανεπιστηµιακής κοινότητας περισσότερο ορατές στο πλαίσιο του ΑΠΘ, αλλά και ευρύτερα στην ελληνική κοινωνία. 2.1 Ο λόγος των µελών ΔΕΠ Για την εξέταση του λόγου των µελών ΔΕΠ αξιοποιήθηκε ο Δηµόσιος Διάλογος (ΔΔ) που διεξάγεται ηλεκτρονικά εδώ και µερικά χρόνια στο ΑΠΘ. Πιο συγκεκριµένα, συγκεντρώθηκαν όλα τα µηνύµατα του ΔΔ που δηµοσιεύθηκαν κατά τον µήνα Μάρτιο του 2012 (συνολικά 707 µηνύµατα). Στα µηνύµατα αυτά εξετάστηκε ξεχωριστά το κυρίως σώµα από την προσφώνηση, εφόσον υπήρχε, του µηνύµατος. Στο κυρίως σώµα των µηνυµάτων του µήνα αναζητήθηκαν όλες οι περιπτώσεις έµφυλης δήλωσης προσώπου, που αναφέρθηκαν πιο πάνω. Λόγω όµως της µεγάλης επαναληπτικότητας, η λεπτοµερέστερη ανάλυση περιορίστηκε στα 173 µηνύµατα της πρώτης εβδοµάδας. Η εξέταση επεκτάθηκε και στη µη έµφυλη δήλωση (µη συγκεκριµένου) προσώπου, προκειµένου να συµπεριληφθούν περιπτώσεις αναφοράς σε ανθρώπινα όντα στις οποίες το φύλο δεν σηµαδεύεται (π.χ. το άτοµο, η ηγεσία). Έτσι, αποµονώθηκαν και καταµετρήθηκαν όλες οι αναφορές σε (µη συγκεκριµένο) πρόσωπο 4 που απαντούν στο εν λόγω δείγµα µηνυµάτων. Τα αποτελέσµατα συνοψίζονται στον Πίνακα 2.1.1. ΠΙΝΑΚΑΣ 2.1.1 4 Στις αναφορές σε πρόσωπο δεν προσµετρήθηκαν οι αυτο-αναφορές (π.χ. δεν είµαι υποψήφιος) ή οι αναφορές σε συγκεκριµένα πρόσωπα (π.χ. η υπουργός παιδείας), γιατί σ αυτές τις περιπτώσεις το γραµµατικό γένος συµφωνεί υποχρεωτικά µε το φύλο του προσώπου αναφοράς. Τέλος, δεν συνυπολογίστηκαν κείµενα τρίτων (π.χ. αποσπάσµατα από εφηµερίδες, άρθρα κλπ.) που δηµοσιεύονται στον ΔΔ. 3
ΤΡΟΠΟΙ ΔΗΛΩΣΗΣ ΠΡΟΣΩΠΟΥ ΣΤΟ ΚΥΡΙΩΣ ΣΩΜΑ 179 ΜΗΝΥΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΔΔ ΤΡΟΠΟΙ ΔΗΛΩΣΗΣ ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΕΜΦΑΝΙΣΗΣ ΑΡΣΕΝΙΚΟ ΓΡΑΜ. ΓΕΝΟΣ (ο αναγνώστης) 403 66,0% ΘΗΛΥΚΟ ΓΡΑΜ. ΓΕΝΟΣ (οι γυναίκες) 7 1,1% ΘΗΛΥΚΟ & ΑΡΣΕΝΙΚΟ ΓΡΑΜ. ΓΕΝΟΣ 14 2,3% (όσοι και όσες) ΑΣΑΦΕΙΑ ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΟ ΓΕΝΟΣ (οι πρόεδροι) 84 13,8% ΟΥΔΕΤΕΡΟ ΓΡΑΜ. ΓΕΝΟΣ (το µέλος, το άτοµο, το στέλεχος) 39 6,4% ΠΕΡΙΛΗΠΤΙΚΑ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΩΣ ΓΕΝΟΥΣ 57 9,3% (ο λαός, η ηγεσία, το κοινό) ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ ΣΕ ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟ ΑΝΑΦΕΡΟΜΕΝΑ ΣΕ ΕΝΑ ΣΥΝΟΛΟ (οι πρυτανικές αρχές, οι πανεπιστηµιακές 7 1,1% δυνάµεις, οι σύλλογοι) ΣΥΝΟΛΟ 611 100% Όπως προκύπτει από τον παραπάνω πίνακα (2.1.1), για τη δήλωση προσώπου προτιµάται σαφώς το αρσενικό γραµµατικό γένος (66,0%), ενώ και τα δύο γένη χρησιµοποιούνται σε ποσοστό µόλις 2,3%. Η κυριαρχία του αρσενικού γένους, ως αποτέλεσµα συνειδητής ή µη αποσιώπησης µε τον µανδύα της γενικευτικής χρήσης του της διαρκώς αυξανόµενης παρουσίας των γυναικών σε όλες τις βαθµίδες του ΑΠΘ, τις καθιστά συγκριτικά αόρατες στο πανεπιστηµιακό γίγνεσθαι του ΔΔ. Αρκετά ελπιδοφόρα, ωστόσο, είναι η µη έµφυλη δήλωση προσώπου που ανέρχεται σε ποσοστό 16,8%. Το ποσοστό αυτό προκύπτει από το άθροισµα των επιµέρους ποσοστών χρήσης των περιληπτικών ουσιαστικών ανεξαρτήτως γένους (9,3%), του ουδέτερου γένους (6,4%) και των ουσιαστικών σε πληθυντικό αριθµό που αναφέρονται όµως σε ένα σύνολο ατόµων (1,1%). Αν σ αυτό το ποσοστό συµπεριληφθεί και η συχνότητα χρήσης (13,8%) ονοµατικών φράσεων στον πληθυντικό αριθµό που είναι ασαφείς ως προς το γραµµατικό γένος, και άρα το φύλο, το συνολικό άθροισµα των µη έµφυλων επιλογών ανέρχεται σε 30,6%. Οι επιλογές αυτές εξασφαλίζουν ως έναν βαθµό την ορατότητα των γυναικών στη γλώσσα µέσω της ελαχιστοποίησης της διαφοράς δηλαδή της µη σήµανσης είτε του ενός είτε του άλλου φύλου. Η εικόνα αυτή αντιστρέφεται αν εξετάσουµε τις προσφωνήσεις στα µηνύµατα του ΔΔ. Σε αντίθεση µε το κυρίως σώµα, οι προσφωνήσεις που συνήθως προέρχονται από άτοµα και σπανιότερα από θεσµικά όργανα 5 (π.χ. πρυτανικές αρχές) εξετάστηκαν στο σύνολο των µηνυµάτων του Μαρτίου. Από το σύνολο όµως των µηνυµάτων (707) του Μαρτίου, µόνο 84 περιελάµβαναν συλλογικές προσφωνήσεις (αγαπητές/οί συνάδελφοι). Τα υπόλοιπα µηνύµατα είτε δεν περιελάµβαναν προσφωνήσεις (424) είτε είχαν προσωπικές προσφωνήσεις (199), π.χ. αγαπητέ κ. τάδε, αγαπητή κ. τάδε, όπου φυσικά η προσφώνηση δεν µπορεί παρά να ανταποκρίνεται στο φύλο του προσφωνούµενου ατόµου, και γι αυτό δεν 5 Οι δύο προσφωνήσεις σε ουδέτερο γένος (αγαπητά µέλη της ακαδηµαϊκής κοινότητας) προέρχονται από τις πρυτανικές αρχές. 4
ενδιαφέρουν. Ο ακόλουθος πίνακας (2.1.2) συνοψίζει τους τρόπους συλλογικής προσφώνησης των µελών ΔΕΠ στον ΔΔ. ΠΙΝΑΚΑΣ 2.1.2 ΤΡΟΠΟΙ ΣΥΛΛΟΓΙΚΗΣ ΠΡΟΣΦΩΝΗΣΗΣ ΣΤΑ ΜΗΝΥΜΑΤΑ ΤΟΥ ΔΔ ΓΕΝΟΣ ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΕΜΦΑΝΙΣΗΣ ΑΡΣΕΝΙΚΟ ΓΡΑΜ. ΓΕΝΟΣ 19 22,6% (αγαπητοί συνάδελφοι) ΘΗΛΥΚΟ ΓΡΑΜ. ΓΕΝΟΣ 0 ΟΥΔΕΤΕΡΟ ΓΡΑΜ. ΓΕΝΟΣ 2 2,4% (αγαπητά µέλη της ακαδηµαϊκής κοινότητας) ΑΡΣΕΝΙΚΟ & ΘΗΛΥΚΟ 56 66,7% ΓΡΑΜ. ΓΕΝΟΣ (αγαπητοί/ες συνάδελφοι, αγαπητοί/ες συνάδελφοι/ισσες) ΑΣΑΦΕΙΑ ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΟ 7 8,3% ΓΕΝΟΣ (συνάδελφοι) ΣΥΝΟΛΟ 84 100% Όπως προκύπτει από τον Πίνακα 2.1.2, η χρήση και των δύο γραµµατικών γενών είναι η πιο συχνή πρακτική (66,7%) συλλογικής προσφώνησης, ενώ η χρήση του αρσενικού γένους αποτελεί λιγότερο από το ένα τέταρτο (22,6%) του συνόλου των πρακτικών. Επιπλέον, περαιτέρω κωδικοποίηση των τρόπων συλλογικής προσφώνησης ανάλογα µε το φύλο του προσφωνούντος ατόµου (ο σχετικός πίνακας παραλείπεται) έδειξε ότι το φύλο του ατόµου δεν επηρεάζει την επιλογή του είδους της συλλογικής προσφώνησης ειδικότερα, τόσο οι άντρες όσο και οι γυναίκες επιλέγουν, κατά κύριο λόγο, και τα δύο γραµµατικά γένη σε συλλογική προσφώνηση. Σε αντίθεση, λοιπόν, µε το κυρίως σώµα των µηνυµάτων του ΔΔ, η χρήση του αρσενικού γραµµατικού γένους είναι αρκετά περιορισµένη στο σύνολο των συλλογικών προσφωνήσεων του µήνα και διαπιστώνεται µεγαλύτερη συµµετρία στη γλωσσική αντιπροσώπευση των φύλων. 2.2 Ο λόγος της διοίκησης Για την εξέταση του λόγου της διοίκησης συγκεντρώθηκαν 229 έγγραφα από διάφορες υπηρεσίες/τµήµατα του ΑΠΘ. Ειδικότερα, συλλέχθηκαν µηνύµατα και ανακοινώσεις που µας παραχωρήθηκαν από τη ΜΟΔΙΠ και έγγραφα από το Γραφείο Διασύνδεσης επίσης, αιτήσεις της Διεύθυνσης Προσωπικού και Διοικητικού, έντυπα και µηνύµατα της Επιτροπής Ερευνών, έγγραφα και ανακοινώσεις Τµηµάτων όλων των σχολών του ΑΠΘ και πρακτικά των Συνεδριάσεων της Συγκλήτου από την ιστοσελίδα του ΑΠΘ. Στα παραπάνω έγγραφα αποµονώθηκαν και καταµετρήθηκαν όλες οι περιπτώσεις δήλωσης (µη συγκεκριµένου) προσώπου 6 προκειµένου να εξεταστεί ποιος τρόπος σήµανσης του φύλου (γραµµατικό γένος, λεξιλογικός προσδιορισµός, προσθήκη ανάλογα σηµαδεµένου ουσιαστικού, επιθέτου ή/και άρθρου) προτιµάται, 6 Στις αναφορές σε πρόσωπο δεν προσµετρήθηκε η αναφορά σε συγκεκριµένα πρόσωπο (π.χ. η προϊσταµένη κ. τάδε), γιατί σ αυτές τις περιπτώσεις το γραµµατικό γένος συµφωνεί υποχρεωτικά µε το φύλο του προσώπου αναφοράς. Αντίθετα, προσµετρήθηκαν εδώ και οι προσφωνήσεις λόγω του εξαιρετικά περιορισµένου τους αριθµού. 5
καθώς και οι περιπτώσεις µη έµφυλης δήλωσης προσώπων (π.χ. το άτοµο, η ηγεσία). Ο Πίνακας 2.2 συνοψίζει τα (σηµαντικά από στατιστική άποψη 7 ) αποτελέσµατα για τους τρόπους δήλωσης προσώπου στα έγγραφα της διοίκησης του ΑΠΘ. 7 Η στατιστική σηµαντικότητα των αποτελεσµάτων ελέγχθηκε µε το τεστ χ 2. 6