ΑΡΙΣΟΣΔΛΔΙΟ ΠΑΝΔΠΙΣΗΜΙΟ ΘΔΑΛΟΝΙΚΗ

ΑΡΙΣΟΣΔΛΔΙΟ ΠΑΝΔΠΙΣΗΜΙΟ ΘΔΑΛΟΝΙΚΗ ΣΜΖΜΑ ΔΠΗΣΖΜΧΝ ΠΡΟΥΟΛΗΚΖ ΑΓΧΓΖ ΚΑΗ ΔΚΠΑΗΓΔΤΖ ΓΗΑΠΑΝΔΠΗΣΖΜΗΑΚΟ ΓΗΑΣΜΖΜΑΣΗΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΔΣΑΠΣΤΥΗΑΚΧΝ ΠΟΤΓΧΝ Φπρνπαηδαγσγηθή ηεο έληαμεο: «έλα ζρνιείν γηα φινπο» Καηεχζπλζε: «ςπρνπαηδαγσγηθέο ζπληζηψζεο ησλ εηδηθψλ εθπαηδεπηηθψλ αλαγθψλ» Μεηαπηπρηαθή εξγαζία: «κοινωνικέρ ζσέζειρ ηων μαθηηών με δςζλεξία με ηοςρ ζςνομηλίκούρ ηοςρ: εμπειπίερ ενηλίκων με δςζλεξία από ηη θοίηηζη ζηο γενικό ζσολείο» Σξηκειήο επηηξνπή: Μάξσ Γφηθνπ- Απιίδνπ (επφπηξηα) Γεψξγηνο Μπάξκπαο Κσλζηαληίλνο Μπίθνο Δηζεγήηξηα: Υξπζνχια Νηδάκε (Α.Δ.Μ. 68) ΘΔΑΛΟΝΗΚΖ 2013

Δπραξηζηίεο Δπραξηζηψ απφ θαξδηάο φινπο ηνπο ζπκκεηέρνληεο πνπ κνπ εκπηζηεχηεθαλ ηηο πξνζσπηθέο ηνπο εκπεηξίεο. Δπηπιένλ, νθείισ ηηο ηδηαίηεξεο επραξηζηίεο κνπ ζηελ επφπηξηά κνπ θ. Μάξσ Γφηθνπ- Απιίδνπ, επίθνπξε θαζεγήηξηα ηνπ ηκήκαηνο Φηινζνθίαο- Παηδαγσγηθήο ηνπ Α.Π.Θ., ε νπνία ήηαλ δίπια κνπ φιν απηφ ην ρξνληθφ δηάζηεκα. Με θαζνδήγεζε κε ζαθείο επεμεγήζεηο θαηά ηε δηάξθεηα ηεο δηεμαγσγήο ηεο έξεπλαο θαη ηεο ζπγγξαθήο ηεο δηπισκαηηθήο εξγαζίαο, αθηεξψλνληαο πνιχηηκν ρξφλν γηα απηφ ην εγρείξεκα. εκαληηθφηαηεο ήηαλ θαη νη επηζεκάλζεηο ηεο γηα ηελ νξζή γξακκαηηθή θαη ζπληαθηηθή δνκή ηνπ θεηκέλνπ. Αθφκε, ζα ήζεια λα επραξηζηήζσ ζεξκά ηνλ θ. Γεψξγην Μπάξκπα, επίθνπξν θαζεγεηή ηνπ ηκήκαηνο Δπηζηεκψλ Πξνζρνιηθήο Αγσγήο θαη Δθπαίδεπζεο ηνπ Α.Π.Θ. θαη ηνλ θ. Κσλζηαληίλν Μπίθν, θαζεγεηή ηνπ ηκήκαηνο Φηινζνθίαο- Παηδαγσγηθήο ηνπ Α.Π.Θ, κέιε ηεο ηξηκεινχο επηηξνπήο ηεο κεηαπηπρηαθήο κνπ εξγαζίαο. Σέινο, επραξηζηψ ηνπο γνλείο θαη ηηο αδεξθέο κνπ γηα ηελ ππνζηήξημε πνπ πάληα κνπ παξέρνπλ. Σελ εξγαζία απηή, ηελ αθηεξψλσ ζηνλ Γηάλλε, ν νπνίνο ζηέθεηαη πιάη κνπ φια απηά ηα ρξφληα. 2

Σηε κλήκε ησλ πνιπαγαπεκέλσλ κνπ γηαγηάδσλ θαη παππνχδσλ 3

Περιεχόμενα Δπραξηζηίεο... 2 Πξψην κέξνο: ζεσξεηηθφ... 6 Δηζαγσγή... 7 1. Γπζιεμία- έλλνηα θαη ραξαθηεξηζηηθά... 9 1.1 Μαζεζηαθέο δπζθνιίεο- ελλνηνινγηθή απνζαθήληζε... 9 1.2 Γπζιεμία: oξνινγία ηζηνξηθή αλαδξνκή... 11 1.3 Αηηηνινγία ηεο δπζιεμίαο... 15 1.4 Γλσζηηθά θαη καζεζηαθά ραξαθηεξηζηηθά... 18 1.5 Γηάγλσζε ηεο δπζιεμίαο... 20 2. Κνηλσληθέο ζρέζεηο ζην ζρνιείν... 22 2.1 εκαζία δεκηνπξγίαο θνηλσληθψλ ζρέζεσλ κε ηνπο ζπλνκειίθνπο ζην ζρνιείν... 23 2.2 Δμέιημε ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ θαηά ειηθία... 26 2.2.1 Νεπηαθή ειηθία... 26 2.2.2 Παηδηθή ειηθία... 28 2.2.3 Δθεβηθή ειηθία... 30 2.3 Παξάγνληεο πνπ επεξεάδνπλ ην ζρεκαηηζκφ θαη ηε δηαηήξεζε ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ... 31 3. Κνηλσληθή επάξθεηα... 34 3.1 Κνηλσληθέο δεμηφηεηεο (νξηζκνί θαη ηαμηλφκεζε)... 34 3.2 Γπζθνιίεο καζεηψλ κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο ζηηο θνηλσληθέο δεμηφηεηεο... 35 3.3 Δθπαίδεπζε ζηηο θνηλσληθέο δεμηφηεηεο... 42 4. Κνηλσληθέο ζρέζεηο ησλ παηδηψλ κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο κε ηνπο ζπλνκειίθνπο... 45 4.1 Κνηλσληθή ζέζε ζηελ νκάδα ησλ ζπλνκειίθσλ... 45 4.2 Γεκηνπξγία θηιηθψλ ζρέζεσλ... 49 4.3 Δκπεηξίεο ησλ παηδηψλ κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο απφ ηηο θνηλσληθέο ηνπο ζρέζεηο ζην ζρνιείν... 52 4

Γεχηεξν κέξνο: εξεπλεηηθφ... 57 5. Έξεπλα... 58 5.1 θνπφο ηεο έξεπλαο... 58 5.2 Μεζνδνινγία... 58 5.2.1 πκκεηέρνληεο ηεο έξεπλαο... 58 5.2.2 Μέζνδνο ζπιινγήο δεδνκέλσλ... 60 5.2.3 Μέζνδνο αλάιπζεο δεδνκέλσλ... 63 6. Δπξήκαηα... 65 7. πδήηεζε... 99 Βηβιηνγξαθία... 117 30. Gaspar de Matos M., Barrett P., Dadds M. & Shortt A. (2003) Anxiety, depression, and peer relationships during adolescence: Results from the Portuguese national health behaviour in school-aged children survey, European Journal of Psychology of Education, 18(1), 3-14.... 119 Παξάξηεκα... 130 5

Πξώην κέξνο: ζεωξεηηθό 6

Δηζαγωγή Σα ηειεπηαία ρξφληα πιήζνο εξεπλεηηθψλ δεδνκέλσλ, έρεη θαηαδείμεη πσο ηα παηδηά κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο αληηκεησπίδνπλ ζπρλά δπζρέξεηεο ζηελ θνηλσληθή ηνπο αιιειεπίδξαζε κε ηνπο ζπλνκειίθνχο ηνπο, ζην πιαίζην ηνπ γεληθνχ ζρνιείνπ, θαζψο απνξξίπηνληαη ζπρλφηεξα απφ απηνχο θαη είλαη ιηγφηεξν αξεζηά. Έρνπλ ρακειή θνηλσληθή ζέζε θαη παξνπζηάδνπλ δπζθνιίεο θνηλσληθήο έληαμεο (Scranton & Ryckman, 1979, Sheare, 1978, Siperstein et al., 1978 ζην Bursuck, 1983 Kuhne & Wiener, 2000). ηελ ειιεληθή θαη μέλε βηβιηνγξαθία, έρνπλ πξνηαζεί δηάθνξεο εξκελείεο αλαθνξηθά κε ηελ έληαμε. Δηδηθά, ζηελ ειιεληθή βηβιηνγξαθία, νη φξνη έληαμε θαη ελζσκάησζε ρξεζηκνπνηνχληαη ζρεδφλ σο ηαπηφζεκνη (Εψληνπ- ηδέξε, 1998). Χζηφζν, ε ελζσκάησζε αθνξά «ηελ πιήξε εθπαηδεπηηθή θαη θνηλσληθή έληαμε ησλ παηδηψλ κε εηδηθέο εθπαηδεπηηθέο αλάγθεο» (Κφκπνο, 1990 ζην Εψληνπ- ηδέξε, 1998). Ζ ελίζρπζε ηεο θνηλσληθήο έληαμεο απνηειεί ζηφρν ηεο εθπαηδεπηηθήο δηαδηθαζίαο, θαζψο ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο άξρηζε λα θπξηαξρεί ε ηάζε ηεο ελζσκάησζεο θαη ηεο θνηλσληθήο έληαμεο, ζην ρψξν ηεο εηδηθήο εθπαίδεπζεο. Παξφια απηά, ζην ειιεληθφ ζρνιείν, νη ζρέζεηο κε ηνπο ζπκκαζεηέο, βξίζθνληαη θαηά θαλφλα έμσ απφ ηελ πνιηηηθή θαη ηελ παηδαγσγηθή ηεο έληαμεο (Μπάξκπαο, 2007). Ζ έληαμε, ινηπφλ, ζηελ «θνπιηνχξα ησλ ζπλνκειίθσλ» απνηειεί ζεκαληηθή δηάζηαζε ηεο ζρνιηθήο θαη θνηλσληθήο ελζσκάησζεο ησλ παηδηψλ κε εηδηθέο εθπαηδεπηηθέο αλάγθεο, θαζψο ε απνδνρή ησλ ηειεπηαίσλ απφ ηνπο ζπλνκειίθνπο ηνπο θαη ε δεκηνπξγία ελφο ζεηηθνχ θιίκαηνο κεηαμχ ηνπο, απνηειεί πξνυπφζεζε γηα ηελ επηηπρεκέλε έληαμε (Μπάξκπαο, 2007 Παληειηάδνπ, 1995). Ζ παξνχζα δηπισκαηηθή εξγαζία ζηνρεχεη ζηε δηεξεχλεζε ησλ εκπεηξηψλ ελειίθσλ κε δηαγλσζκέλε δπζιεμία, ζρεηηθά κε ηηο θνηλσληθέο ηνπο ζρέζεηο κε ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο, θαηά ηελ πεξίνδν θνίηεζεο ζην ζρνιείν. Όπσο επηζεκάλζεθε 7

παξαπάλσ, ζεκαληηθφο αξηζκφο εξεπλεηηθψλ δεδνκέλσλ εληνπίδνπλ φηη, ζε αξθεηέο πεξηπηψζεηο, ηα παηδηά κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο, παξνπζηάδνπλ πξνβιήκαηα θαη ζηνλ θνηλσληθφ ηνκέα. Χζηφζν, ε πιεηνλφηεηα ησλ εξεπλψλ, νη νπνίεο θαηαγξάθνληαη θπξίσο ζηελ ειιεληθή βηβιηνγξαθία, επηθεληξψλνληαη ζηηο δπζθνιίεο ησλ παηδηψλ απηψλ ζηνλ καζεζηαθφ ηνκέα. Αθφκε, νη έξεπλεο πνπ εμεηάδνπλ ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο ησλ αηφκσλ κε δπζιεμία, βαζίδνληαη θπξίσο ζε απφςεηο ησλ εθπαηδεπηηθψλ θαη ησλ γνλέσλ ηνπο. Γεληθφηεξα, ε δηεξεχλεζε ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ ζέκαηνο είλαη πεξηνξηζκέλε ηφζν ζηελ Διιάδα φζν θαη ζην εμσηεξηθφ. πλεπψο, ηα ζηνηρεία πνπ έρνπκε γηα ηα πξνζσπηθά βηψκαηα ησλ ίδησλ ησλ δπζιεθηηθψλ, ηδίσο απφ ηε ζθνπηά ησλ ελειίθσλ, είλαη ειάρηζηα. Οη παξαπάλσ ιφγνη, ζπλεηέιεζαλ ζηελ επηινγή απηνχ ηνπ ζέκαηνο. Ζ εξγαζία ρσξίδεηαη ζε δχν κέξε: ην ζεσξεηηθφ θαη ην εξεπλεηηθφ. Σν ζεσξεηηθφ κέξνο αθνξά θπξίσο ηελ παξνπζίαζε ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ κε ηνπο ζπκκαζεηέο, παηδηψλ κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο. Παξαηίζεληαη εξεπλεηηθά δεδνκέλα ζρεηηθά κε ηηο δπζθνιίεο ηνπο ζηηο θνηλσληθέο δεμηφηεηεο θαη ηελ θνηλσληθή ηνπο ζέζε ζηελ νκάδα ησλ ζπλνκειίθσλ. Σέινο, παξνπζηάδνληαη δεδνκέλα γηα ηηο θηιηθέο ηνπο ζρέζεηο ζην πιαίζην ηνπ ζρνιείνπ θαζψο επίζεο, θαη εξεπλεηηθά επξήκαηα γηα ηηο εκπεηξίεο ησλ ίδησλ ησλ αηφκσλ κε δπζιεμία, αλαθνξηθά κε ηηο θνηλσληθέο ηνπο ζρέζεηο θαη ηηο αλακλήζεηο ηνπο απφ ην ζρνιηθφ πεξηβάιινλ. ην δεχηεξν κέξνο παξνπζηάδεηαη ε έξεπλα, ε νπνία αθνξνχζε ηελ θαηαγξαθή ησλ εκπεηξηψλ νθηψ ελειίθσλ κε δηαγλσζκέλε δπζιεμία, κε ηε ρξήζε εκη-δνκεκέλσλ ζπλεληεχμεσλ. Πεξηγξάθεηαη ε κεζνδνινγία πνπ ρξεζηκνπνηήζεθε γηα ηε ζπιινγή ησλ δεδνκέλσλ θαζψο θαη γηα ηελ αλάιπζή ηνπο κέζσ ηεο πνηνηηθήο αλάιπζεο πεξηερνκέλνπ. Αθνινπζεί, ε ελφηεηα ησλ επξεκάησλ θαη έπεηηα, παξνπζηάδεηαη ε ζπδήηεζε ησλ απνηειεζκάησλ ηεο παξνχζαο έξεπλαο, ηα νπνία θαη ζπγθξίλνληαη κε εξεπλεηηθά δεδνκέλα ηεο ειιεληθήο θαη δηεζλνχο βηβιηνγξαθίαο. Σέινο, αλαθέξνληαη νη πεξηνξηζκνί ηεο παξνχζαο εξγαζίαο θαζψο επίζεο θαη πξνηάζεηο γηα πεξαηηέξσ δηεξεχλεζε ηνπ ζέκαηνο. 8

1. Γπζιεμία- έλλνηα θαη ραξαθηεξηζηηθά 1.1 Μαθηζιακέρ δςζκολίερ- εννοιολογική αποζαθήνιζη Οη καζεζηαθέο δπζθνιίεο έρνπλ απαζρνιήζεη δηάθνξνπο επηζηήκνλεο πνιιψλ εηδηθνηήησλ φπσο ηεο παηδαγσγηθήο, ηεο ςπρνινγίαο, ηεο λεπξνινγίαο θαη ηεο θνηλσληνινγίαο. Παξφια απηά, εμαηηίαο ηεο αλνκνηνγέλεηαο πνπ παξνπζηάδεη ν πιεζπζκφο ησλ αηφκσλ κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο θαη εμαηηίαο ηεο εκπινθήο δηαθφξσλ επηζηεκνληθψλ εηδηθνηήησλ, δελ έρεη δνζεί έλαο γεληθά απνδεθηφο νξηζκφο. Έηζη, ππάξρνπλ πνηθίινη νξηζκνί κε δηαθνξεηηθή επηθέληξσζε αλάινγα κε ηελ επηζηεκνληθή πξνέιεπζε, ελψ δχν είλαη νη θπξίαξρεο ηάζεηο πνπ δηακνξθψζεθαλ, ε ηαηξνθεληξηθή θαη ε παηδαγσγηθνθεληξηθή. Οη πην γλσζηνί ηαηξνθεληηθνί νξηζκνί είλαη ηνπ Bannatyne θαη ηνπ Myklebust. Πην ζπγθεθξηκέλα, ν πξψηνο ζπζρεηίδεη ηηο καζεζηαθέο δπζθνιίεο κε ηελ «ειάρηζηε εγθεθαιηθή δπζιεηηνπξγία» ελψ ν Myklebust ρξεζηκνπνίεζε ηνλ φξν «ςπρνλεπξνινγηθέο καζεζηαθέο δπζθνιίεο» (Μαξθνβίηεο & Σδνπξηάδνπ, 1991 Σδνπξηάδνπ, 2008). Ο φξνο «καζεζηαθέο δπζθνιίεο» ρξεζηκνπνηήζεθε πξψηε θνξά απφ ηνλ Samuel Kirk θαη απνηειεί ηνλ πην γλσζηφ παηδαγσγηθνθεληξηθφ νξηζκφ. χκθσλα κε απηφλ «ηα παηδηά κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο παξνπζηάδνπλ θάπνηα δηαηαξαρή ζε κηα ή πεξηζζφηεξεο απφ ηηο βαζηθέο δηεξγαζίεο πνπ αλαθέξνληαη ζηε ρξήζε ηνπ γξαπηνχ ή πξνθνξηθνχ ιφγνπ. Ζ θαηεγνξία απηή πεξηιακβάλεη πεξηπηψζεηο φπσο ε ειάρηζηε εγθεθαιηθή δπζιεηηνπξγία, ε δπζιεμία, ε δπζθαζία, ε δπζαξηζκεζία θ.ά. Οη θαηαζηάζεηο απηέο δελ νθείινληαη ζε εκθαλείο αηζζεηεξηαθέο βιάβεο, ζε λνεηηθή θαζπζηέξεζε ή ζε ζνβαξέο ζπλαηζζεκαηηθέο ζπλζήθεο» (Μαξθνβίηεο & Σδνπξηάδνπ, 1991). Δπηπιένλ, αμίδεη λα αλαθεξζεί πσο ν Kirk ήηαλ ν πξψηνο πνπ ζπλέβαιε ζηελ αλάπηπμε εηδηθψλ εθπαηδεπηηθψλ πξνγξακκάησλ παξέκβαζεο. Ο νξηζκφο ηνπ Hammill, ην 1990, ζεσξήζεθε επξέσο απνδεθηφο. χκθσλα κε απηφλ, «νη καζεζηαθέο δπζθνιίεο είλαη έλαο γεληθφο φξνο πνπ αλαθέξεηαη ζε κηα αλνκνηνγελή νκάδα δηαηαξαρψλ νη νπνίεο εθδειψλνληαη κε ζεκαληηθέο δπζθνιίεο ζηελ πξφζθηεζε θαη ρξήζε ηθαλνηήησλ αθξφαζεο, νκηιίαο, αλάγλσζεο, γξαθήο, ζπιινγηζκνχ ή καζεκαηηθψλ ηθαλνηήησλ. Οη δηαηαξαρέο απηέο είλαη εγγελείο ζην 9

άηνκν θαη απνδίδνληαη ζε δπζιεηηνπξγία ηνπ θεληξηθνχ λεπξηθνχ ζπζηήκαηνο κε ηηο καζεζηαθέο δπζθνιίεο κπνξνχλ λα ζπλππάξρνπλ πξνβιήκαηα ζε ζπκπεξηθνξέο απηνειέγρνπ, θνηλσληθήο αληίιεςεο θαη θνηλσληθήο αιιειεπίδξαζεο» (Παληειηάδνπ, 2000). Ο ηειεπηαίνο νξηζκφο ησλ καζεζηαθψλ δπζθνιηψλ είλαη πεξηζζφηεξν πεξηγξαθηθφο θαη ζπκπεξηιακβάλεηαη ζηε ζπλζήθε γηα ηελ Δθπαίδεπζε Αηφκσλ κε Αλαπεξίεο ησλ ΖΠΑ, IDEA (2002). χκθσλα κε απηφλ: «νη καζεζηαθέο δπζθνιίεο αλαθέξνληαη ζε δηαηαξαρέο ζε κία ή πεξηζζφηεξεο απφ ηηο βαζηθέο ςπρνινγηθέο δηεξγαζίεο πνπ εκπεξηέρνληαη ζηε ρξήζε ηνπ πξνθνξηθνχ ή γξαπηνχ ιφγνπ, νη νπνίεο έρνπλ σο ζπλέπεηα αηειή ηθαλφηεηα αθνπζηηθήο αληίιεςεο, ζθέςεο, ιφγνπ, αλάγλσζεο, γξαθήο, νξζνγξαθίαο, καζεκαηηθψλ ηθαλνηήησλ. Ο φξνο πεξηιακβάλεη πεξηπηψζεηο φπσο αληηιεπηηθή αλεπάξθεηα, εγθεθαιηθή βιάβε, ειάρηζηε εγθεθαιηθή δπζιεηηνπξγία, δπζιεμία θαη αλαπηπμηαθή αθαζία. ηνλ φξν δελ εκπεξηέρνληαη πεξηπηψζεηο παηδηψλ ησλ νπνίσλ ην πξφβιεκα είλαη απνηέιεζκα νπηηθήο, αθνπζηηθήο ή θηλεηηθήο αλεπάξθεηαο, λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο ή πξνέξρνληαη απφ δπζκελείο πεξηβαιινληηθέο, πνιηηηζκηθέο ή νηθνλνκηθέο ζπλζήθεο» (Σδνπξηάδνπ, 2008). Αλαθνξηθά κε ηελ ηζηνξηθή αλαζθφπεζε ησλ καζεζηαθψλ δπζθνιηψλ, κέρξη ηε δεθαεηία ηνπ 1960, ρξεζηκνπνηνχληαλ φξνη φπσο «αληηιεπηηθή ή λεπξνινγηθή βιάβε». Σε δεθαεηία ηνπ 1960-1970, ην ελδηαθέξνλ επηθεληξψζεθε ζε παηδηά ηα νπνία παξνπζίαδαλ δπζθνιίεο ζηελ ζρνιηθή κάζεζε, παξά ην γεγνλφο φηη είραλ θπζηνινγηθέο λνεηηθέο ιεηηνπξγίεο. ηελ Διιάδα, ε κειέηε ησλ καζεζηαθψλ δπζθνιηψλ μεθίλεζε ηηο αξρέο ηνπ 1980 θαη αλαδείρζεθε σο πξφβιεκα κεηά ην 1985, φπνπ θαηέιεμε λα πεξηγξάθεη έλα πξφβιεκα ζρνιηθήο κάζεζεο (Σδνπξηάδνπ, 2008). Σέινο, ζρεηηθά κε ηα ραξαθηεξηζηηθά ησλ καζεζηαθψλ δπζθνιηψλ, φπσο αλαθέξζεθε παξαπάλσ νη καζεζηαθέο δπζθνιίεο απνηεινχλ κηα αλνκνηνγελή νκάδα δηαηαξαρψλ, θαζψο ε ζπκπησκαηνινγία δηαθέξεη απφ άηνκν ζε άηνκν. χκθσλα κε ην δηαγλσζηηθφ θξηηήξην DSM- IV (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (2000) νη καζεζηαθέο δπζθνιίεο εθδειψλνληαη κε δηαηαξαρέο αλάγλσζεο (δπζιεμία), κε δηαηαξαρέο γξαπηνχ ιφγνπ, κε δηαηαξαρέο καζεκαηηθψλ (δπζαξηζκεζία) θαη κε καζεζηαθή δπζθνιία κε πξνζδηνξηδφκελε αιιηψο. Οη δπζθνιίεο ζηελ αλάγλσζε πεξηιακβάλνπλ δπζθνιίεο ζηελ αλαγλσζηηθή απνθσδηθνπνίεζε, δπζθνιίεο ζηελ επρέξεηα αλάγλσζεο θαη δπζθνιίεο ζηελ 10

θαηαλφεζε, ελψ νη δπζθνιίεο ζηελ παξαγσγή γξαπηνχ ιφγνπ αθνξνχλ δπζρέξεηεο ζηελ νξζνγξαθεκέλε γξαθή, ην ιεμηιφγην, ην ζπληαθηηθφ θαη ηελ νξγάλσζε ηνπ γξαπηνχ (Παληειηάδνπ & Μπφηζαο, 2007). χκθσλα κε νξηζκέλεο ηαμηλνκήζεηο, ζηηο καζεζηαθέο δπζθνιίεο εληάζζεηαη θαη ε εμειηθηηθή δηαηαξαρή ηνπ ιφγνπ- δπζθαζία. Σα παηδηά ηα νπνία παξνπζηάδνπλ δπζθαζηθνχ ηχπνπ δηαηαξαρέο, εκθαλίδνπλ δπζθνιίεο ζηνλ πξνθνξηθφ ηνπο ιφγν θη απηφ έρεη σο απνηέιεζκα δπζθνιίεο θαη ζηελ αλάγλσζε θαη ζηε γξαθή 1 (Σδνπξηάδνπ- Μπάξκπαο α, ρ.ρ.). 1.2 Δςζλεξία: oπολογία ιζηοπική αναδπομή Ζ δπζιεμία ζεσξείηαη ε πην θνηλή καζεζηαθή δπζθνιία θαη κειεηάηαη πεξηζζφηεξν απφ ηηο ππφινηπεο πάλσ απφ εθαηφ ρξφληα, θαζψο εκθαλίδεηαη ζην 80 ηνηο εθαηφ φισλ εθείλσλ πνπ ραξαθηεξίδνληαη σο άηνκα κε εηδηθέο καζεζηαθέο δπζθνιίεο (Shaywitz, 1998). Ζ ζπρλφηεηα ζηνλ καζεηηθφ πιεζπζκφ θπκαίλεηαη απφ ην 3% έσο ην 15 %, ελψ παξαηεξνχληαη πςειφηεξα πνζνζηά ζε νκάδεο νη νπνίεο είλαη θνηλσληθά απνζηεξεκέλεο (Makita, 1968 ζην Σδνπξηάδνπ & Μπάξκπαο α, ρ.ρ.). χκθσλα κε ηνπο Brosnan, Demetre, Hamill, Robson, Shepherd θαη Cody (2002) ε ζπρλφηεηα θπκαίλεηαη ζην 5 έσο 10% ηνπ καζεηηθνχ πιεζπζκνχ. Ο φξνο δπζιεμία έρεη ηηο ξίδεο ηεο ζηηο ειιεληθέο ιέμεηο δπζ θαη ιφγνο θαη ζεκαίλεη δπζθνιία ζηνλ γξαπηφ ιφγν (Thomson & Watkins, 1990). ηε βηβιηνγξαθία, ν φξνο ρξεζηκνπνηείηαη ζπρλά σο ζπλψλπκνο ησλ εηδηθψλ καζεζηαθψλ δπζθνιηψλ, ελψ ρξεζηκνπνηνχληαη θαη άιινη φξνη φπσο αλαγλσζηηθή δπζθνιία, εμειηθηηθή αλαγλσζηηθή δπζθνιία θαη εηδηθή αλαγλσζηηθή πζηέξεζε (Γφηθνπ- Απιίδνπ, 2002). Ζ δπζιεμία αλαθέξεηαη ζε πξνβιήκαηα αλάγλσζεο θαη νξζνγξαθίαο, ηα νπνία δελ κπνξνχλ λα απνδνζνχλ ζε αηζζεηεξηαθέο ή λεπξνινγηθέο βιάβεο ή ζε έιιεηςε ηππηθήο εθπαίδεπζεο. (Vellutino, 1979 ζην Lehtola & Lehto, 2010). Σα παηδηά απηά απνδίδνπλ ζηελ αλάγλσζε θάησ απφ ην επίπεδν πνπ αληηζηνηρεί ζην λνεηηθφ ηνπο δπλακηθφ αιιά θαη ζηελ επίδνζή ηνπο ζηα άιια καζήκαηα (Μαξθνβίηεο & Σδνπξηάδνπ, 1991). Απνηπγράλνπλ λα απνθηήζνπλ γξακκαηηθέο γλψζεηο κε θπζηνινγηθφ ηξφπν παξφιν πνπ απνπζηάδνπλ θνηλσληθννηθνλνκηθά πξνβιήκαηα. 1 Η ανάγνωςθ αποτελεί δεξιότθτα του λόγου και οι διαδικαςίεσ του προφορικοφ λόγου αποτελοφν βαςικζσ παραμζτρουσ για τθν εκμάκθςθ τθσ ανάγνωςθσ (Τηουριάδου & Μπάρμπασ β, χ.χ.). 11

Αθφκε, ηα άηνκα παξνπζηάδνπλ αληηθαηηθά ζηνηρεία ζηελ επίδνζή ηνπο (Ληβαλίνπ, 2004). Παγθφζκηα απνδεθηφο φξνο γηα ηε δπζιεμία ρξεζηκνπνηήζεθε γηα πξψηε θνξά απφ έλαλ Γεξκαλφ νθζαικίαηξν ηνλ Rudolf Berlin, ην 1887. Ο Berlin αλαθέξζεθε ζηελ πεξίπησζε ελφο αγνξηνχ ην νπνίν παξνπζίαζε ζνβαξφ πξφβιεκα ζηελ εθκάζεζε ηεο αλάγλσζεο θαη ηεο γξαθήο, ρσξίο φκσο λα εκθαλίζεη ζηνηρεία λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο. Απφ εθείλε ηελ ρξνληθή πεξίνδν θαη έπεηηα, δηάθνξνη γηαηξνί άξρηζαλ λα αλαθέξνπλ πεξηπηψζεηο παηδηψλ κε παξφκνηα ραξαθηεξηζηηθά (Shaywitz, 2003). Πξψηε θνξά, φκσο, έρνπκε αθξηβή πεξηγξαθή ησλ δπζθνιηψλ αλάγλσζεο απφ ηνλ Βξεηαλφ νθζαικίαηξν Pringle Morgan, ν νπνίνο κε άξζξν ηνπ ζην British Medical Journal, ην 1896, πεξηέγξαςε ηελ πεξίπησζε ελφο λεαξνχ παηδηνχ ην νπνίν δελ είρε θαηαθέξεη λα κάζεη λα δηαβάδεη παξφιν πνπ δελ εκθάληδε θακία εκθαλή αλεπάξθεηα. Δίρε θπζηνινγηθή λνεκνζχλε, θπζηνινγηθέο αηζζεηεξηαθέο ιεηηνπξγίεο θαη δελ παξνπζίαδε εγθεθαιηθή βιάβε. Ο Orton, έλαο Ακεξηθαλφο λεπξνιφγνο, νλφκαζε ζηξεθνζπκβνιία παξφκνηεο πεξηπηψζεηο παηδηψλ (Σδνπξηάδνπ & Μπάξκπαο α, ρ.ρ. Σδνπξηάδνπ & Μπάξκπαο β, ρ.ρ Πφξπνδαο, 1981). Ο ίδηνο ζεψξεζε πσο νη δπζθνιίεο πνπ αληηκεησπίδνπλ ηα παηδηά απνδίδνληαη ζηελ απνηπρία ηνπ ελφο απφ ηα δχν εκηζθαίξηα λα γίλεη ην θπξίαξρν θέληξν ειέγρνπ γηα ηελ γιψζζα, ηελ νκηιία θαη ηηο θηλεηηθέο ιεηηνπξγίεο (Pumfrey & Reason, 1991). Μεηά ην ζάλαην ηνπ Orton, ε ζχδπγνο ηνπ κε άξζξν ηεο πεξηέγξαςε ηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο αλαγλσζηηθήο δπζθνιίαο ηχπνπ «ζηξεθνζπκβνιίαο» σο εμήο: ηα παηδηά απηά απνδίδνπλ ζηελ αλαγλσζηηθή δηαδηθαζία ζε ζεκαληηθά ρακειφηεξν επίπεδν απφ ην αλακελφκελν κε βάζε ηε λνεηηθή ηνπο ειηθία θαη ηα ρξφληα θνίηεζεο ζην ζρνιείν. Απνθιείεηαη πηζαλφηεηα αθνπζηηθήο ή νπηηθήο ή εγθεθαιηθήο βιάβεο ή πξσηνγελνχο δηαηαξαρήο πξνζσπηθφηεηαο ή θάπνην ηζηνξηθφ γηα ηέηνηεο δηαηαξαρέο. Αλαθνξηθά κε ηελ αλάγλσζε θαη ηε γξαθή, ηα παηδηά απηά ζπγρένπλ ηνλ πξνζαλαηνιηζκφ θαη ηε ζεηξά ησλ γξακκάησλ (ζηηο ιέμεηο) ή ησλ αξηζκψλ. Παξνπζηάδνπλ ζπρλά πξνβιήκαηα πιεπξίσζεο θαη κπνξεί λα πξνέξρνληαη απφ νηθνγέλεηεο κε αλάινγν ηζηνξηθφ. Σέινο, ε αλαινγία αγνξηψλ θνξηηζηψλ είλαη 3 ή 4: 1 (Thompson, 1974 ζην Σδνπξηάδνπ- Μπάξκπαο β, ρ.ρ.). Ζ δπζιεμία έρεη απαζρνιήζεη ηνπο επηζηήκνλεο πνιιψλ εηδηθνηήησλ θαη ζην πέξαζκα ησλ ρξφλσλ έρνπλ πξνηαζεί αλαξίζκεηνη νξηζκνί, νη νπνίνη εμαηηίαο ηεο 12

δηαθνξεηηθήο ηνπο πξνζέγγηζεο, παξνπζηάδνπλ κεηαμχ ηνπο δηαθνξνπνηήζεηο. Οη πξψηνη επηζηήκνλεο αθνινχζεζαλ ην «ηαηξηθφ» κνληέιν 2 θαη νη νξηζκνί πνπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ ήηαλ ζχκθπηε αιεμία, ζηξεθνζπκβνιία, ιεμηθή ηχθισζε, εηδηθή εμειηθηηθή δπζιεμία θ.α. ην πέξαζκα ησλ ρξφλσλ, εκθαλίδνληαη νη φξνη καζεζηαθέο δπζθνιίεο θαη δπζιεμία (Πνιπρξφλε, Υαηδερξήζηνπ & Μπίκπνπ, 2006 Πφξπνδαο, 1981). Αλεμάξηεηα απφ ηνπο φξνπο πνπ έρνπλ πξνηαζεί, ππάξρεη κηα ζπκθσλία ζρεηηθά κε ην πεξηερφκελν ηεο δπζθνιίαο. ε φινπο ηνπο νξηζκνχο αλαθέξεηαη πσο ε δπζιεμία εκθαλίδεηαη ζε παηδηά ησλ νπνίσλ ε επίδνζε ζηελ αλάγλσζε δελ είλαη ε αλακελφκελε κε βάζε ηε ρξνλνινγηθή ηνπο ειηθία, ηε λνεκνζχλε ηνπο θαη ηελ ζρνιηθή θνίηεζε (Kaplan & Sadock, 1985 ζην Σδνπξηάδνπ & Μπάξκπαο α, ρ.ρ.: 46). Ο Critchley (1968) νξίδεη ηε δπζιεμία σο δηαηαξαρή ε νπνία εθδειψλεηαη κε δπζθνιίεο ζην λα κάζεη θαλείο λα δηαβάδεη, παξά ηε ζσζηή δηδαζθαιία, ηελ επαξθή λνεκνζχλε θαη ηηο θνηλσληθν- πνιηηηζκηθέο ζπλζήθεο. Ο νξηζκφο πηνζεηήζεθε θαη απφ ηελ Παγθφζκηα Οκνζπνλδία Νεπξνινγίαο θαη πξνζδηφξηζε ηελ εηδηθή αλαπηπμηαθή δπζιεμία σο «δηαηαξαρή πνπ εθδειψλεηαη κε δπζθνιία ζηε κάζεζε ηεο αλάγλσζεο παξφηη ππάξρεη θαιή εθπαίδεπζε, θπζηνινγηθή επθπΐα θαη θαιφ θνηλσληθν- πνιηηηζηηθφ πεξηβάιινλ. Δμαξηάηαη απφ βαζηθέο γλσζηηθέο δηαηαξαρέο πνπ ζπλήζσο είλαη ηδηνζπγθξαζηαθήο πξνέιεπζεο» (Καξαπέηζαο, 1997). χκθσλα κε ηελ Παγθφζκηα Οκνζπνλδία Νεπξνινγίαο (1968) ε δπζιεμία απνηειεί κηα δηαηαξαρή, ε νπνία αθνξά κε αλακελφκελα πξνβιήκαηα ζηελ αλάγλσζε παηδηψλ κέζνπ ή αλψηεξνπ επηπέδνπ λνεκνζχλεο. Σα παηδηά, παξά ηε θνίηεζε ηνπο ζε ζπλεζηζκέλεο ζρνιηθέο ηάμεηο, απνηπγράλνπλ λα θαηαθηήζνπλ ηηο δεμηφηεηεο γισζζηθήο αλάγλσζεο, γξαθήο θαη ζπιιαβηζκνχ, αληίζηνηρεο ησλ λνεηηθψλ ηνπο ηθαλνηήησλ (Nicolson & Fawcet, 1999). Ζ Βξεηαληθή Έλσζε γηα ηε Γπζιεμία αλαθέξεη, ην 1997, φηη «ε δπζιεμία είλαη κηα ζχλζεηε λεπξνινγηθή θαηάζηαζε. Σα ζπκπηψκαηα κπνξεί λα επεξεάζνπλ πνιινχο ηνκείο ηεο κάζεζεο θαη ζπλαθείο ιεηηνπξγίεο θαη κπνξνχλ λα πεξηγξαθνχλ σο κηα εηδηθή δπζθνιία ζηελ αλάγλσζε, ζηελ νξζνγξαθεκέλε γξαθή θαη ζην γξαπηφ 2 Το «ιατρικό» μοντζλο αποτελεί κεωρθτικι προςζγγιςθ ςφμφωνα με τθν οποία θ αναπθρία αποτελεί το αποτζλεςμα μιασ πακολογικισ κατάςταςθσ του ατόμου. Το «ιατρικό»μοντζλο εςτιάηει ςτον εντοπιςμό τθσ ανεπάρκειασ και ςτθν παροχι κεραπείασ (Oliver, 1996) 13

ιφγν φπνπ έλαο ή πεξηζζφηεξνη απφ απηνχο ηνπο ηνκείο κπνξνχλ λα επεξεαζηνχλ» (Γφηθνπ- Απιίδνπ, 2002). Ζ Γηεζλήο Δηαηξεία Γπζιεμίαο ζε κία πξνζπάζεηά ηεο λα δψζεη έλαλ πιήξε νξηζκφ δηαηππψλεη ηα παξαθάησ: «ε δπζιεμία είλαη κηα δηαηαξαρή κε λεπξνινγηθή βάζε, ζπρλά θιεξνλνκηθή, ε νπνία εκπνδίδεη ηελ θαηάθηεζε ηεο γιψζζαο. Γηαθέξεη ζε ζνβαξφηεηα απφ άηνκν ζε άηνκν θαη εθδειψλεηαη κε δπζθνιίεο ζηελ αληίιεςε θαη έθθξαζε ηεο γιψζζαο, ηδηαίηεξα ζηε θσλνινγηθή επεμεξγαζία, ζηελ αλάγλσζε θαη ζηε γξαθή, ζηελ νξζνγξαθία θαη κεξηθέο θνξέο ζηελ αξηζκεηηθή. Ζ δπζιεμία δελ είλαη απνηέιεζκα έιιεηςεο θηλήηξσλ, αηζζεηεξηαθψλ δπζιεηηνπξγηψλ θαη αλεπαξθψλ εθπαηδεπηηθψλ θαη πεξηβαιινληηθψλ επθαηξηψλ, αιιά κπνξεί λα ζπλππάξρεη κε ηα παξαπάλσ. Αλ θαη ε δπζιεμία δηαξθεί θαζ φιε ηεο δσή ηνπ αηφκνπ, ηα άηνκα κε δπζιεμία ζπρλά αληαπνθξίλνληαη κε επηηπρία ζε έγθαηξε θαη θαηάιιειε παξέκβαζε» (Πνιπρξφλε, Υαηδερξήζηνπ & Μπίκπνπ, 2006). Σέινο, ζχκθσλα κε ηνλ νξηζκφ ηνπ δηεζλνχο νξγαληζκνχ γηα ηε δπζιεμία (International Dyslexia Association, 2002), πξφθεηηαη γηα «κηα εηδηθή καζεζηαθή δπζθνιία ε νπνία έρεη λεπξνινγηθή πξνέιεπζε. Υαξαθηεξίδεηαη απφ δπζθνιίεο ζηελ αθξηβή αλαγλψξηζε ησλ ιέμεσλ, ζηελ νξζνγξαθία θαη ζηηο ηθαλφηεηεο απνθσδηθνπνίεζεο. Απηέο νη δπζθνιίεο πξνθχπηνπλ απφ έλα έιιεηκκα ζηε θσλνινγηθή ζπληζηψζα ηεο γιψζζαο θαη είλαη ζπρλά κε αλακελφκελε ζε ζρέζε κε ηηο άιιεο γλσζηηθέο ηθαλφηεηεο θαη ηελ παξνρή απνηειεζκαηηθήο δηδαζθαιίαο ζηελ ηάμε. Γεπηεξεχνπζεο ζπλέπεηεο κπνξεί λα πεξηιακβάλνπλ πξνβιήκαηα ζηελ αλαγλσζηηθή ηθαλφηεηα θαη κεησκέλε εκπεηξία αλάγλσζεο, νη νπνίεο κπνξνχλ λα εκπνδίζνπλ ηελ αλάπηπμε ηνπ ιεμηινγίνπ θαη ησλ γλψζεσλ» (Borga, ρ.ρ.). 14

1.3 Αιηιολογία ηηρ δςζλεξίαρ ρεηηθά κε ηελ αηηηνινγία ηεο δπζιεμίαο έρνπλ πξνηαζεί δηάθνξεο αηηηνινγηθέο πξνζεγγίζεηο. Αξρηθά, ην ζέκα ηεο δπζιεμία απαζρφιεζε ηνλ θιάδν ηεο ηαηξηθήο. ηε ζπλέρεηα, φκσο, απαζρφιεζε θαη ηηο επηζηήκεο ηεο ςπρνινγίαο θαη ηεο παηδαγσγηθήο, θαζψο απνηειεί καζεζηαθή δπζθνιία, ε νπνία έρεη ζπλέπεηεο θαη ζηελ εθπαίδεπζε. Κπξηφηεξε αηηία ηεο δηαθσλίαο κεηαμχ ησλ επηζηεκνληθψλ θιάδσλ απνηειεί ε αζάθεηα ησλ νξηζκψλ πνπ έρνπλ πξνηαζεί θαη ε δηαθνξεηηθή ζεψξεζε ησλ ηξηψλ επηζηεκψλ (Πφξπνδαο, 1981). Οη εξεπλεηέο, ινηπφλ, πξνζπαζνχλ λα ραξαθηεξίζνπλ ηε δπζιεμία απφ λεπξνβηνινγηθή, γελεηηθή θαη γλσζηηθή ζθνπηά θαη λα αλαθαιχςνπλ αηηηψδεηο ζρέζεηο κεηαμχ ηνπο (Ramus, 2004). πγθεθξηκέλα, ππάξρνπλ νη κνλνπαξαγνληηθέο ζεσξεηηθέο πξνζεγγίζεηο θαη νη πνιππαξαγνληηθέο. Οη πξψηεο δίλνπλ έκθαζε ζε έλαλ θχξην παξάγνληα, ελψ νη δεχηεξεο ζε πνιινχο. Πνιινί επηζηήκνλεο νη νπνίνη αλήθαλ ζηνλ ηαηξηθφ ρψξν, απέδσζαλ ηε δπζιεμία ζε παξάγνληεο πνπ ζρεηίδνληαη κε ηελ εγθεθαιηθή ιεηηνπξγία, θαζψο ε ειάρηζηε λεπξνινγηθή δπζιεηηνπξγία απνηειεί ηελ αηηία χπαξμεο αλαγλσζηηθψλ πξνβιεκάησλ. χκθσλα κε ηνπο Morgan θαη Hinshelwood, ε δπζιεμία νθείιεηαη ζε ειιείκκαηα ζπγθεθξηκέλσλ πεξηνρψλ ηνπ εγθέθαινπ, νη νπνίεο επεμεξγάδνληαη ηηο πξνζιακβαλφκελεο πιεξνθνξίεο (ηαζηλφο, 1999). Σν παξαπάλσ απνηειεί έλαλ βηνινγηθφ ηζρπξηζκφ, ζχκθσλα κε ηνλ νπνίν παξνπζηάδεηαη ήπηα εγθεθαιηθή δπζιεηηνπξγία ζηνπο δπζιεθηηθνχο, ε νπνία ζα πξνθαιέζεη γλσζηηθέο δπζρέξεηεο (Ramus et al, 2003). Δπηπιένλ, κειεηήζεθε ε ειιηπήο εκηζθαηξηθή θπξηαξρία ζε επίπεδν ιεηηνπξγηψλ. Οη ιεηηνπξγίεο ηνπ ιφγνπ βαζίδνληαη θαη ζηα δχν εκηζθαίξηα ηνπ εγθεθάινπ. Σν αξηζηεξφ εκηζθαίξην ειέγρεη θαηά θχξην ιφγν ηηο ηθαλφηεηεο ιφγνπ θαη νκηιίαο. Γη απηφ ζεσξείηαη θπξίαξρν εκηζθαίξην. Πηζαλέο βιάβεο ζ απηφ ή κε ζαθήο θπξηαξρία ηνπ ελφο εκηζθαηξίνπ, ζεσξήζεθαλ σο αηηηνινγηθνί παξάγνληεο ηεο δπζιεμίαο. Δάλ, ινηπφλ, παξνπζηάδεηαη έιιεηκκα ζηελ εγθεθαιηθή θπξηαξρία ή αλ ππάξμεη κεηθηή εκηζθαηξηθή θπξηαξρία, απηφ πξνθαιεί ζχγρπζε ζην δπζιεθηηθφ παηδί θαη δπζθνιεχεηαη λα δηαβάζεη ζσζηά ηε ιέμε (Πφξπνδαο, 1981 ηαζηλφο, 1999). ρεηηθή κε ηελ έλλνηα ηεο εκηζθαηξηθήο θπξηαξρίαο, είλαη ε έλλνηα ηεο «αλαπηπμηαθήο θαζπζηέξεζεο», ε νπνία αλαθέξεηαη ζε επηβξάδπλζε ζηνπο ξπζκνχο 15

λεπξνινγηθήο αλάπηπμεο θπξίσο ζην αξηζηεξφ εκηζθαίξην ηνπ εγθεθάινπ, ην νπνίν ζπλδέεηαη κε ηελ αλάγλσζε θαη ηελ νξζνγξαθεκέλε γξαθή. Ζ έλλνηα ηεο «αλαπηπμηαθήο θαζπζηέξεζεο» αλαθέξεηαη ζηελ απνηπρία λα απνθηήζεη ην αξηζηεξφ εκηζθαίξην εμεηδίθεπζε γηα ηελ γιψζζα (Brosnan et al, 2002 Πφξπνδαο, 1981 ηαζηλφο, 1999). Τπνζηεξίδεηαη, επίζεο, πσο γελεηηθνί παξάγνληεο κπνξεί λα επεξεάζνπλ ηελ εκθάληζε αλαγλσζηηθψλ δπζθνιηψλ θαζψο έρνπλ επηζεκαλζεί γελεηηθέο αλσκαιίεο ζε ηκήκαηα ρξσκνζσκάησλ δπζιεθηηθψλ (Πνιπρξφλε, 2011). χκθσλα κε ηνλ Πφξπνδα (1981), αξθεηέο έξεπλεο ηεθκεξηψλνπλ ηελ αηηηψδε ζρέζε κεηαμχ δπζιεμίαο θαη θιεξνλνκηθφηεηαο. Ζ πηζαλφηεηα λα εκθαλίζεη δπζιεμία έλα παηδί ηνπ νπνίνπ ν γνλέαο έρεη δπζιεμία, είλαη κεγαιχηεξε απφ 25%. Αξθεηά παηδηά κε δπζιεμία έρεη δηαπηζησζεί πσο έρνπλ θάπνην ζπγγελή κε παξφκνηα δπζθνιία ελψ ζε παξφκνηα απνηειέζκαηα θαηέιεμαλ θαη έξεπλεο ζε δίδπκα κνλνδπγσηηθά αδέξθηα (πνπ πξνέξρνληαη απφ έλα γνληκνπνηεκέλν σάξην). Γχν κνλνδπγσηηθνί δίδπκνη θιεξνλνκνχλ ηε δπζιεμία ζε κεγαιχηεξν πνζνζηφ απφ φ,ηη δίδπκνη νη νπνίνη πξνέξρνληαη απφ δηαθνξεηηθφ σάξην (εηεξνδπγσηηθνί δίδπκνη). (DeFries, Alarcon & Olson, 1997). Τπνζηεξίδεηαη φκσο πσο ηα γνλίδηα κπνξνχλ λα ελεξγνπνηεζνχλ ή λα αδξαλήζνπλ εμαηηίαο πεξηβαιινληηθψλ παξαγφλησλ. χκθσλα κε ηελ πνιππαξαγνληηθή ζεσξία, ηα αίηηα ηεο δπζιεμίαο απνδίδνληαη ζε ειιείκκαηα ζε δηάθνξεο ηθαλφηεηεο. Διιείκκαηα ζηελ νπηηθή αληίιεςε θαη ηελ νπηηθή κλήκε απνηέιεζαλ δεκνθηιή αηηηνινγηθφ παξάγνληα. Πην ζπγθεθξηκέλα, ε ειαηησκαηηθή ιεηηνπξγία ηνπ ζπζηήκαηνο ηεο νπηηθήο αληίιεςεο, κπνξεί λα επεξεάδεη ηελ επεμεξγαζία ησλ νπηηθψλ πιεξνθνξηψλ, νη νπνίεο αθνξνχλ ηηο δεμηφηεηεο ιεθηηθήο θσδηθνπνίεζεο ησλ νπηηθψλ πιεξνθνξηψλ (ηαζηλφο,1999). χκθσλα κε ηελ ππφζεζε ηνπ θσλνινγηθνχ ειιείκκαηνο, ν κεραληζκφο ηνπ ιφγνπ βξίζθεηαη ζην επίθεληξν ηεο αηηηνινγίαο. Σα άηνκα κε δπζιεμία έρνπλ ηε δπζθνιία λα αλαπηχμνπλ θσλνινγηθή ελεκεξφηεηα, δειαδή λα αληηιεθζνχλ πσο νη ιέμεηο κπνξνχλ λα ρσξηζηνχλ ζε κηθξφηεξεο νκάδεο ήρνπ θαη φηη ηα γξάκκαηα πνπ απνηεινχλ ηε ιέμε αληηπξνζσπεχνπλ ηνπο ήρνπο πνπ αθνχλ ζηνλ πξνθνξηθφ ιφγν. Παξνπζηάδνπλ, ινηπφλ, ρακειφ επίπεδν θσλνινγηθήο επίγλσζεο (ην νπνίν δελ ζρεηίδεηαη κε ην λνεηηθφ ηνπο δπλακηθφ) θαη απηφ ηνπο απνηξέπεη απφ ην λα απνθηήζνπλ ηθαλφηεηα απνθσδηθνπνίεζεο ησλ ιέμεσλ. Αληηκεησπίδνπλ εηδηθή 16

δπζθνιία ζηελ αλαπαξάζηαζε, ηελ απνζήθεπζε θαη ηελ αλάθηεζε ησλ ήρσλ ηεο νκηιίαο. Ζ εθκάζεζε, φκσο, ηεο αλάγλσζεο ζε έλα αιθαβεηηθφ ζχζηεκα απαηηεί ηελ εθκάζεζε ηεο γξαθνθσλεκηθήο ελεκεξφηεηαο (Nicolson & Fawcett, 1999 Ramus et al., 2003 Shaywitz, 1998). Αμίδεη λα ηνληζηεί πσο πνιπάξηζκεο κειέηεο έρνπλ απνδείμεη πσο ηα δπζιεθηηθά παηδηά παξνπζηάδνπλ δπζθνιίεο ζρεηηθέο κε ηε θσλνινγηθή επίγλσζε (Lehtola & Lehto, 2000 Nicolson & Fawcett,1999). Απφ ηελ άιιε, πνιιέο έξεπλεο έρνπλ εληνπίζεη ηελ παξνπζία αθνπζηηθψλ ειιεηκκάησλ ζε δπζιεθηηθνχο. χκθσλα κε ηε ζεσξία γηα ην έιιεηκκα ηεο αθνπζηηθήο αληίιεςεο, ε αθνπζηηθή επεμεξγαζία ησλ δπζιεμηθψλ είλαη κεησκέλε, εηδηθά ζε βξαρείο, ζχληνκνπο θαη ηαρέσο κεηαβαιιφκελνπο ήρνπο. Απηφ νλνκάδεηαη ηαρχ ή δηαδνρηθφ έιιεηκκα αθνπζηηθήο επεμεξγαζίαο. Χζηφζν, δελ ζρεηίδεηαη κε πξνβιήκαηα ζηελ αθνπζηηθή ιεηηνπξγία ηνπ αηφκνπ. Δξεπλεηηθά ζηνηρεία απνδεηθλχνπλ πσο νη δπζιεθηηθνί παξνπζηάδνπλ θησρέο επηδφζεηο ζε κηα ζεηξά απφ αθνπζηηθά έξγα. Γηα παξάδεηγκα, δπζθνιεχνληαη λα δηαθξίλνπλ νξηζκέλεο ιέμεηο, εηδηθά απηέο πνπ παξνπζηάδνπλ αθνπζηηθή νκνηφηεηα, είλαη ίδηεο ή δηαθέξνπλ (Ramus, 2003 Ramus et al., 2003 ηαζηλφο, 1999). Δπηπιένλ, θάπνηνη εξεπλεηέο εληφπηζαλ ειιείκκαηα ζηα ζπζηήκαηα ειέγρνπ ησλ νθζαικηθψλ θηλήζεσλ. Παξαηήξεζαλ πσο, θαηά ηε δηάξθεηα ηεο αλαγλσζηηθήο δηαδηθαζίαο, δελ παξαηεξείηαη νκαιή θίλεζε ησλ νθζαικψλ απφ ηα αξηζηεξά πξνο ηα δεμηά, θαζψο ηα άηνκα κε δπζιεμία θάλνπλ γξήγνξα θαη απφηνκα άικαηα. Δίλαη πηζαλφλ ε δπζιεμία λα είλαη ην απνηέιεζκα απηψλ ησλ ιαλζαζκέλσλ νθζαικηθψλ θηλήζεσλ ή λα απνηεινχλ θαη ηα δχν απνηέιεζκα ησλ εγθεθαιηθψλ δπζιεηηνπξγηψλ (ηαζηλφο,1999). Σέινο, ππάξρεη ε πνιππαξαγνληηθή ζεσξία ε νπνία πξνζπαζεί λα ελζσκαηψζεη ηηο παξαπάλσ ζεσξίεο. Τπνζηεξίδεη πσο ε δπζιεηηνπξγία δελ πεξηνξίδεηαη κφλν ζηηο νπηηθέο νδνχο αιιά θαη ζηηο αθνπζηηθέο, ζηηο θηλήζεηο ησλ νθζαικψλ θαη θαηά ζπλέπεηα θαη ζηε θσλνινγηθή επίγλσζε (Hari & Renvall 2001, Stein & Walsh 1997 ζην Ramus et al, 2003). απηφ ην ζεκείν θξίλεηαη ζεκαληηθφ λα ηνληζηνχλ θαη νη ζπλαηζζεκαηηθνί παξάγνληεο, νη νπνίνη, ζχκθσλα κε θάπνηνπο κειεηεηέο, κπνξνχλ λα αλαζηείινπλ ηε καζεζηαθή δηαδηθαζία. Αθνινπζψληαο ηελ ςπραλαιπηηθή πξννπηηθή, ε δπζιεμία πεγάδεη απφ δηαηαξαγκέλεο ζρέζεηο ηνπ παηδηνχ κε ηελ νηθνγέλεηα. Ζ άξλεζε 17

απέλαληη ζηελ αλάγλσζε είλαη πηζαλφλ αζπλείδεηε θαη πεγάδεη απφ άιπηεο ελδννηθνγελεηαθέο ζπγθξνχζεηο ή απφ ηελ αζπλείδεηε επηζπκία ηνπ παηδηνχ λα κείλεη εμαξηεκέλν ζηνπο γνλείο ηνπ, πξνζειθχνληαο ην ελδηαθέξνλ ηνπο. Αθφκε, ζχκθσλα κε κηα άιιε εξκελεία, ην παηδί κέζσ ηεο αλάγλσζεο κπνξεί λα αληηδξά ζηηο ππεξβνιηθέο πξνζδνθίεο ησλ γνληψλ ηνπ (Γφηθνπ- Απιίδνπ, 2002). Όπσο θαίλεηαη, νη εξκελείεο ηεο ςπραλαιπηηθήο θαηεχζπλζεο είλαη πνηθίιεο θαη ηνλίδνπλ πσο ε χπαξμε δηαθφξσλ ελδνςπρηθψλ ζπγθξνχζεσλ κπνξεί λα πξνθαιέζεη δπζιεμία. Παξφια απηά, ε παξαπάλσ άπνςε ππνζηεξίδεηαη απφ κηθξφ αξηζκφ κειεηψλ θαη δελ είλαη επξέσο απνδεθηή απφ ηνλ επηζηεκνληθφ ρψξν. 1.4 Γνωζηικά και μαθηζιακά σαπακηηπιζηικά Σα παηδηά κε δπζιεμία αληηκεησπίδνπλ δπζθνιίεο ζηνλ γλσζηηθφ θαη ηνλ καζεζηαθφ ηνκέα. ηνλ γλσζηηθφ ηνκέα, αλαθνξηθά κε ηελ νπηηθή επεμεξγαζία, παξνπζηάδνπλ δπζθνιίεο ζηνλ πξνζαλαηνιηζκφ ησλ γξακκάησλ, ζηελ αθνινπζία ησλ ιέμεσλ, ζηελ αληίιεςε θαη ηε δηάθξηζε ησλ ζπκβφισλ. Γη απηφ ην ιφγν αληηζηξέθνπλ γξάκκαηα, ζπγρένπλ γξάκκαηα πνπ κνηάδνπλ νπηηθά θιπ. ηελ αθνπζηηθή επεμεξγαζία, ζηνλ πξνθνξηθφ ιφγν, δπζθνιεχνληαη λα δηαθξίλνπλ ηα θσλήκαηα θαη κπεξδεχνπλ ηε ζεηξά ησλ ήρσλ πνπ αθνχλ. Απηφ έρεη σο απνηέιεζκα ηε ιαλζαζκέλε ρξήζε ησλ γξακκάησλ, ηε δεκηνπξγία ςεπδνιέμεσλ, ην ιαλζαζκέλν ηνληζκφ ησλ ιέμεσλ θαη ηε ιαλζαζκέλε δηάθξηζε θζφγγσλ νη νπνίνη κνηάδνπλ ερεηηθά (Πνιπρξφλε, 2011). Δπηπιένλ, εληνπίδνληαη αδπλακίεο ζηε βξαρχρξνλε θαη ηελ εξγαδφκελε κλήκε 3.Απηφ έρεη σο ζπλέπεηα ηε δπζθνιία ζπγθξάηεζεο θαη εθηέιεζεο απιψλ νδεγηψλ θαη επεμεξγαζίαο πιεξνθνξηψλ. Ζ δπζθνιία απηή είλαη θαλεξή θαηά ηε δηαδηθαζία αληηγξαθήο ιέμεσλ, πξνηάζεσλ ή αζθήζεσλ. Αθφκε, παξνπζηάδνπλ δπζθνιίεο πξαγκαηνπνίεζεο δξαζηεξηνηήησλ νη νπνίεο απαηηνχλ απηνκαηηζκφ (πξνπαίδεηα, κήλεο θιπ). Σέινο, ηα άηνκα κε δπζιεμία παξνπζηάδνπλ δπζθνιίεο ζε κεηαγλσζηηθέο δεμηφηεηεο. Γπζθνιεχνληαη λα ρξεζηκνπνηήζνπλ ζηξαηεγηθέο 3 Οι επιδόςεισ των δυςλεκτικϊν ςτθ βραχφχτονθ μνιμθ είναι χαμθλότερεσ από των κανονικϊν αναγνωςτϊν (Cohen & Netley, 1998 ςτο Σταςινόσ, 1999). Φαίνεται πωσ δυςκολεφονται να φζρουν ςτθ μνιμθ τουσ ςειρά ιχων και γεγονότων, ϊςτε να αποκωδικοποιιςουν ζνα γραπτό κείμενο ι να παράγουν ορκογραφθμζνθ γραφι (Σταςινόσ, 1999). 18

αλάθιεζεο θαη δπζθνιεχνληαη λα επηιέμνπλ ηελ θαηάιιειε αλεμάξηεηα απφ ηνλ ηχπν ηνπ θεηκέλνπ ή ην βαζκφ δπζθνιίαο ηνπ. Αθφκε, ρξεζηκνπνηνχλ απζφξκεηα ιηγφηεξεο ζηξαηεγηθέο, ζε ζχγθξηζε κε ηνπο καζεηέο ρσξίο καζεζηαθέο δπζθνιίεο, θαη δπζθνιεχνληαη λα ηηο γεληθεχζνπλ ζε άιια καζεζηαθά πεξηβάιινληα. (Πνιπρξφλε, 2011: 146-154). ηνλ καζεζηαθφ ηνκέα αληηκεησπίδνπλ δπζθνιίεο αλάγλσζεο θαη γξαθήο. Όζνλ αθνξά ζηελ απνθσδηθνπνίεζε, έρνπλ ζπιιαβηθή αξγή αλάγλσζε, «ράλνπλ» ηε ζεηξά θαζψο δηαβάδνπλ, παξαιείπνπλ, αληηθαζηζηνχλ θαη πξνζζέηνπλ γξάκκαηα, ζπιιαβέο, ιέμεηο ή νιφθιεξεο ζεηξέο ζην θείκελν. Αθφκε, κπεξδεχνπλ γξάκκαηα ζε ιέμεηο νη νπνίεο κνηάδνπλ νπηηθά, επαλαιακβάλνπλ γξάκκαηα, ζπιιαβέο θαη ιέμεηο, δπζθνιεχνληαη ζηηο πνιπζχιιαβεο ιέμεηο θαη ζπρλά παξνπζηάδνπλ αδπλακία θαηαλφεζεο ηνπ θεηκέλνπ. ηνλ γξαπηφ ιφγν, ζρεηηθά κε ηελ νξζνγξαθία, κπνξεί λα εκθαλίδνπλ πνιινχο δηαθνξεηηθνχο ηξφπνπο γξαθήο κίαο ιέμεο. ηελ ειεχζεξε γξαθή, πξνζζέηνπλ, αθαηξνχλ θαη αληηζηξέθνπλ γξάκκαηα, δελ ηεξνχλ ηηο απνζηάζεηο ζηηο ιέμεηο, θάλνπλ ζπληαθηηθά θαη ζεκαζηνινγηθά ιάζε θαη παξνπζηάδνπλ πξνβιήκαηα ηνληζκνχ θαη ζηίμεο. πρλά, ν γξαθηθφο ηνπο ραξαθηήξαο είλαη θαθφο. Δπηπιένλ, ζε αξθεηέο πεξηπηψζεηο παξνπζηάδνπλ δπζθνιία ζηα καζεκαηηθά, εηδηθά ζηελ εθκάζεζε ηεο πξνπαίδεηαο. Γξάθνπλ αλάπνδα ηνπο αξηζκνχο θαη ζπρλά δπζθνιεχνληαη λα θαηαλνήζνπλ πξνβιήκαηα γισζζηθήο θχζεο (Πνιπρξφλε θ.α., 2006: 42-45). Αμίδεη λα αλαθεξζεί πσο ζε αξθεηέο πεξηπηψζεηο, ηα παηδηά κε δπζιεμία παξνπζηάδνπλ δπζθνιίεο ζηε ζπκπεξηθνξά ηνπο, φπσο αδπλακία ζπγθέληξσζεο, λεπξηθφηεηα, επηζεηηθφηεηα, αδηαθνξία θαζψο θαη ζπλαηζζεκαηηθέο δπζθνιίεο (Γφηθνπ- Απιίδνπ, 2002). ε έξεπλα ηεο Γφηθνπ (2007α), νη πεξηζζφηεξνη απφ ηνπο εθπαηδεπηηθνχο πνπ ζπκκεηείραλ ζηελ έξεπλα δήισζαλ πσο ηα παηδηά κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο παξνπζηάδνπλ ρακειή απηνεθηίκεζε, αλαζθάιεηα θαη επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά. 19

1.5 Διάγνωζη ηηρ δςζλεξίαρ ηελ Διιάδα, ζχκθσλα κε ην λφκν 3699/2008 «νη εηδηθέο εθπαηδεπηηθέο αλάγθεο ησλ καζεηψλ κε αλαπεξία θαη κε εηδηθέο εθπαηδεπηηθέο αλάγθεο δηεξεπλψληαη θαη δηαπηζηψλνληαη απφ ηα ΚΔΓΓΤ, ηελ Δηδηθή Γηαγλσζηηθή Δπηηξνπή Αμηνιφγεζεο (ΔΓΔΑ) θαη ηα πηζηνπνηεκέλα απφ ην Τπνπξγείν Δζληθήο Παηδείαο θαη Θξεζθεπκάησλ Ηαηξνπαηδαγσγηθά Κέληξα (ΗΠΓ) άιισλ Τπνπξγείσλ» (ΦΔΚ 199/02-10-2008). Ζ δηαγλσζηηθή εθηίκεζε γίλεηαη απφ δηεπηζηεκνληθή νκάδα, ε νπνία απνηειείηαη απφ ζρνιηθφ ςπρνιφγν, εηδηθφ παηδαγσγφ, θνηλσληθφ ιεηηνπξγφ, ινγνζεξαπεπηή θαη ζε πεξηπηψζεηο πνπ θξίλεηαη αλαγθαίν απφ παηδνςπρίαηξν (Κάθνπξνο & Μαληαδάθε, 2006). Καηά ηε δηαγλσζηηθή εθηίκεζε, ην παηδί ππνβάιιεηαη ζε ςπρνκεηξηθέο δνθηκαζίεο, ζηαζκηζκέλεο ή άηππεο, κε ζθνπφ ηε δηαθνξνδηάγλσζε ηεο δπζιεμίαο απφ άιιεο δηαηαξαρέο 4 (Μαξθνβίηεο & Σδνπξηάδνπ, 1991). χκθσλα κε ην δηαγλσζηηθφ θξηηήξην DSM - IV ζα πξέπεη λα απνθιεηζηεί ε πηζαλφηεηα νη καζεζηαθέο δπζθνιίεο ηνπ παηδηνχ λα νθείινληαη ζε λνεηηθή θαζπζηέξεζε, ζε αηζζεηεξηαθά πξνβιήκαηα, ζε ζπλαηζζεκαηηθέο ή άιιεο ςπρηαηξηθέο δηαηαξαρέο (American Psychiatric Association APA, 2000). Ο θνηλσληθφο ιεηηνπξγφο ιακβάλεη ην θνηλσληθφ, νηθνγελεηαθφ θαη αηνκηθφ ηζηνξηθφ ηνπ παηδηνχ θαη ζπιιέγεη ηηο πξψηεο πιεξνθνξίεο. Αμηνινγεί ηηο ελδννηθνγελεηαθέο ζρέζεηο θαηά ηε δηάξθεηα αλάπηπμεο ηνπ παηδηνχ, ηελ ησξηλή εζσηεξηθή ιεηηνπξγία ηεο νηθνγέλεηαο θαζψο θαη ηηο ζρέζεηο ηεο νηθνγέλεηαο κε ηελ θνηλφηεηα. Ο εηδηθφο πξέπεη λα ζπιιέμεη πιεξνθνξίεο γηα ηνπο ζπγγελείο πέξα απφ ηα κέιε ηεο νηθνγέλεηαο (Μαξθνβίηεο & Σδνπξηάδνπ, 1991 Μάλνο, 1997 Σζηάληεο & Υξηζηνγηψξγνο, 2001). Ο ζρνιηθφο ςπρνιφγνο θαιείηαη λα θάλεη πιήξε θαη πνιχπιεπξε ςπρνινγηθή εθηίκεζε ηνπ παηδηνχ. πγθεληξψλεη θαη εξκελεχεη πιεξνθνξίεο ζρεηηθέο κε ηηο ςπρνινγηθέο ιεηηνπξγίεο, ηε ζπκπεξηθνξά θαη ηελ ςπρνθνηλσληθή ηνπ πξνζαξκνγή. Καηά ηε δηάξθεηα ηεο ςπρνινγηθήο ζπλέληεπμεο, εθηηκά ην λνεηηθφ δπλακηθφ ηνπ 4 Η διαφοδιάγνωςθ αναφζρεται ςτθ «διαδικαςία διάκριςθσ και κακοριςμοφ μιασ διαταραχισ μεταξφ δφο ι περιςςότερων διαταραχϊν με κοινά ςυμπτϊματα, για τον εντοπιςμό των κυριότερων ςυμπτωμάτων τα οποία είναι παρόντα ςτθ μια διαταραχι αλλά όχι και ςτθν άλλθ» (Κάκουροσ & Μανιαδάκθ, 2006). 20

παηδηνχ θαη είλαη ην πξφζσπν ην νπνίν ζπλεξγαδφκελν κε ηνπο εηδηθνχο επηζηήκνλεο ζα θάλεη ηε δηαθνξηθή δηάγλσζε (Πνιπρξφλε θ.α., 2006). Ο εηδηθφο παηδαγσγφο θαιείηαη λα θάλεη καζεζηαθή εθηίκεζε ηνπ παηδηνχ θαη λα εληνπίζεη ηηο δπζθνιίεο ζηα δηάθνξα επίπεδα ζρνιηθήο κάζεζε (αλάγλσζε, γξαθή, νξζνγξαθία, καζεκαηηθά). Σέινο, ην παηδί πξέπεη λα αμηνινγεζεί θαη απφ ινγνζεξαπεπηή (Κάθνπξνο & Μαληαδάθε, 2006 Μαξθνβίηεο & Σδνπξηάδνπ, 1991 Μάλνο, 1997 Σζηάληεο & Υξηζηνγηψξγνο, 2001). Αθνχ ηεζεί ε δηάγλσζε απφ ηε δηεπηζηεκνληθή νκάδα, πξέπεη λα θαηαξηηζηεί θαη λα εθαξκνζηεί ην θαηάιιειν εμαηνκηθεπκέλν εθπαηδεπηηθφ πξφγξακκα παξέκβαζεο ζχκθσλα κε ηα ελδηαθέξνληα, ηηο δπλαηφηεηεο θαη ηηο αδπλακίεο ηνπ παηδηνχ 5. Δίλαη ζεκαληηθφ λα ηεζνχλ απφ ηε αξρή κε ζαθήλεηα νη ζηφρνη (βξαρππξφζεζκνη θαη καθξνπξφζεζκνη). Δίλαη θαιφ ην πξφγξακκα λα εθαξκφδεηαη ζην ζρνιείν, απφ θαηάιιεια θαηαξηηζκέλν εθπαηδεπηηθφ, θαη ζην ζπίηη. Οη ζηφρνη ηνπ πξνγξάκκαηνο πξέπεη λα αμηνινγνχληαη ζε ηαθηά ρξνληθά δηαζηήκαηα θαη λα ειέγρεηαη ε πξφνδνο ηνπ παηδηνχ. Μηα νινθιεξσκέλε παξέκβαζε είλαη ζεκαληηθφ λα πεξηιακβάλεη θαη ζπκβνπιεπηηθή ππνζηήξημε ζηνλ ςπρνθνηλσληθφ ηνκέα. Ζ ςπρνθνηλσληθή αληηκεηψπηζε απεπζχλεηαη ζην παηδί, ηελ νηθνγέλεηα ηνπ αιιά θαη ην ζρνιηθφ ηνπ πεξηβάιινλ (Πνιπρξφλε θ.α, 2006). 5 Η πρϊιμθ διάγνωςθ κεωρείται ιδιαιτζρωσ ςθμαντικι κακϊσ παρζχει τθ δυνατότθτα πρϊιμθσ παρζμβαςθσ ςτον γνωςτικό και τον ψυχοκοινωνικό τομζα (Πολυχρόνθ κ.α., 2006). 21

2. Κνηλωληθέο ζρέζεηο ζην ζρνιείν Ο φξνο θνηλσληθή ή δηαπξνζσπηθή ζρέζε «αλαθέξεηαη ζε έλαλ εμειηθηηθφ ζπλαηζζεκαηηθφ δεζκφ πνπ ζπλδέεη δχν ή πεξηζζφηεξα πξφζσπα θαη δελ αθνξά ηελ απιή αιιειεπίδξαζε αλάκεζα ζε απηά» (Απγεηίδνπ, 1997). Γηα λα ππάξμεη ζηελή δηαπξνζσπηθή ζρέζε πξέπεη νη αιιειεπηδξάζεηο κεηαμχ ησλ αηφκσλ λα ραξαθηεξίδνληαη απφ νηθεηφηεηα, ζπρλφηεηα, θνηλφ λφεκα, ζρεηηθή δηάξθεηα θαη αληνρή. Πην ζπγθεθξηκέλα, πξέπεη φινη νη εκπιεθφκελνη λα επεξεάδνπλ θαη λα επεξεάδνληαη ν έλαο απφ ηνλ άιινλ, δηαηεξψληαο, φκσο, ηαπηφρξνλα ηελ αλεμαξηεζία ηνπο, ελψ παξάιιεια ε πξνζσπηθφηεηα ηνπ θαζελφο γίλεηαη απνδεθηή θαη ζεβαζηή. Σα ραξαθηεξηζηηθά ησλ θαιψλ δηαπξνζσπηθψλ ζρέζεσλ είλαη ηα παξαθάησ: ακνηβαίνο ζεβαζκφο, ακνηβαία εκπηζηνζχλε, ακνηβαίν ελδηαθέξνλ, θαηαλφεζε ησλ ζπλαηζζεκάησλ ηνπ ελφο γηα ηνλ άιιν, επηζπκία ηνπ ελφο λα αθνχεη ηνλ άιιν, έκθαζε ζηηο ζεηηθέο ελέξγεηεο θαη φρη ζηα ιάζε, απνδνρή ησλ κεηνλεθηεκάησλ θαη ησλ αδπλακηψλ ηνπ άιινπ θαη ππνζηήξημε γηα ηελ απαινηθή ηνπο. πλεπψο, νη θαιέο δηαπξνζσπηθέο ζρέζεηο είλαη απνηέιεζκα ηεο ζπλεηζθνξάο φισλ ησλ κειψλ (Αλαγλσζηνπνχινπ, 2005 Kelley et al., 1983). Τπάξρνπλ δχν κνληέια κειέηεο ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ. Σν γλσζηηθφεμειηθηηθφ θαη ην εζλνγξαθηθφ- εξκελεπηηθφ. ην πξψην, επηρεηξείηαη ε θαηαλφεζε ησλ ζρέζεσλ απφ κία εμειηθηηθή- αλαπηπμηαθή πξννπηηθή. Γεληθεχνληαη νη ζπκπεξηθνξέο θαη ηα γλσζηηθά ζρήκαηα ησλ παηδηψλ ρσξίο λα ππάξρνπλ πεξηζψξηα γηα εθάζηνηε δηαθνξνπνηήζεηο. Ζ ινγηθή ηνπ παξαπάλσ κνληέινπ βαζίδεηαη ζηε ζεσξία πσο ζε θάζε ειηθία ηα παηδηά αλαπηχζζνπλ ζπγθεθξηκέλεο ηθαλφηεηεο, νη νπνίεο είλαη απαξαίηεηεο γηα ηνλ ζρεκαηηζκφ ησλ θνηλσληθψλ ηνπο ζρέζεσλ. Ζ κεζνδνινγία, πνπ επηιέγεηαη ζην ζπγθεθξηκέλν κνληέιν, γηα ηε δηεξεπλήζε ησλ δηαπξνζσπηθψλ ζρέζεσλ ησλ παηδηψλ, βαζίδεηαη θπξίσο ζε ιεθηηθέο ή γξαπηέο αλαθνξέο ησλ ίδησλ ζρεηηθά κε ηηο αληηιήςεηο ηνπο γηα ηηο ζρέζεηο. ε αξθεηέο πεξηπηψζεηο, φκσο, κπνξεί λα ππάξμεη αλαληηζηνηρία κεηαμχ ησλ φζσλ ιέλε ηα παηδηά θαη ζ απηά πνπ πξαγκαηηθά θάλνπλ (Απγεηίδνπ, 1997). Σν εζλνγξαθηθφ- εξκελεπηηθφ κνληέιν, πξνζπαζεί λα θαηαλνήζεη ηα ραξαθηεξηζηηθά ησλ ζρέζεσλ ζηα πιαίζηα ζηα νπνία αλαπηχζζνληαη. Έηζη, πξάμεηο 22

γεγνλφηα θαη αιιειεπηδξάζεηο απνθηνχλ λφεκα κφλν ζην εθάζηνηε πιαίζην ζην νπνίν εθδειψλνληαη. Σα αηνκηθά ραξαθηεξηζηηθά θαη ην πνιηηηζκηθφ πεξηβάιινλ απνηεινχλ ζεκαληηθνχο παξάγνληεο αλάπηπμεο ησλ δηαπξνζσπηθψλ ζρέζεσλ. Δπεξεάδνπλ θαη ηαπηφρξνλα ραξαθηεξίδνπλ ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο. χκθσλα, ινηπφλ, κε ηα παξαπάλσ, ππάξρνπλ έξεπλεο νη νπνίεο βαζίδνληαη είηε ζην πξψην, είηε ζην δεχηεξν κνληέιν. Χζηφζν, ππάξρνπλ θαη θάπνηεο νη νπνίεο δελ ππάγνληαη ζε θαλέλα απφ ηα παξαπάλσ κνληέια (Απγεηίδνπ, 1997). 2.1 Σημαζία δημιοςπγίαρ κοινωνικών ζσέζεων με ηοςρ ζςνομηλίκοςρ ζηο ζσολείο Σα παηδηά πεξλνχλ κεγάιν κέξνο ηεο δσήο ηνπο ζην ζρνιείν, ζην πιαίζην ηνπ νπνίνπ αλαπηχζζνπλ θνηλσληθέο ζρέζεηο κε ηνπο ζπλνκειίθνπο. Ζ κεηάβαζε απφ ην νηθνγελεηαθφ ζην ζρνιηθφ πεξηβάιινλ, επηθέξεη ζεκαληηθέο αιιαγέο ζηε δσή ηνπ παηδηνχ. ηε ζρνιηθή θνηλφηεηα, ην παηδί απνηειεί κέξνο ηνπ ζπλφινπ θαη αληηκεησπίδεηαη ακεξφιεπηα ζε ζχγθξηζε κε ηε κεξνιεπηηθή κεηαρείξηζε πνπ δέρεηαη ζηελ νηθνγέλεηα, ελψ, ρσξίο ηελ ππνζηήξημε ησλ γνλέσλ ηνπ, πξέπεη λα αληηκεησπίζεη πηζαλέο αληημνφηεηεο πνπ κπνξεί λα πξνθχςνπλ (Cole & Cole α, 2002). Ζ ζρνιηθή ηάμε απνηειεί κία θνηλσληθή νκάδα κε ηδηαίηεξε δνκή ζηελ νπνία ν θάζε καζεηήο έρεη ηε δπλαηφηεηα λα δεκηνπξγήζεη ηηο πξψηεο ηνπ θνηλσληθέο επαθέο. Οη ζρέζεηο απηέο είλαη ηδηαίηεξα ζεκαληηθέο, θαζψο ζπγθξηηηθά κε ηηο νηθνγελεηαθέο είλαη πνιππιεζέζηεξεο θαη ηζφηηκεο. Οη πνηθίινη ραξαθηήξεο ησλ ζπλνκειίθσλ κε ηνπο νπνίνπο ην παηδί έξρεηαη ζε επαθή, ην βνεζνχλ λα αλαπηχμεη ηελ ηθαλφηεηα λα ιεηηνπξγεί ξπζκηζηηθά ζε δχζθνιεο θαηαζηάζεηο θαη λα απηνλνκείηαη, εληζρχνληαο κ απηφ ηνλ ηξφπν ηελ απηνγλσζία ηνπ (Παξαζθεπφπνπινο, 1985). Απηφ ζπκβαίλεη επεηδή ζην πιαίζην ηεο ςπρνθνηλσληθήο ηνπ αλάπηπμεο, ην άηνκν απνθηά απηνγλσζία γηα ηηο ηθαλφηεηεο ηνπ, κέζα απφ ηελ αλάπηπμε πξνζσπηθψλ ζρέζεσλ. Ζ έλλνηα ηνπ εαπηνχ δηαθνξνπνηείηαη σο πξνο ην πεξηερφκελν θαη σο πξνο ηε δνκή ηεο κέζσ ηεο αιιειεπίδξαζεο κε ηνπο ζπλνκειίθνπο. Με ηε 23

ζπκπεξηθνξά ηνπ ην παηδί ζπλερψο δεηά επηβεβαίσζε γηα ηηο πξάμεηο ηνπ, πξνζειθχνληαο ην ελδηαθέξνλ θαη ηελ πξνζνρή ησλ ζπλνκειίθσλ ηνπ ζηνρεχνληαο λα κπεζεί ζηελ ππνθνπιηνχξα ηεο νκάδαο (Φινπξήο, Κνπινπνχινπ & ππξηδάθεο, 1981). ην ζρνιείν, ινηπφλ, ην παηδί πξέπεη λα ρεηξαθεηεζεί απφ ηνπο ζπλαηζζεκαηηθνχο δεζκνχο ηεο νηθνγέλεηαο ψζηε λα δεκηνπξγήζεη ζηε ζπλέρεηα ηηο θαηάιιειεο ηαπηίζεηο κε ηνπο ζπλνκειίθνπο (Muhlbauer, 1985). Βαζηθή επηδίσμε ηνπ αηφκνπ απνηειεί ε απνδνρή απφ ηελ νκάδα ησλ ζπλνκειίθσλ, θαζψο κέζα απφ ηελ θνηλσληθή ζπκκεηνρή ζε δξαζηεξηφηεηεο θαη ελδηαθέξνληα, ζα δηακνξθψζεη ηελ ηαπηφηεηα ηνπ (Γθφηνβνο, 1995). ηελ νκάδα ησλ ζπλνκειίθσλ δνθηκάδνληαη πνιιέο απφ ηηο αμίεο θαη ηνπο θαλφλεο πνπ δηδάζθνληαη ηα παηδηά ζην ζπίηη. Όκσο, ηα παηδηά αληηιακβάλνληαη πσο νη θαλφλεο ηεο νκάδαο ησλ ζπλνκειίθσλ θαη νη αληηδξάζεηο γηα νπνηαδήπνηε ζπκπεξηθνξά, είλαη δηαθνξεηηθέο απφ ηηο ζπκπεξηθνξέο θαη ηηο αληηδξάζεηο πνπ εθδειψλνληαη κέζα ζην πιαίζην ηεο νηθνγέλεηαο. Οη ζπκπεξηθνξέο ηνπο δηαθέξνπλ φηαλ βξίζθνληαη θάησ απφ ηνλ έιεγρν ησλ ελειίθσλ θαη φηαλ βξίζθνληαη ζε νκάδα ζπλνκειίθσλ. ηε δεχηεξε πεξίπησζε ηα ίδηα θαζνξίδνπλ ηελ θαηαλνκή εμνπζίαο (Cole & Cole α, 2002 Φινπξήο θ.α., 1981). Ζ ζεκαζία ησλ πξνζσπηθψλ ζρέζεσλ ζηελ θνηλσληθή θαη ζπλαηζζεκαηηθή αλάπηπμε ησλ παηδηψλ είλαη ζεκαληηθή θαη έρεη επηζεκαλζεί εδψ θαη πνιιά ρξφληα. Οη πξψηκεο δηαπξνζσπηθέο ζρέζεηο κεηαμχ ζπλνκειίθσλ παίδνπλ ζεκαληηθφ ξφιν ζηελ αλάπηπμή ηνπο θαζψο ζπκβάιινπλ ζηε γλσζηηθή ηνπο αλάπηπμε θαη ζηελ αλάπηπμε βαζηθψλ θνηλσληθψλ δεμηνηήησλ, φπσο ε ηθαλφηεηα αληηκεηψπηζεο ζπγθξνχζεσλ, ε αληίιεςε ηεο νπηηθήο ηνπ άιινπ θ.α. (Dunn, 1999). Δπηπιένλ, νη δηαπξνζσπηθέο ζρέζεηο κπνξνχλ λα βνεζήζνπλ ηα παηδηά λα θαηαλνήζνπλ πεξίπινθεο θαηαζηάζεηο θαζψο θαη ηηο ζρέζεηο πνπ δεκηνπξγνχληαη κεηαμχ αληηθεηκέλσλ ή αλζξψπσλ. Αθφκε, ε εκπηζηνζχλε θαη ε αιιειεμάξηεζε πνπ αλαπηχζζνληαη αλάκεζα ζηα παηδηά δεκηνπξγεί κία αζθαιή βάζε γηα ηε κάζεζε (Duck, 1983, Kutnick, 1988 ζην Απγεηίδνπ, 1997). Ο Hartup ην 1987 ππνζηήξημε πσο νη ζηελέο πξνζσπηθέο ζρέζεηο ησλ παηδηψλ επλννχλ κε ηνλ θαιχηεξν ηξφπν ηε λνεηηθή ηνπο αλάπηπμε. Γεληθφηεξα, ηνλίδεη ηε ζεκαζία ηνπο, αλαθέξνληαο πσο απνηεινχλ ζπλαηζζεκαηηθή θαη γλσζηηθή πεγή απφ 24

ηηο νπνίεο ην άηνκν αληιεί αζθάιεηα γηα λα αληηκεησπίζεη λέεο θαηαζηάζεηο θαη πξνβιήκαηα. Αθφκε, απνηεινχλ ηε βάζε γηα ηε δφκεζε λέσλ ζρέζεσλ (Απγεηίδνπ, 1997 Μπίθνο, 2004). Σα παηδηά ηα νπνία έρνπλ θαιέο ζρέζεηο κε ηνπο ζπλνκειίθνχο ηνπο, ζπλήζσο έρνπλ θαιή πξνζαξκνγή θαη εγηή ζπλαηζζεκαηηθή θαη ςπρνινγηθή εμέιημε. Ζ αίζζεζε ηνπ αλήθεηλ ζε κία νκάδα, πξνθαιεί ζεηηθά ζπλαηζζήκαηα θαη απνηειεί ςπρνζπλαηζζεκαηηθή αλάγθε. Οη ακνηβαίεο ζρέζεηο πνπ ραξαθηεξίδνληαη απφ εκπηζηνζχλε ζεσξνχληαη ζεκαληηθέο γηα ηε ζπλαηζζεκαηηθή θαη θπζηθή επεκεξία ησλ παηδηψλ, θαζψο κεηψλνπλ ηηο πηζαλφηεηεο γηα εκθάληζε ζπλαηζζεκαηηθψλ δηαηαξαρψλ (Cottman, 1983 ζην Απγεηίδνπ 1997 Ναζηάθνπ θ.α., 1999 ζην Μπίθνο, 2004). Απφ ηελ άιιε, ηα παηδηά πνπ απνξξίπηνληαη απφ ηνπο ζπλνκειίθνπο ηνπο, βηψλνπλ αξλεηηθά ζπλαηζζήκαηα, ηα νπνία πηζαλφλ λα πξνθαιέζνπλ απμεκέλν άγρνο, ρακειή απηνεθηίκεζε, απνμέλσζε απφ ηελ νκάδα, ερζξφηεηα θαη λα επεξεάζνπλ ηελ θνηλσληθή ηνπο πξνζαξκνγή, γεγνλφο πνπ ζα νδεγήζεη ζε πεξαηηέξσ απφξξηςε (Asher & Coie, 1990, Kirchler et al., 1993 ζην Μπίθνο, 2004). χκθσλα κε εξεπλεηηθά δεδνκέλα, ππάξρεη δπλαηή ζπζρέηηζε κεηαμχ ησλ αξλεηηθψλ ζρέζεσλ κε ηνπο ζπλνκειίθνπο θαη ησλ ζπλαηζζεκάησλ θαηάζιηςεο θαη άγρνπο. Σα ζπλαηζζήκαηα απηά έρνπλ επίδξαζε θαη ζηε ζσκαηηθή πγεία, θαζψο πξνθαινχλ ςπρνζσκαηηθά ελνριήκαηα (Boivin, Hymel & Bukowski, 1995 Gaspar de Matos et al., 2003). Οη δπζθνιίεο ζηελ αλάπηπμε δηαπξνζσπηθψλ ζρέζεσλ, έρνπλ θαη καθξνπξφζεζκα αξλεηηθέο επηπηψζεηο ζηελ ςπρνζπλαηζζεκαηηθή αλάπηπμε ελφο αηφκνπ. Ο Sullivan παξαηήξεζε άληξεο ελήιηθεο, νη νπνίνη ήηαλ αζζελείο ηνπ, θαη δηαπίζησζε πσο φζνη είραλ ζηεξεζεί επθαηξηψλ, πνπ ζα ηνπο επέηξεπαλ λα δεκηνπξγήζνπλ ζηελέο θηιίεο θαηά ηελ πξνεθεβηθή ηνπο ειηθία, έλησζαλ πνιχ άβνια ζηε δνπιεηά ηνπο ή ζηηο θνηλσληθέο ηνπο ζπλαιιαγέο κε άιινπο άληξεο. ε κία άιιε κειέηε, εληνπίζηεθε ε ζχλδεζε αλάκεζα ζηνλ ηχπν θηιίαο αγνξηψλ θαη θνξηηζηψλ πξνεθεβηθήο ειηθίαο θαη ζην βαζκφ κε ηνλ νπνίν ηα άηνκα απηά ραξαθηεξίδνληαλ απφ ηνπο εξεπλεηέο σο εγθάξδηα ή επηθπιαθηηθά ζηηο δηαπξνζσπηθέο ηνπο ζρέζεηο ζηελ ειηθία ησλ ηξηάληα εηψλ (Rubin, 1987). Γίλεηαη ζαθέο, ινηπφλ, πσο νη 25

πξνβιεκαηηθέο ζρέζεηο ζρεηίδνληαη κε δπζθνιίεο ζηελ θνηλσληθή πξνζαξκνγή, ηφζν ζηελ παηδηθή ή εθεβηθή ειηθία, φζν θαη ζηελ ελήιηθε δσή. Σέινο, ζρεηηθά κε ηελ απνδνρή ή ηελ απφξξηςε, φηαλ έλαο καζεηήο αηζζάλεηαη φηη ηνλ απνδέρνληαη νη ζπκκαζεηέο ηνπ, ζπκκεηέρεη πεξηζζφηεξν ζηηο νκάδεο εξγαζίαο θαη αληαπνθξίλεηαη ζηηο πξνζδνθίεο ησλ ππνινίπσλ. Δίλαη θαλεξφ, ινηπφλ, πσο αλάκεζα ζηε ζρνιηθή επίδνζε θαη ηελ θνηλσληθή ζπκπεξηθνξά ππάξρεη κεγάιε ζπλάθεηα. 6 ε κηα έξεπλα ησλ Azmitia θαη Perlmutter ην 1989, βξέζεθε πσο νη ζπλνκήιηθνη κπνξεί λα έρνπλ ζεηηθή επίδξαζε ζηε ζρνιηθή επίδνζε. ηελ έξεπλα απηή αμηνινγήζεθε ε ζπλεξγαζία κεηαμχ ζπκκαζεηψλ ζρνιηθήο ειηθίαο ζηελ αλάζεζε ζρνιηθψλ εξγαζηψλ. Γηαπηζηψζεθε πσο ε ακνηβαηφηεηα θαηά ηε ζπλεξγαζία βειηίσλε ηελ επίιπζε πξνβιεκάησλ. Έηζη, θαζψο ηα παηδηά ζπκθσλνχζαλ ζηνλ θαιχηεξν ηξφπν πξνζέγγηζεο ηνπ πξνβιήκαηνο, πεηχραηλαλ ην θαιχηεξν απνηέιεζκα (Cole & Cole α, 2002). πκπεξαζκαηηθά, απφ ηα παξαπάλσ γίλεηαη ζαθέο πσο ε δπλαηφηεηα ησλ παηδηψλ λα αιιειεπηδξάζνπλ ζεηηθά κε ηνπο ζπλνκειίθνπο θαη λα δεκηνπξγήζνπλ ηθαλνπνηεηηθέο θνηλσληθέο ζρέζεηο, είλαη απαξαίηεηε γηα ηε γλσζηηθή, θνηλσληθή, ζπλαηζζεκαηηθή θαη εζηθή ηνπο αλάπηπμε. 2.2 Εξέλιξη ηων κοινωνικών ζσέζεων καηά ηλικία 2.2.1 Νεπηαθή ειηθία Οη ζρέζεηο ησλ παηδηψλ κε ηα άιια παηδηά θαιχπηνπλ έλα επξχ θάζκα, απφ ηηο εθήκεξεο ζρέζεηο έσο ηηο πνιχ ζηελέο θηιίεο. Ζ ζπκκεηνρή ζε απηέο κπνξεί λα είλαη κηθξήο ή κεγάιεο ζεκαζίαο. Δδψ θαη πνιιά ρξφληα ν Piaget θαη άιινη κειεηεηέο έρνπλ επηζεκάλεη ην ζεκαληηθφ ξφιν πνπ παίδνπλ νη πξψηκεο ζρέζεηο ησλ παηδηψλ γηα ηελ αλάπηπμή ηνπο. Πηζαλέο ζπγθξνχζεηο ζηε λεπηαθή ειηθία, κπνξεί λα νδεγήζνπλ ζε δπζθνιίεο ζηελ ελήιηθε δσή (Dunn, 1999 Spitz,1973 ζην Muhbauer). Υαξαθηεξηζηηθφ γλψξηζκα ησλ αιιειεπηδξάζεσλ ζηε λεπηαθή ειηθία απνηειεί ε πξνζσξηλφηεηα ηεο ελαζρφιεζεο κε νπνηαδήπνηε δξαζηεξηφηεηα. Οη 6 Οη δχν απηνί φξνη πξνζδηνξίδνπλ ηε ζέζε θαη ηε ζηάζε ηνπ καζεηή κέζα ζηε ζρνιηθή ηάμε θαη θαζνξίδνπλ ην ζρνιηθφ ηνπ status (Σζηπιεηάξεο, 1998) 26

νκάδεο πνπ ζπγθξνηνχληαη είλαη αζηαζείο θαη εθήκεξεο θαη ε αιιειεπίδξαζε επηθεληξψλεηαη ζην παηρλίδη ππφθξηζεο. Απφ ηηο πεξηγξαθέο ησλ κηθξψλ παηδηψλ γηα ηηο πεπνηζήζεηο ηνπο ζρεηηθά κε ηε θηιία, θαίλεηαη ε βαξχηεηα πνπ δίλνπλ ζηελ ηθαλφηεηα ησλ άιισλ παηδηψλ λα είλαη ζχληξνθνί ηνπο ζην παηρλίδη, θαζψο ν ζεκαληηθφο ιφγνο ζπλαλαζηξνθήο ζε απηή ηελ αλαπηπμηαθή πεξίνδν είλαη ην θνηλφ παηρλίδη (Berthe, 1989 Κπξίδεο, 1996). Σα παηδηά αλαθέξνληαη απιά ζην παηρλίδη θαη απνθαινχλ θίιν νπνηνδήπνηε ζπκπαίθηε ηεο ζηηγκήο, ρσξίο λα ηνλίδνπλ ηελ αιιειεμάξηεζε, ηελ νηθεηφηεηα θαη ηνπο ζπλαηζζεκαηηθνχο δεζκνχο. Σα παηδηά εθείλα πνπ θαηνλνκάδνληαη σο θίινη, κπνξεί ηελ επφκελε ρξνληθή ζηηγκή λα κελ είλαη, θαζψο ην παηδί ζα βξεη λένπο θίινπο γηα ην επφκελν παηρλίδη (Μπάξκπαο, 2007). Σα κηθξά παηδηά κπνξεί λα έρνπλ ζρέζεηο κε δηάξθεηα κε άιια παηδηά, φκσο ηηο εθιακβάλνπλ σο ζρέζεηο ζηηγκηαίαο αιιειεπίδξαζεο. Δπηπιένλ, νη ζρέζεηο «αληαλαθινχλ κφλν ηηο θπζηθέο ηδηφηεηεο θαη ελέξγεηεο ησλ ζπκπαηθηψλ θη φρη ηηο ςπρνινγηθέο ηδηφηεηεο, ηηο πξνζσπηθέο αλάγθεο, ηα ελδηαθέξνληα ή ηα γλσξίζκαηα ηνπ ραξαθηήξα» (Rubin, 1987). Απφ ηα παξαπάλσ εξεπλεηηθά δεδνκέλα, πξνθχπηεη πσο νη δηαπξνζσπηθέο ζρέζεηο ζηελ πξνζρνιηθή ειηθία, απφ ηα 3 έσο ηα 5 πεξίπνπ ρξφληα, ζην κεγαιχηεξν πνζνζηφ ηνπο είλαη επηθαλεηαθέο θαη πξνζσξηλέο. Χζηφζν, κε βάζε ηε λέα αληίιεςε, δηαηππψλνληαη επηθπιάμεηο γηα ηηο παξαπάλσ απφςεηο. χκθσλα κε ηα λέα εξεπλεηηθά δεδνκέλα, αθφκε θαη ηα παηδηά ηεο λεπηαθήο ειηθίαο θαηαλννχλ, σο έλα βαζκφ, ηηο πξνζέζεηο θαη ηα ζπλαηζζήκαηα ησλ άιισλ, ηθαλφηεηα ε νπνία εμειίζζεηαη ζηα πξψηα ζρνιηθά έηε. ε έξεπλα ηεο Howes ην 1987 δηαπηζηψζεθε πσο ηα παηδηά πξνζρνιηθήο ειηθίαο ηείλνπλ λα δηαηεξνχλ ηηο θηιίεο ηνπο γηα δχν ή θαη γηα πεξηζζφηεξα ρξφληα, δηαπίζησζε ε νπνία δελ επηβεβαηψλεη ηελ άπνςε πσο νη θηιίεο ησλ κηθξψλ παηδηψλ είλαη αζηαζείο. ε παξφκνηα απνηέιεζκα νδεγήζεθε θαη ε έξεπλα ηεο Dunn (1999) ζηελ νπνία δηαπηζηψζεθε πσο παηδηά ειηθίαο ηεζζάξσλ εηψλ δηαηεξνχζαλ ηηο ζηελέο ηνπο θηιίεο θαηά κέζν φξν γηα δχν ρξφληα. Σέινο, ζε έξεπλα ηεο Απγεηίδνπ θαηαγξάθεθαλ νη αληηιήςεηο θαη νη πεξηγξαθέο ησλ ίδησλ ησλ παηδηψλ αλαθνξηθά κε ηηο αιιειεπηδξάζείο ηνπο κε ηνπο ζπλνκειίθνπο. Σα παηδηά ήηαλ ηθαλά λα πεξηγξάςνπλ ηηο δηθέο ηνπο ζρέζεηο αιιά αληηιακβάλνληαλ θαη ηηο ζρέζεηο ησλ άιισλ παηδηψλ πνπ δεκηνπξγνχληαλ ζηε ζρνιηθή ηάμε. Δπηπιένλ, δηαπηζηψζεθε πσο ηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο θηιίαο ζηελ πξνζρνιηθή ειηθία απνηεινχζαλ ε νηθεηφηεηα, ε εγγχηεηα, ε ζπλέρεηα 27

ησλ αιιειεπηδξάζεσλ. πλεπψο, απφ ηα παξαπάλσ θαίλεηαη πσο ηα παηδηά ζε απηέο ηηο ειηθίεο κπνξνχλ λα βηψζνπλ απηά ηα ραξαθηεξηζηηθά (Απγεηίδνπ, 1997). Σα δεδνκέλα απηά κπνξνχλ λα θαηαδείμνπλ ηελ ζηαζεξφηεηα πνπ ραξαθηεξίδεη ηηο θηιίεο ησλ κηθξψλ παηδηψλ. Φαίλεηαη πσο θαη ηα πνιχ κηθξά παηδηά είλαη ηθαλά λα δεκηνπξγήζνπλ ζηελέο ζρέζεηο, λα εθδειψζνπλ ελδηαθέξνλ γηα ηνπο άιινπο, λα αλαγλσξίδνπλ θαη λα αληαπνθξίλνληαη ζηα ζπλαηζζήκαηα ηνπο. Μπνξνχλ λα θαηαλννχλ ηε ζχλδεζε αλάκεζα ζηηο αληηιήςεηο θαη ηηο επηζπκίεο ησλ άιισλ θαη ζηε δηθή ηνπο ζπκπεξηθνξά, θαζψο επίζεο θαη ηνπο εζηθνχο θαλφλεο πνπ δηέπνπλ ηηο ζρέζεηο (Dunn, 1999). 2.2.2 Παηδηθή ειηθία Απφ ηα πξψηα ζρνιηθά ρξφληα, ζηελ ειηθία ησλ 6 έσο 12 εηψλ, ηα παηδηά πεξλνχλ πεξηζζφηεξν απφ ην 40% ηνπ ρξφλνπ ηνπο καδί κε ηνπο ζπλνκειίθνπο, δηάζηεκα ην νπνίν ζεσξείηαη δηπιάζην απφ εθείλν πνπ παξαηεξείηαη ζηε λεπηαθή ειηθία (Hill & Stafford, 1980 ζην Cole & Cole α, 2002). Καζψο ηα παηδηά κεγαιψλνπλ, ε νηθεηφηεηα θαη ε ζπλαηζζεκαηηθή ππνζηήξημε απνηεινχλ ζεκαληηθά ραξαθηεξηζηηθά κηαο θηιηθήο ζρέζεο. Ο ζηφρνο κεηαβάιιεηαη θαη απφ ηελ επηηπρεκέλε αλαδήηεζε ζπληξφθσλ ζην παηρλίδη, επηθεληξψλεηαη ζηελ απνδνρή απφ ηελ νκάδα ησλ νκφθπισλ ζπλνκειίθσλ. Σα παηδηά ζεσξνχλ απαξαίηεηα ζε κηα θηιηθή ζρέζε ηα παξαθάησ γλσξίζκαηα: αιιεινυπνζηήξημε, απνδνρή, ζαπκαζκφ, ζπληξνθηθφηεηα θαη αθνζίσζε. Γηαρξνληθέο κειέηεο ζε παηδηά πξψηεο ζρνιηθήο ειηθίαο έσο θαη ηελ εθεβεία ηνλίδνπλ πσο ηα παηδηά αλαθέξνπλ σο θχξην ραξαθηεξηζηηθφ ησλ ζρέζεσλ θηιίαο, ηελ απνδνρή θαη ην ζαπκαζκφ (Furman & Bierman, 1984 Ladd, 1999). Απφ ην θαληαζηηθφ παηρλίδη ηεο λεπηαθήο ειηθίαο ην νπνίν βαζίδεηαη ζε ξφινπο, κεηαβαίλνπλ ζηα παηρλίδηα, ηα νπνία βαζίδνληαη ζε θαλφλεο. Οη θαλφλεο βέβαηα, δελ απνπζηάδνπλ εληειψο απφ ην θαληαζηηθφ παηρλίδη ηεο πξνζρνιηθήο ειηθίαο, σζηφζν, ην ηειεπηαίν κπνξεί λα αιιάμεη νπνηαδήπνηε ζηηγκή ρσξίο αηηία. ηελ παηδηθή ειηθία, νη θαλφλεο απνηεινχλ ηε βάζε πνιιψλ παηρληδηψλ. Οη θαλφλεο νξίδνπλ πνηνπο ξφινπο ζα αλαιάβεη ν θαζέλαο θαη νη ζπκκεηέρνληεο πξέπεη λα 28

ζπκθσλήζνπλ απφ ηελ αξρή ζε απηνχο. Ζ κεηαζηξνθή απφ ην θαληαζηηθφ παηρλίδη ζηα παηρλίδηα κε θαλφλεο, απμάλεη ηνλ αξηζκφ ησλ θίισλ πνπ κπνξνχλ λα παίμνπλ καδί αιιά θαη ηε δηάξθεηα ηεο θνηλήο δξαζηεξηφηεηαο (Cole & Cole α, 2002). ηελ πξψηε ζρνιηθή ειηθία, ηα παηδηά αλακέλνπλ απφ ηνπο θίινπο λα κνηξάδνληαη ηα παηρλίδηα ηνπο, λα πξνζθέξνπλ βνήζεηα, λα ζπκπαζνχλ θαη λα αληηπαζνχλ ηα ίδηα πξφζσπα. Οη ζρέζεηο είλαη ζηαζεξφηεξεο, ελψ ην ζπλαίζζεκα ηνπ αλήθεηλ ζε κία νκάδα είλαη εληνλφηεξν ζε ζχγθξηζε κε ηε λεπηαθή ειηθία (Berthe, 1989). ηε κέζε ζρνιηθή ειηθία, ηα παηδηά αξρίδνπλ λα ζπλεξγάδνληαη ζε κεγαιχηεξν βαζκφ. Οη Smollar θαη Youniss κειέηεζαλ παηδηά ηξηψλ νκάδσλ- ειηθίαο 6-7 εηψλ, 9-10 θαη 12-13. ηηο πξψηεο δχν νκάδεο, ηα παηδηά ζεσξνχζαλ θίιν θάπνηνλ κε ηνλ νπνίν απιά έθαλαλ θάηη καδί ή θάπνηνλ ηνλ νπνίν βνεζνχζαλ, κνηξάδνληαλ θάηη ή έπαηδαλ καδί ηνπ. Μφλν ζηελ ειηθία ησλ 12-13 ρξνλψλ αλαθέξνληαλ ζηελ ακνηβαηφηεηα θαη ηφληδαλ πσο γίλνληαη θίινη κε θάπνηνλ κε ηνλ νπνίν αλαθάιππηαλ πσο είραλ πνιιέο νκνηφηεηεο (Smollar & Youniss, 1982). Δπίζεο, ζηε κέζε ζρνιηθή ειηθία, ηα παηδηά αξρίδνπλ λα αληηιακβάλνληαη πσο θηιία ζεκαίλεη ζπλεξγαζία. Δλδηαθέξνληαη λα ζπληνλίζνπλ ηηο πξάμεηο ηνπο ιακβάλνληαο ππφςε θαη ηηο αλάγθεο ηνπ άιινπ. Σν αλήθεηλ θαη ε θνηλσληθή απνδνρή απνηεινχλ ηα ζεκαληηθφηεξα ζέκαηα ηεο θηιίαο. Οη θίινη αληαιιάζνπλ φιν θαη πεξηζζφηεξεο ζηελέο πξνζσπηθέο γλψζεηο. πλεξγάδνληαη θαη αιιεινβνεζηνχληαη ζε κεγαιχηεξν βαζκφ. Δμαηηίαο ηνπ φηη πεξλνχλ πεξηζζφηεξν ρξφλν καδί, θαβγαδίδνπλ ζπρλά θαη επηθξίλνπλ πεξηζζφηεξν ν έλαο ηνλ άιιν, φκσο, ην πηζαλφηεξν είλαη λα δηαπξαγκαηεπηνχλ ηηο δηαθσλίεο ηνπο. Δλψ ινηπφλ, ζηε λεπηαθή ειηθία ε θηιία επηθεληξψλεηαη ζην παηρλίδη ππφθξηζεο, ζηε κέζε παηδηθή ειηθία ηα παηδηά αλαγλσξίδνπλ πσο νη άιινη έρνπλ δηαθνξεηηθέο θνηλσληθέο ζέζεηο θαη πσο νη νκάδεο παηρληδηνχ είλαη ηεξαξρηθά νξγαλσκέλεο. Καζψο ηα παηδηά νδεχνπλ πξνο ηελ εθεβεία, αληαιιάζνπλ φιν θαη πεξηζζφηεξεο πξνζσπηθέο απφςεηο θαη ζπλαηζζήκαηα θαη γίλνληαη πην γελλαηφδσξα θαη ζπλεξγαηηθά (Rupin & Coplan, 1992 ζην Cole & Cole α, 2002 Smollar & Youniss, 1982). Σέινο, φζνλ αθνξά ζηε δηαθνξά κεηαμχ ησλ δχν θχισλ, θαίλεηαη πσο ε νκάδα ησλ αγνξηψλ είλαη πην ζπλεθηηθή θαη ην νκαδηθφ πλεχκα είλαη ραξαθηεξηζηηθφηεξν, ζε ζχγθξηζε κε ηελ νκάδα ησλ θνξηηζηψλ (Berthe,1989). 29