ΒΙΒΛΙΚΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗΣ, ΠΑΤΕΡΙΚΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΑΜΦΙΣΗΜΙΕΣ ΤΗΣ ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑΣ

ΒΙΒΛΙΚΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗΣ, ΠΑΤΕΡΙΚΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΑΜΦΙΣΗΜΙΕΣ ΤΗΣ ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑΣ

ISBN 978-960-518-401-8 2012, IEPA MHTPO O I HMHTPIA O 2012, «I N IKTO» ANøNYMO E K O TIKH ETAIPEIA K ÏÏÈ ÚÔÌ Ô 64, 114 73 A HNA, TH.: 210.88.38.007, e-mail: indiktos@indiktos. gr EÍ ÎÙ ÏÔ 5, 546 35 E A ONIKH, TH.: 2310.23.10.83, FAX.: 2310.26.23.99, www.indiktos.gr

π ƒ ª ƒ π ª ƒπ ªπ π ø À ø ΒΙΒΛΙΚΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗΣ, ΠΑΤΕΡΙΚΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΑΜΦΙΣΗΜΙΕΣ ΤΗΣ ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑΣ ƒ π π Àª π ƒ π ε π ο π τ ε ι α υ λ η σ -συ ν τ ο ν ι σ μ ο σ Παν τ ε λ η σ Κα λ α ϊ τ ζ ι δ η σ INΔIKTOΣ AΘHNAI 2012

ÂÚÈ ÔÌÂÓ ÚoÏÔÁÔ... 9 ntâïë K Ï Ù È Ë fiúıô ÔÍÈ Î È Ïi iîë ı ŸÏÔÁÈÕ... 15 MÔ Ô ÎÔ Ù ÈÔ Ë iˆpëï iÿ ÂÙŸ Î È ÎfiÈÓˆÓiÎË ÈÎ ÈŸ Óh: ÌÈÕ i ÎhÚ Íh ÙË ÂÏ ı ÚiÕ... 75 ÂÙÚÔ µ ÈÏÂÈ Ë ÔÈ ÎfiiÓˆÓiÎ Û Ó Âi Û ÙË ÏÂÈ ı fiïfiáè... 89 ËÌËÙÚÈÔ ÎÔ Ùfi ÎfiiÓˆÓiÎfi-fiiÎfiÓfiÌiÎfi Ï È Èfi Î i Ë ÎfiiÓˆÓiÎË i ÛÎ Ïi ÙˆÓ ÚÒÙÔ Úi ÙÈ ÓÈÎˆÓ ÎfiiÓÔÙËÙˆÓ.... 119 Ó Ë. ı Ó ÛÈÔ ÚÔfi ÙÈÎ ÙË Ù ÚiÎË Î Ë ÁÈ ÌÈ ı ÔÏfiÁÈ ÙË ÂÏ ı ÚÒ Ë.... 143 ÃÚËÛÙÔ N. TÛipˆnh aáko mio oih h: ennoioïoáikh amêi hmia kai koinˆnikh amêitaïantey h. oi koinˆnike pokïh ei Áia ti eypˆ a ke ekkïh ie... 169 tyïiano TÛom ani h h oikoymenikh opeia Áia mia «enaïïaktikh aáko mio oih h thn y hpe ia toy anıpˆ oy kai th ÁË» (alternative globalization addressing people and earth=agape) a o opıô ÔÍË o tikh... 195 Ulrich Duchrow Ë Ó Ì ÙÈÎothta Ùfln ÎfiiÓˆÓikˆÓ Ûym pa eˆó: ÁÈ ÙËÓ ÂÏ ı ÚÒ Ë ÙË Ó ˆÙ ÚiÎfiÙËÙ Û Ô ton oïâıúÿfi epáaïeiako atomi mo... 221 BIO PAºIKA HMEIøMATA... 257 7

p ÏÔÁoÛ Ἕνα ἀπὸ τὰ χαρακτηριστικὰ στὴν δεκαετῆ ἤδη πορεία τῆς Ἀκαδημίας Θεολογικῶν Σπουδῶν εἶναι ἡ ἐνασχόλησή της ὄχι μόνο μὲ τὸ παρελθὸν ἀλλὰ καὶ μὲ τὸ παρὸν τῆς Ἐκκλησίας καὶ τῆς θεολογίας, καὶ μάλιστα ἡ ἐνεργὸς ἐμπλοκή της σὲ ζητήματα καὶ προκλήσεις ποὺ ἅπτονται τοῦ νεωτερικοῦ φαινομένου, καθὼς καὶ ἡ συστηματικὴ μελέτη καὶ συζήτηση -γιὰ πρώτη μᾶλλον φορὰ στὸν ὀρθόδοξο κόσμο- τῆς σχέσης Ὀρθοδοξίας καὶ νεωτερικότητας, Ὀρθοδοξίας καὶ νεωτερικοῦ πολιτισμοῦ 1. Ἡ πολυπρισματικὴ καὶ πολυφωνικὴ μελέτη καὶ σπουδὴ αὐτοῦ τοῦ θέματος ἀνέδειξε την -γιὰ ἱστορικοὺς κυρίως λόγους- οὐσιαστικὴ ἀπουσία τῆς Ὀρθοδοξίας ἀπὸ τὴ διαμόρφωση τοῦ μοντέρνου κόσμου καὶ τὴν ἱστορικὴ ἐκκρεμότητα, ἂν ὄχι καὶ ἀντιδικία, ποὺ συντηρεῖται μεταξὺ Ὀρθοδοξίας καὶ νεωτερικότητας, καὶ ποὺ ἔχει ὡς ἀποτέλεσμα τὴ δυσκολία ἐπικοινωνίας, οὐσιαστικῆς ποιμαντικῆς διακονίας καὶ θεολογικῆς μαρτυρίας τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας στὸ σύγχρονο κόσμο. 1. Βλ. Π. Καλαϊτζιδη, «Ἡ Ὀρθοδοξία καί το Ἰσλάμ: ἀπὸ τὴ νεωτερικότητα στὴν παγκοσμιοποίηση», στὸν τόμο: Π. Καλαϊτζιδη-Ν. Ντοντου, Ἰσλὰμ καὶ φονταμενταλισμός, Ὀρθοδοξία καὶ παγκοσμιοποίηση, Ἀκαδημία Θεολογικῶν Σπουδῶν/Ἴνδικτος, Ἀθήνα, 2004, σσ. 9-29 Π. Κα λ α ϊτ ζ ι δ η-ν. Ντ ο ν τ ο υ (ἐπιμ.), Ὀρθοδοξία καὶ Νεωτερικότητα, Ἀκαδημία Θεολογικῶν Σπουδῶν, χειμερινὸ πρόγραμμα 2001-02, Ἴνδικτος, Ἀθήνα, 2007 Π. Καλαϊτζιδη, Ὀρθοδοξία καὶ Νεωτερικότητα. Προλεγόμενα, Ἀκαδημία Θεολογικῶν Σπουδῶν/ Ἴνδικτος, Ἀθήνα, 2007 (τὸ τελευταῖο ἔργο κυκλοφορεῖ ἤδη σὲ ρουμανικὴ μετάφραση ἀπὸ τὶς ἐκδόσεις EIKON, Clij-Napoca, 2010, ἐνῶ ἡ ἀγγλικὴ καὶ γαλλικὴ μετάφραση πρόκειται νὰ κυκλοφορήσουν ἀπὸ τὶς ἐκδόσεις St Vladimir s Seminary Press καὶ Cerf ἀντίστοιχα). Γιὰ τὸ θέμα τῆς σχέσης Ὀρθοδοξίας καὶ νεωτερικότητας βλ. καὶ τὴν πρόσφατη ἔκδοση πρακτικῶν τοῦ συνεδρίου τοῦ Balamand: As. E. Kattan-F. Georgi (eds.), Thinking Modernity. Towards a Reconfiguration of the Relationship Between Orthodox Theology and Modern Culture, St John of Damascus Institute of Theology, University of Balamand-Center for Religious Studies, University of Münster, Tripoli, Lebanon-Münster, 2010. 9

ιερα μητροπολισ δημητριαδοσ ακαδημια θεολογικων σπουδων Ἂν λοιπόν ἡ μέχρι τώρα, ἐκ μέρους τῆς Ἀκαδημίας Θεολογικῶν Σπουδῶν, μελέτη καὶ συζήτηση τῆς σχέσης Ὀρθοδοξίας, νεωτερικότητας καὶ μετανεωτερικότητας ἐπικεντρώθηκε κυρίως σὲ αὐτὸ ποὺ θὰ μπορούσαμε νὰ ὀνομάσουμε πολιτισμικὴ ὄψη τοῦ νεωτερικοῦ φαινομένου, δὲν ἔλειψαν ὡστόσο ἀπὸ τὴ συζήτηση αὐτὴ οἱ ἀναφορὲς στὶς πολιτικές καὶ κοινωνικο-οἰκονομικὲς διαστάσεις καὶ παραμέτρους αὐτοῦ τοῦ φαινομένου. Ὁ γράφων μάλιστα εἶχε τὴν εὐκαιρία ὄχι μόνο στοὺς σχετικοὺς τόμους τῆς Ἀκαδημίας Θεολογικῶν Σπουδῶν, ἀλλὰ καὶ σὲ προσωπικὰ τοῦ κείμενα 2 νὰ ἀναφερθεῖ στὶς ἐν λόγω διαστάσεις καὶ στὴν ἐπείγουσα ἀνάγκη νὰ ἀρθρώσει ἐπιτέλους ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία καὶ ἡ θεολογία της ἕναν λόγο κριτικὸ καὶ προφητικό (ἀλλὰ ὄχι ἀντινεωτερικό, προνεωτερικὸ ἤ, ὅπως συμβαίνει ὅλο καὶ πιὸ συχνὰ τελευταία, ἀντιπαγκοσμιοποιητικό), ὅπως καὶ στὴν οὐσιαστικὴ ἀπουσία τῆς ὀρθόδοξης θεολογίας ἀπὸ ὅλες τὶς μεγάλες θεολογικὲς ζυμώσεις τοῦ 20 ου αἰώνα, καὶ ἐν προκειμένω ἀπὸ αὐτὲς ποὺ σχετίζονται μὲ τὴν πολιτικὴ θεολογία, τὴ θεολογία τῆς ἀπελευθέρωσης, τή «μαύρη» λεγόμενη θεολογία, κ.ἅ. 3 2. Βλ. ἐνδεικτικὰ Π. Καλαϊτζιδη, «Ἐσχατολογία καὶ πολιτική», στὸν τόμο: Σύναξις Εὐχαριστίας. Χαριστήρια εἰς τιμὴν τοῦ Γέροντος Αἰμιλιανοῦ, ἐκδ. Ἴνδικτος, Ἀθήνα, 2003, σσ. 483-527 «Ἐκκλησία, Βασιλεία, Πόλις: πολιτικὴ θεολογία καὶ δημόσιος λόγος τῆς Ἐκκλησίας σὲ μιὰ πλουραλιστικὴ κοινωνία», εἰσήγηση στὸ πλαίσιο τοῦ χειμερινοῦ προγράμματος 2005-06 τῆς Ἀκαδημίας Θεολογικῶν Σπουδῶν μὲ θέμα «Κράτος καὶ Ἐκκλησία» (τὸ πλῆρες κείμενο τῆς εἰσηγήσεως δημοσιεύεται στὸν ὑπὸ προετοιμασία τόμο: Κράτος καὶ Ἐκκλησία,) «Ὁ Σάββας Ἀγουρίδης καὶ ὁ προφητικὸς χριστιανισμός», ἀδημοσίευτη εἰσήγηση στὴν Ἡμερίδα πρὸς Τιμὴ καὶ Μνήμη τοῦ Καθηγητῆ Σάββα Ἀγουρίδη, Τρίτη 9 Νοεμβρίου 2010, Αἴθουσα Τελετῶν Παλαιὰς Φιλοσοφικῆς Σχολῆς ΑΠΘ. Διοργάνωση: Τμῆμα Θεολογίας ΑΠΘ, Ἵδρυμα «Ἄρτος Ζωῆς», Ἑλληνικὴ Βιβλικὴ Ἑταιρεία. 3. Βλ. σχετικά, P. Kalaitzidis, «From the Return to the Fathers to the Need for a Modern Orthodox Theology», St Vladimir s Theological Quarterly, 54 (2010), ἰδιαίτερα σσ. 18-19 καὶ σὲ συντομευμένη ἀπόδοση: «Ἀπὸ τήν «ἐπιστροφὴ 10

προλογοσ Δὲν θὰ ἀπεῖχε λοιπὸν κανεὶς καὶ πολὺ ἀπὸ τὴν ἀλήθεια ἂν ὑποστήριζε ὅτι ἡ πολιτικὴ θεολογία καὶ ἡ θεολογία τῆς ἀπελευθέρωσης εἶναι συνήθως ἀποῦσες ἀπὸ τὸν ὀρθόδοξο θεολογικὸ λόγο, ὅπως ἐξ ἄλλου, σὲ μεγάλο βαθμό, ἡ βιβλικὴ θεολογία, καὶ εἰδικότερα τὸ βιβλικὸ ὑπόβαθρο τῆς θεολογίας τῆς ἀπελευθέρωσης, εἶναι ὁ ἄλλος μεγάλος ἀπὼν τῆς ὀρθόδοξης θεολογίας, ποὺ ἀρέσκεται νὰ αὐτοπροσδιορίζεται ὡς ἀποκλειστικά «πατερικὴ» καί «παραδοσιακή». Ἀπὸ τὴν ἄλλη μεριά, πλὴν σπανίων ἐξαιρέσεων, ἡ θεολογία τῆς ἀπελευθέρωσης, καὶ στὴν εὐρωπαϊκὴ καὶ στὴν λατινοαμερικάνική της ἐκδοχή, ἀγνοεῖ οὐσιαστικὰ τὴν πατερικὴ συμβολὴ στὰ ὑπὸ συζήτηση θέματα καὶ τὸ ἐνδιαφέρον ποὺ παρουσιάζουν πολλὰ σχετικὰ πατερικὰ κείμενα, στὰ ὁποῖα συναντᾶμε μιὰ πρώιμη ριζοσπαστικὴ κριτικὴ τοῦ πλούτου, τῆς κοινωνικῆς ἀδικίας καὶ ἐκμετάλλευσης, ἀκόμη καὶ τῆς ἰδιοκτησίας, ὅπως καὶ μιὰ θερμὴ συνηγορία ὄχι μόνο ὑπὲρ τῆς φιλανθρωπίας καὶ τῆς ἐλεημοσύνης, ἀλλὰ καὶ ὑπὲρ τῆς κοινωνικῆς στράτευσης καὶ τῆς ἔμπρακτης ἀλληλεγγύης πρὸς τοὺς ἀδυνάτους, μιὰ συνηγορία μὲ χριστολογικὲς ἀναφορὲς καὶ προϋποθέσεις, ποὺ ὑψώνει τὸ μυστήριο τοῦ ἀδελφοῦ, ἂν ὄχι πλάι στὸ μυστήριο τῆς Θεολογίας, τουλάχιστο σὲ σημεῖο καὶ προαπαιτούμενο γιὰ τὴν εἴσοδο στὴ Βασιλεία 4. Τὴ συνεξέταση τῶν παραπάνω θεμάτων (βιβλικὴ θεολογία τῆς ἀπελευθέρωσης, πατερικὴ θεολογία καὶ ἀμφισημίες τῆς νεωτερικότητας), θέλησε νὰ ἐπιχειρήσει ἡ Ἀκαδημία Θεολογικῶν Σπουδῶν σὲ συνεργασία μὲ ἄλλους θεολογικοὺς καὶ ἀκαδημαϊκοὺς φορεῖς. Ἡ ἀρχικὴ ἰδέα προῆλθε ἀπὸ τὸν καθηγητὴ τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Χαϊδελβέργης Ulrich Duchrow, κατὰ τὴ διάρκεια τοῦ συνεδρίου τῆς Παγκόσμιας Συνομοσπονδίας στοὺς Πατέρες» στὸ αἴτημα γιὰ μιὰ σύγχρονη ὀρθόδοξη θεολογία», Σύναξη, τχ. 113, 2010, ἰδιαίτερα σελ. 31. 4. Βλ. ἀντὶ πολλῶν, Θ.Ν. Παπαθανασιου, Κοινωνικὴ Δικαιοσύνη καὶ Ὀρθόδοξη Θεολογία, Ἀκρίτας, Ἀθήνα, 2001 Το ῦ Ιδ ι ο υ, Ὁ Θεός μου ὁ Ἀλλοδαπός. Κείμενα γιὰ μιὰν ἀλήθεια ποὺ εἶναι «τοῦ δρόμου», Ἀκρίτας, Ἀθήνα, 2002. 11

ιερα μητροπολισ δημητριαδοσ ακαδημια θεολογικων σπουδων Θεολογικῶν Ἐκπαιδευτικῶν Ἱδρυμάτων (WOCATI) ποὺ φιλοξένησε ἡ Ἀκαδημία τὸν Ἰούνιο τοῦ 2008 στὸ Βόλο, ὅταν ἦρθε γιὰ πρώτη φορὰ σὲ ἄμεση ἐπαφὴ καὶ γνωριμία μὲ τὸ ἔργο καὶ τὴ θεολογικὴ ἀτζέντα τῆς Ἀκαδημίας. Στὴν περαιτέρω ἐπεξεργασία τῆς πρότασης συνέβαλαν μὲ προτάσεις καὶ ἰδέες ὁ καθηγητὴς τοῦ ΑΠΘ καὶ Πρόεδρος τοῦ WOCATI γιὰ τὴν περίοδο 2002-2008 Πέτρος Βασιλειάδης, ὁ ἐπ. καθηγητὴς τοῦ ΑΠΘ Στέλιος Τσομπανίδης καὶ ὁ γράφων. Ἐπὶ τὴ βάσει τῶν ἀνωτέρω, ἡ Ἀκαδημία Θεολογικῶν Σπουδῶν θεώρησε ὅτι γιὰ τὴν καλύτερη διεξαγωγὴ αὐτῆς τῆς συζήτησης θὰ ἦταν ὀρθό, ἀφ ἑνὸς νὰ διοργανωθεῖ θεολογικὸ σεμινάριο σὲ μεταπτυχιακὸ ἐπίπεδο 5 καὶ ἀφ ἑτέρου νὰ προετοιμαστεῖ ἡ ἔκδοση ἑνὸς συλλογικοῦ τόμου ποὺ νὰ συνεχίζει, νὰ διευρύνει καὶ νὰ ἐμπλουτίζει τὴ σχετικὴ ἔρευνα. Ἔτσι ὁ ἀνὰ χείρας συλλογικὸς τόμος, ἐκτός ἀπὸ τὴν πρώτη εἰσαγωγικὴ μελέτη τοῦ γράφοντος ποὺ ἐπέχει θέση προλεγομένων στὴ συζήτηση τοῦ θέματος: «Ὀρθοδοξία καὶ πολιτικὴ θεολογία» στὴ συνάφεια τῆς νεωτερικότητας καὶ τῆς μετανεωτερικότητας, περιέχει τρεῖς βιβλικὲς μελέτες συναφεῖς πρὸς τὴ θεολογία τῆς ἀπελευθέρωσης (Μ. Γκουτσιούδης, Π. Βασιλειάδης, Δ. Πασάκος), μία μελέτη κατανόησης καὶ ἑρμηνείας τῆς πατερικῆς σκέψης σὲ ἀπελευθερωτικὴ προοπτική (Θ.Ν. Παπαθανασίου), ἐνῶ ἀκολουθοῦν τρεῖς μελέτες σὲ ἀμιγῶς οἰκουμενικὴ προοπτική, ποὺ κάθε μιὰ μὲ τὸ δικό της τρόπο καὶ ἀπὸ τὴ δική της σκοπιὰ προσεγγίζει εἴτε τὶς ἐννοιολογικὲς ἀμφισημίες τῆς παγκοσμιοποίησης καὶ τὶς προκλήσεις ποὺ αὐτὴ θέτει στὶς εὐρωπαϊκὲς Ἐκκλησίες (Χρ. Ν. Τσιρώνης), εἴτε προβαίνει σὲ μιὰ ριζοσπαστικὴ πολιτικὴ κριτικὴ τῆς λογιστικῆς, ἀτομικιστικῆς ὄψης τῆς νεωτε- 5. Το ἐν λόγω σεμινάριο διοργανώθηκε ἀπὸ τὴν Ἀκαδημία Θεολογικῶν Σπουδῶν στὸ Βόλο, ἀπὸ τίς 28 ἕως τὶς 30 Μαΐου 2009, μὲ τὴ συνεργασία τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Χαϊδελβέργης καὶ τοῦ Τμήματος Θεολογίας τοῦ Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, καὶ μὲ τὴ συμμετοχὴ τῶν συνεργατῶν τῆς Ἀκαδημίας, καθηγητῶν καὶ μεταπτυχιακῶν φοιτητῶν ἀπὸ θεολογικὰ ἱδρύματα τῆς Ἀθήνας, τῆς Θεσσαλονίκης καὶ τῆς Χαϊδελβέργης. 12

προλογοσ ρικότητας καὶ τῆς νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης ἐπὶ τὴ βάσει μιᾶς θεολογικῆς (καὶ μάλιστα πατερικῆς) ὀπτικῆς, μὲ εἰδικὴ μνεία στὰ κινήματα ἐναλλακτικῆς παγκοσμιοποίησης (Στ. Τσομπανίδης, Ul. Duchrow). Θὰ πρέπει, βέβαια, νὰ διευκρινιστεῖ ὅτι συλλογικὸς τόμος δὲν σημαίνει καταθλιπτικὴ ὁμοφωνία οὔτε ὁμογενοποίηση καὶ τυποποίηση τοῦ δεδομένου πλουραλισμοῦ τῶν ἀπόψεων καὶ τῶν προσεγγίσεων. Ὁ παρὼν συλλογικὸς τόμος ἀποτελεῖ ἕνα ἀκόμη παράδειγμα γιὰ τὸ πὼς κείμενα μὲ διαφορετικὴ ἑρμηνευτικὴ προσέγγιση μποροῦν νὰ συνυπάρχουν, νὰ ἀλληλοσυμπληρώνονται ἢ καὶ νὰ διαλέγονται σιωπηρά, κάνοντας ἔτσι πράξη τὸ ζητούμενο τῆς ἐπιστημονικῆς πολυφωνίας καὶ τῆς ἀκαδημαϊκῆς διαφωνίας ποὺ σὲ τελευταία ἀνάλυση προάγουν τὴν ἔρευνα καὶ τὴν κριτική, τὸ διάλογο καὶ τὴν ἀναζήτηση τῆς ἀλήθειας. Λόγω τοῦ ἔντονου βιβλικοῦ ἐνδιαφέροντος ποὺ παρουσιάζουν, οἱ μελέτες τῶν Π. Βασιλειάδη, Μ. Γκουτσιούδη καὶ Δ. Πασσάκου ζητήθηκε νὰ ἀναδημοσιευθοῦν παράλληλα πρὸς τὸν παρόντα τόμο καὶ ὡς ἄρθρα στὸ Δελτίο Βιβλικῶν Μελετῶν (τ. 27Α, Ἰανουάριος- Ἰούνιος 2009), ποὺ πρόκειται νὰ κυκλοφορήσει τὴν ἄνοιξη τοῦ 2011. Ἀντιθέτως, ἡ μελέτη τοῦ Γ. Σκαλτσά: Νεωτερικὰ» καί «διαφωτιστικὰ» στοιχεῖα τῆς πατερικῆς σκέψης», δὲν ἔφτασε ἐγκαίρως πρὸς δημοσίευση καὶ δὲν κατέστη δυνατὴ ἡ συμπερίληψή της στὸν παρόντα συλλογικὸ τόμο.θὰ ἤθελα καὶ ἀπὸ τὴ θέση αὐτὴ νὰ εὐχαριστήσω ὅλους ὅσοι συνέβαλαν στὴν ἔκδοση αὐτοῦ τοῦ συλλογικοῦ τόμου καθὼς καὶ στὴν προετοιμασία καὶ διοργάνωση τοῦ μεταπτυχιακοῦ σεμιναρίου: τὸν Σέβ. Μητροπολίτη Δημητριάδος κ. Ἰγνάτιο γιὰ τὴ συνεχὴ στήριξη, ἐνθάρρυνση καὶ ἐμπιστοσύνη στὸ ἔργο, τὶς δράσεις καὶ τὶς ἐκδόσεις τῆς Ἀκαδημίας τὸν καθηγητὴ συστηματικῆς θεολογίας τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Χαϊδελβέργης Ulrich Duchrow γιὰ τὴν ἀρχικὴ ἰδέα καὶ γιὰ τὴν ἐνεργὸ συμμετοχή του στὴν προετοιμασία καὶ πραγματοποίηση του ἐν λόγω σεμιναρίου τοὺς καθηγητὲς τοῦ Τμήματος Θεολογίας τοῦ ΑΠΘ Πέτρο Βασιλειάδη καὶ Στέλιο Τσομπανίδη γιὰ τὴ σημαντικὴ βοήθεια καὶ τὴν ἄριστη συνεργασία στὸ ὅλο ἐγχείρημα τοὺς εἰσηγητὲς τοῦ σεμιναρίου καὶ 13

ιερα μητροπολισ δημητριαδοσ ακαδημια θεολογικων σπουδων τούς συγγραφεῖς αὐτοῦ τοῦ τόμου γιὰ τὸν κόπο τῆς προετοιμασίας καὶ τὴ σημαντικὴ συμβολή τους στὴν προώθηση τῆς ἔρευνας καὶ τὴ σοβαρὴ ἐπιστημονικὴ συζήτηση τόν π. Gregory Edwards καὶ τὴν κα Ζωὴ Πλιάκου-Νίκα, γιὰ τὴν πρόθυμη βοήθειά τους στὶς μεταφράσεις ἀπὸ τὰ ἑλληνικὰ στὰ ἀγγλικὰ καὶ ἀντιστρόφως τοὺς μεταπτυχιακούς φοιτητὲς γιὰ τὴν ἐνεργὸ συμμετοχὴ καὶ τὶς παρεμβάσεις τους στὶς ἐργασίες τοῦ σεμιναρίου τελευταίους, ἀλλὰ ὄχι ἔσχατους, τοὺς συνεργάτες τῆς Ἀκαδημίας Θεολογικῶν Σπουδῶν Δρ Ἑλένη Κασσελούρη-Χατζηβασιλειάδη, Δρ Χαράλαμπο Βέντη, Νίκο Ἀσπρούλη, Ἀναστασία Γκίτση, Χρῆστο Παρίση, Κλαίρη Νικολάου, Βαλίλα Γιαννουτάκη, Ἀποστολία Ἰατρίδη, γιὰ τὴν πολύτιμη καὶ καθοριστικὴ συμβολή τους στὴν ἐπιτυχῆ ἔκβαση τοῦ διπλοῦ αὐτοῦ ἐγχειρήματος (σεμινάριο-συλλογικός τόμος), καὶ μάλιστα σὲ μιὰ δύσκολη στιγμὴ προσωπικῆς περιπέτειας ποὺ σημαδεύτηκε ἀπὸ τὴν ὑποχρεωτικὴ πολλὲς φορὲς ἀπουσία μου, τὴν ἀνησυχία, τὴν ἀβεβαιότητα ἀλλὰ καὶ τὴν πίστη καὶ τὴν ἐλπίδα. Ὁ τόμος αὐτὸς συνδέεται ἄρρηκτα μὲ αὐτὴν τὴν κρίσιμη περίοδο τῆς προσωπικῆς μοῦ ζωῆς καὶ τοῦ κοινοῦ μᾶς ἔργου στὴν Ἀκαδημία Θεολογικῶν Σπουδῶν, καὶ εἶναι τὸ πρῶτο συλλογικὸ ἔργο ποὺ ὑπογράφω ὡς ἐπιμελητὴς ἀφότου Κύριος ὁ Θεὸς ἐξήγαγέ με ἐκ γῆς θανάτου 6. Ἄλλωστε, θεμέλιο καὶ ἔσχατο κριτήριο κάθε χριστιανικῆς θεολογίας όπως καὶ τοῦ αἰτήματος μιᾶς ὀρθόδοξης θεολογίας τῆς ἀπελευθέρωσης παραμένει εἰς τοὺς αἰώνας Ἰησοῦς ὁ Χριστός, ὁ «πρωτότοκος πάσης κτίσεως» 7 καί «πρωτότοκος ἐκ τῶν νεκρῶν» 8, ἡ χώρα τῶν ζώντων, ἡ ἀπαντοχὴ καὶ ἐλπίδα της ὄντως ζωῆς καὶ τῆς ἀληθοῦς ἐλευθερίας. Παντελης Λ. Καλαϊτζιδης Βόλος, 27 Δεκεμβρίου 2010 Μνήμη Πρωτομάρτυρος καὶ Ἀρχιδιακόνου Στεφάνου 6. Πρβλ. Ἓξ., 32:1, Πραξ., 7:1. 7. Βλ. Κολ., 1:15. 8. Βλ. Κολ., 1:18. 14

fiúıô ÔÍÈ Î È ÏI IÎË ı ŸÏÔÁÈÕ ntâïë K Ï Ù È Ë Ὁ I. h θεολογiα τῆς πολιτικhς ὅρος «πολιτικὴ θεολογία» πρωτοχρησιμοποιήθηκε, ἀπ ὅσο γνωρίζω, στὸ ὁμώνυμο ἔργο τοῦ Carl Schmitt τὸ 1922, χωρὶς βέβαια αὐτὸ νὰ σημαίνει πὼς δὲν μποροῦμε νὰ βροῦμε στοιχεῖα πολιτικῆς θεολογίας σὲ προγενέστερους συγγραφεῖς, ἢ πὼς δὲν μποροῦμε νὰ ἀνιχνεύσουμε «δομές» ἤ «παραδείγματα» πολιτικῆς θεολογίας στήν παλιότερη ἢ πιὸ πρόσφατη ἱστορία τῆς Ἐκκλησίας. Στὸ μικρὸ ἀλλὰ κλασικὸ πιὰ στὸ εἶδος του βιβλίο Πολιτικὴ Θεολογία 1, ὁ συντηρητικὸς καθολικός, καὶ φίλα προσκείμενος στὸν ἐθνικοσοσιαλισμὸ γερμανὸς θεωρητικὸς τοῦ δικαίου Carl Schmitt, τὸν ὁποῖο ὁ Jacob Taubes ἀποκάλεσε «ἀποκαλυπτικὸ τῆς ἀντεπανάστασης» 2, ὑποστήριξε πώς «ὅλες οἱ μεστὲς ἔννοιες τῆς σύγχρονης πολιτειολογίας εἶναι ἐκκοσμικευμένες θεολογικὲς ἔννοιες». Καὶ αὐτό «ὄχι μόνον ὡς πρὸς τὴν ἱστορική τους ἐξέλιξη (ἐφ ὅσον μεταφέρθηκαν ἀπὸ τὴ θεολογία στὴν πολιτειολογία καὶ ὁ παντοδύναμος Θεὸς λ.χ. ἔγινε ὁ παντοδύναμος νομοθέτης), ἀλλὰ καὶ ὡς πρὸς τὴ συστηματική τους δομή, τῆς ὁποίας ἡ γνώση εἶναι ἀπαραίτητη γιὰ μιὰ κοινωνιολογικὴ θεώρηση αὐτῶν τῶν ἐννοιῶν». Ἀναφερόμενος ἔτσι στήν «κατάσταση ἔκτακτης ἀνάγκης» (στὴν ἐκτροπὴ δηλαδὴ ἢ τὴν ἐξαίρεση, ὅπως θὰ προτιμοῦσε ὁ Schmitt, ἀπὸ τὴ θεσμικὴ ὁμαλότητα), ὑποστηρίζει ὅτι αὐτή «ἔχει γιὰ τὴ νομικὴ ἐπιστήμη 1. C. Schmitt, Πολιτικὴ Θεολογία. Τέσσερα κεφάλαια γύρω ἀπὸ τὴ διδασκαλία περὶ κυριαρχίας, μετάφραση, σημειώσεις, ἐπιλεγόμενα, Π. Κονδύλης, Λεβιάθαν, Ἀθήνα, 1994 (πρώτη γερμανικὴ ἔκδοση 1922, δεύτερη [καὶ ὁριστικὴ] ἔκδοση 1934). 2. J. Taubes, The Political Theology of Paul, ed. By Al. Assman and J. Assmann, in conjunction with H. Folkers, W.-D. Hartwich, and Chr. Schulte, transl. by D. Hollander, Stanford University Press, Stanford, CA, 2004, σελ. 69. 15

ΠΑΝΤΕΛΗ ΚΑΛΑΪΤΖΙΔΗ ἀνάλογη σημασία ὅπως τὸ θαῦμα γιὰ τὴ θεολογία» 3. Γι αὐτὸ καὶ ὑποστηρίζει μὲ συνέπεια τὴ δομικὴ ἀναλογία ἀνάμεσα στὶς θεμελιακὲς ἔννοιες τοῦ κράτους δικαίου ἀφενὸς καὶ τῆς θεολογίας καὶ τῆς μεταφυσικῆς ἀφετέρου, προβάλλοντας ἔτσι μὲ ἐπιμονὴ τὴ συμφωνία τῆς κοινωνικῆς δομῆς μιᾶς συγκεκριμένης ἐποχῆς μὲ τὴ μεταφυσική της κοσμοεικόνα. Ὅπως χαρακτηριστικὰ σημειώνει: «ἡ ἰδέα τοῦ σύγχρονου κράτους ἐπικρατεῖ μὲ τὸν δεϊσμό 4, δηλαδὴ μὲ μιὰ θεολογία καὶ μεταφυσικὴ ποὺ ἐκδιώκει τὸ θαῦμα ἀπὸ τὸν κόσμο καὶ ἀρνεῖται τὴν παραβίαση τῶν φυσικῶν νόμων (ὅπως αὐτὴ ἐμπεριέχεται στὴν ἔννοια τοῦ θαύματος, ἐπιβάλλοντας μιὰν ἐξαίρεση μέσω μιᾶς ἄμεσης ἐπέμβασης), τὸ ἴδιο ὅπως ἀρνεῖται καὶ τὴν ἄμεση ἐπέμβαση τοῦ κυρίαρχου, τοῦ μονάρχη ἢ ἡγεμόνα, στὴν κρατοῦσα ἔννομη τάξη. Ὁ ὀρθολογισμὸς τοῦ Διαφωτισμοῦ (σύμφωνα μὲ τὸν Schmitt) ἀπέρριπτε τὴν ἔκτακτη περίπτωση σὲ ὅλες τὶς μορφές της. Ἔτσι, ἡ θεϊστικὴ πίστη τῶν συντηρητικῶν συγγραφέων τῆς (ἐνν. γαλλικῆς) ἀντεπανάστασης εἶχε τὴ δυνατότητα καὶ προσπάθησε νὰ στηρίξει ἰδεολογικὰ τὴν προσωπικὴ κυριαρχία τοῦ μονάρχη μὲ ἀναλογίες ἀπὸ μιὰν θεϊστικὴ θεολογία» 5. Ὁ C. Schmitt μάλιστα θεωρεῖ ὅτι στήν «πολιτειολογία τοῦ 17 ου αἰ. ὁ μονάρχης ταυτίζεται μὲ τὸν Θεὸ καὶ κρατᾶ μέσα στὸ κράτος θέση ἀκριβῶς ἀνάλογη μὲ ἐκείνη ποὺ προσήκει στὸν Θεὸ τοῦ καρτεσιανοῦ συστήματος μέσα στὸν κόσμο, ὅπως τὸ παρατήρησε ὁ Atger: «Ὁ ἡγεμόνας ἀναπτύσσει ὅ,τι ἔχει μέσα του δυνάμει τὸ κράτος μέσω ἑνὸς εἴδους διηνεκοῦς δημιουργίας. Ὁ ἡγεμόνας εἶναι ὁ καρτε- 3. C. Schmitt, Πολιτικὴ Θεολογία, σελ. 65. 4. Σύμφωνα μὲ τὸν δεϊσμό (deismus) ὁ Θεός, ἀφοῦ δημιουργήσει τὸν κόσμο καὶ θεσπίσει τὴ φυσικὴ νομοτέλεια, δὲν παρεμβαίνει πλέον στὴ λειτουργία της. Τὴν παρέμβαση αὐτὴ δέχεται, ἀντίθετα, ὁ θεϊσμός (theismus), βλ. C. Schmitt, Πολιτικὴ Θεολογία, σημειώσεις Π. Κονδύλη, σελ. 117, ὑποσ. 51. 5. Στὸ ἴδιο, σσ. 65-66, 117. Πρβλ. τὶς κριτικὲς παρατηρήσεις τοῦ G. Agamben στὸ δοκίμιό του: Stato di eccezione, Bollati Boringhieri Editore, Torino, 2003 ἑλληνικὴ ἔκδοση: Κατάσταση ἐξαίρεσης. Ὅταν ἡ «ἔκτακτη ἀνάγκη» μετατρέπει τὴν ἐξαίρεση σὲ κανόνα, μτφρ. Μαρία Οἰκονομίδου, Πατάκης, Ἀθήνα, 2007. 16

ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ σιανὸς θεὸς μεταφερμένος στὸν πολιτικὸ κόσμο»» 6. Στὴν ἴδια αὐτὴ προοπτικὴ ὁ Schmitt εὐχαρίστως προεκτείνει τὸν συλλογισμὸ τοῦ Descartes σύμφωνα μὲ τὸν ὁποῖο: «τὰ ἔργα, τὰ ὁποία δημιουργήθηκαν ἀπὸ πολλοὺς μαστόρους, δὲν εἶναι τόσο τέλεια ὅσο τὰ ἄλλα, ποὺ τὰ δούλεψε ἕνας καὶ μόνος. Ἕνας καὶ μόνο ἀρχιτέκτονας πρέπει νὰ χτίσει ἕνα σπίτι καὶ μιὰ πόλη τὰ καλύτερα συντάγματα ἀποτελοῦν ἔργο ἑνὸς καὶ μόνο φρόνιμου νομοθέτη, ἐπινοήθηκαν ἀπὸ ἕναν καὶ μόνο, καὶ τέλος: ἕνας καὶ μοναδικὸς Θεὸς κυβερνᾶ τὸν κόσμο». Γιὰ προφανεῖς μάλιστα λόγους, ποὺ συνδέονται μὲ τὴν ἐχθρότητα τοῦ Schmitt ἔναντι τῆς δημοκρατικῆς διαβούλευσης καὶ τοῦ πνεύματος τῆς διαλογικότητας, ὁ γερμανὸς θεωρητικὸς τοῦ δικαίου σπεύδει νὰ υἱοθετήσει τὴ θέση τοῦ Descartes, σύμφωνα μὲ τὴν ὁποία «ὁ Θεὸς θέσπισε αὐτοὺς τοὺς νόμους στὴ φύση ὅπως ἕνας βασιλιὰς θεσπίζει τοὺς νόμους στὸ βασίλειό του» 7. Ὁ Schmitt ἐπὶ πλέον δὲν παραλείπει νὰ ἐπισημάνει τὴν ἀντίφαση ἢ ἀντίθεση ἀνάμεσα στὴν ἐπικρατοῦσα ἤδη κατὰ τὸ 19 ο αἰώνα τάση συμμετοχικότητας, διαλογικότητας καὶ δημοκρατικῶν/συμμετοχικῶν θεσμῶν ἀπ τὴ μιά (τὴν ὁποία σπεύδει νὰ ἀποδώσει σὲ μία θεολογία τῆς ἐμμένειας καὶ τῆς ἐνυπαρξίας, ἀποφεύγοντας, ὄχι τυχαία, νὰ ἀναφερθεῖ στὴν τριαδικότητα καὶ τὸ ἦθος τῆς ἀλληλοπεριχώρησης ποὺ αὐτὴ ἐκφράζει), καὶ στὴν ἔννοια περὶ Θεοῦ στὸν 17 ο καὶ 18 ο αἰ. ἀπὸ τὴν ἄλλη, πού «εἶναι ἡ ὑπερβατικότητα τοῦ Θεοῦ ἀπέναντι στὸν κόσμο» 8, τὴν ὁποία συνδέει εὐθέως μὲ τὴν ἀντίστοιχη χρονολογικὰ φιλοσοφία τοῦ κράτους, ποὺ πρόβαλε τὴν ὑπερβατικότητα τοῦ κυριάρχου (σημ. τοῦ ἡγεμόνα) ἀπέναντι στὸ κράτος. «Κυρίαρχος εἶναι ὅποιος ἀποφασίζει γιὰ τὴν κατάσταση ἔκτακτης ἀνάγκης» λέει μιὰ πολὺ γνωστὴ φράση τοῦ Schmitt, μὲ τὴν ὁποία μάλιστα ἀνοίγει καὶ τὸ δοκίμιό του γιὰ τὴν Πολιτικὴ Θεολογία 9. 6. Πολιτικὴ Θεολογία, σσ. 79, 119. 7. Στὸ ἴδιο, σσ. 80, 119-120. 8. Στὸ ἴδιο σελ. 83. 9. Στὸ ἴδιο, σελ. 17. Γιὰ ὅλα τὰ παραπάνω βλ. ἐπίσης τὰ ἔργα τοῦ C. Schmitt, Ἡ ἔννοια τοῦ πολιτικοῦ, μετάφραση-εἰσαγωγή Ἀλίκη Λαβράνου, ἐκδ. Κριτική, 17

ΠΑΝΤΕΛΗ ΚΑΛΑΪΤΖΙΔΗ Ἀνάμεσα στὸ πλῆθος τῶν ἐννοιῶν ποὺ δομοῦν καὶ στηρίζουν τὴ θεωρία τοῦ Schmitt, ὅπως κυριαρχία, ἀπόφαση, ἐξαίρεση, ἔκτακτη ἀνάγκη, ἡγεμόνας, κυρίαρχος, κυρίαρχη δικτατορία, ἐντεταλμένη δικτατορία, φίλος-ἐχθρός, κ.λπ., μιὰ ἔννοια-κλειδί ποὺ ἐνδιαφέρει ἄμεσα τὸ θέμα μας εἶναι αὐτὴ τῆς Ἀναπαράστασης/Ἀντιπροσώπευσης, μιὰ ἔννοια ποὺ συνδέεται κατ ἐξοχὴν μὲ τὴ θεωρία τοῦ ἡγεμόνα καὶ τὴν ἔννοια τῆς «ἀπόφασης». Σύμφωνα μὲ τὸν Schmitt, καθὼς ὁ Θεὸς δὲν εἶναι πλέον ὁρατός, ἔσπευσε νὰ παραδώσει ὁλικὰ καὶ τελεσίδικα τὴν ὑπέρτατη Αὐθεντία γιὰ τὴ λήψη ἀποφάσεων γιὰ τὰ ἐγκόσμια καὶ τὰ πνευματικὰ στὸν ἀντιπρόσωπό του ἐπὶ τῆς γῆς. Εἶναι προφανὴς καὶ ἀπὸ αὐτὴν τὴν κεντρικῆς σημασίας ἔννοια ἡ προτίμηση τοῦ Γερμανοῦ φιλοσόφου τοῦ δικαίου πρὸς τὰ μοναρχικά/αὐταρχικά καθεστώτα, πρὸς ἕνα εἶδος «θεολογίας τῆς αὐτοκρατορίας» ἢ θεολογικῆς δικαίωσης τῆς μοναρχίας ποὺ μοιάζει νὰ ἐπεξεργάστηκε πρῶτος ὁ Εὐσέβιος Καισαρείας, ὅπως θὰ δοῦμε στὴ συνέχεια. Δὲν στερεῖται σημασίας τὸ γεγονὸς ὅτι θεολογικὰ ὁ Schmitt παρέμεινε θεμελιακὰ ἀντιτριαδικὸς καὶ ἀπόλυτα μοναρχιανός, καθὼς θεωροῦσε πὼς τὸ χριστιανικὸ δόγμα τῆς Ἁγίας Τριάδος εἶναι καὶ προβληματικὸ ἀλλὰ καὶ ἀνατρεπτικὸ τοῦ status quo, στὸ βαθμὸ ποὺ παρ ὅλη τὴν ἑνότητα τοῦ Θεοῦ εἰσάγει τὸ στοιχεῖο τῆς Διαφορᾶς καὶ τοῦ διαλόγου μεταξὺ τῶν τριῶν θείων προσώπων, ἀκολουθώντας στὸ σημεῖο αὐτὸ τὴν φιλοαρειανικὴ θεολογικὴ τοποθέτηση τοῦ Hobbes. Ἕνας τέτοιος ριζικός καὶ ἀπόλυτος μονοθεϊσμός, ποὺ ὑποβιβάζει Ἀθήνα, 1988 Ἡ θεωρία τοῦ ἀντάρτη. Παρεμβολὴ στὴν ἔννοια τοῦ πολιτικοῦ, μτφρ. Σίσσυ Χασιώτη, Πλέθρον, Ἀθήνα, 1990 Ὁ Λεβιάθαν στὴν πολιτειολογία τοῦ Τόμας Χόμπς. Νόημα καὶ ἀποτυχία ἑνὸς πολιτικοῦ συμβόλου, μτφρ. Γ. Σαγκριώτης, Σαββάλας, Ἀθήνα, 2009 Romantisme politique, trad. P. Linn, Librairie Valois-Nouvelle librairie nationale, Paris, 1928 La dictature, traduit de l allemand par M. Köller et D. Séglard, Seuil, Paris, 2000 La valeur de l état et la signification de l individu, traduction et notes par Sandrine Baume, Librairie Droz, Genève, 2000 Etat, mouvement, peuple: l organisation triadique de l unité politique, Kimé, 1997 Théorie de la Constitution, PUF, Paris, 1993 Du politique : légalité et légitimité et autres essais, Pardès, 1990 Parlementarisme et Démocratie, Seuil, Paris, 1988. 18

ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ τὸν Υἱὸ στὴν κατηγορία τοῦ κτίσματος, εἶναι δομικὰ ἀπολυταρχικὸς καὶ αὐθαίρετος, γι αὐτὸ καὶ δὲν εἶναι τυχαῖο ὅτι υἱοθετήθηκε ἐξαρχῆς ἀπὸ τοὺς δυτικοὺς καὶ ἀνατολικοὺς αὐτοκράτορες τοῦ ρωμαϊκοῦ κράτους. Καὶ αὐτὸ γιατὶ ἔβλεπαν εὔκολα τὸν ἑαυτό τους ὡς ἕνα ὑποκατάστατο του (κτίσματος) Χριστοῦ. Θεωρεῖται μάλιστα πὼς αὐτὴ ἡ ἐκδοχή «πολιτικῆς θεολογίας», ποὺ ἐπεξεργάστηκε ὁ ἐπίσης ἀρειανίζων ἐπίσκοπος Καισαρείας Εὐσέβιος ποὺ ἀπὸ πολλοὺς θεωρεῖται ὁ θεμελιωτὴς τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἱστορίας ὑπῆρξε τὸ θεμέλιο τοῦ λεγόμενου «βυζαντινοῦ καισαροπαπισμοῦ», καθὼς στὴν πολιτικὴ ἰδεολογία ποὺ ἀπορρέει ἀπὸ αὐτὴν ὁ αὐτοκράτορας θεωροῦνταν ἀντιπρόσωπος τοῦ Θεοῦ στὴ γῆ, «ἰσαπόστολος» ποὺ ἀσκοῦσε πολιτικὸ λειτούργημα 10. Νὰ σημειωθεῖ ἐδῶ ὅτι χωρίς αὐτὴν τὴν πλήρους σημασίας καὶ νοήματος σημασιολογικὴ καὶ ἐννοιολογικὴ μετατόπιση, εἶναι ἀδιανόητη ἡ βυζαντινὴ θεοκρατία (ἢ ἡ συναλληλία) ποὺ ἀπὸ πολλούς σύγχρονους ὀρθόδοξους θεολόγους θεωρεῖται τὸ μοντέλο ἢ τὸ πρότυπο τῆς σχέσης Ἐκκλησίας καὶ κόσμου, Ἐκκλησίας καὶ κράτους. Ὑπὸ τὸ φῶς τῶν ἀνωτέρω δὲν εἶναι παράξενο ποὺ ὁ Schmitt ἦταν ἰδιαιτέρως ἀρνητικὸς ἔναντι τῆς ἐσχατολογίας ὡς ἀνοικτότητας στὸ μέλλον, ὡς ἐλπίδας καὶ προσμονῆς ἑνὸς ἀνακαινισμένου καὶ δικαιότε- 10. Γιὰ τὴ σχετικὴ ἀνάλυση καὶ τεκμηρίωση, βλ. Fr. Dvornik, Early Christian and Byzantine Political Philosophy. Origins and Background, The Dumbarton Oaks Center for Byzantine Studies, Trustees for Harvard University, Washington, D.C., 1966, ἰδίως, v. II, σελ. 614 κ.ἑ. G. Podskalsky, Byzantinische Reicheschatologie, Fink Verlag, München, 1972 Ελ. Γλ υ κ α τ ζ η-αρ β ε λ ε ρ, Ἡ πολιτικὴ ἰδεολογία τῆς Βυζαντινῆς Αὐτοκρατορίας, μτφρ. Τ. Δρακοπούλου, Ἀργώ, Ἀθήνα, 21977. Πρβλ. τὸ πρόσφατο ἔργο τοῦ J. A. McGuckin, The Orthodox Church. An Introduction to its History, Doctrine, and Spiritual Culture, Blackwell, 2008, σσ. 380-398, ὅπου ἐπιχειρεῖται μιὰ πιὸ προσεκτικὴ καὶ ἰσορροπημένη προσέγγιση τῶν ζητημάτων ποὺ θίγονται ἐδῶ. Πρβλ. ἐπίσης Σ. Αγουριδη, «Οἱ ρίζες τῆς μεγάλης ἰδέας», στοῦ ἰδίου, Θεολογία καὶ κοινωνία σὲ διάλογο, «Ἄρτος Ζωῆς», Ἀθήνα, 1999, σσ. 15-22 Θ. Λι π ο β α τ ς, «Πολιτικὴ θεολογία καὶ νεωτερικότητα», στὸν τόμο: Θ. Λίποβατς-Ν. Δεμερτζή-Β. Γεωργιάδου (ἐπιμ.), Θρησκεῖες καὶ πολιτικὴ στὴ νεωτερικότητα, ἐκδ. Κριτική, Ἀθήνα, 2002, σσ. 122-124. 19

ΠΑΝΤΕΛΗ ΚΑΛΑΪΤΖΙΔΗ ρου μέλλοντος, ἑνὸς κόσμου συμφιλίωσης καὶ καταλλαγῆς, ἐνῶ δὲν θὰ πρέπει μᾶλλον νὰ μᾶς ἐκπλήσσει τὸ γεγονὸς ὅτι «ταυτίζει [...] τὴ φιλελεύθερη/σοσιαλδημοκρατική Δημοκρατία καὶ τὴν ἔννοια τῆς προόδου γενικὰ μὲ τὸν Ἀντίχριστο» 11. Στὴν ὑπερσυντηρητικὴ φιλομοναρχικὴ ἀνάλυσή του, ποὺ ἐν τέλει θὰ καταλήξει στὴν θεωρητικὴ δικαιολόγηση, ἀλλὰ καὶ τὴ στράτευση γιὰ ἕνα διάστημα ὑπέρ τοῦ ναζισμοῦ καὶ τῆς δικτατορίας, ὁ Carl Schmitt ταυτίζεται ἤ, μᾶλλον, προϋποθέτει τὶς ἀναλύσεις τῶν Γάλλων καθολικῶν θεωρητικῶν τῆς Παλινόρθωσης καὶ τῆς ἀντεπανάστασης de Maistre καὶ Bonald, ὅπως καὶ τοῦ ἱσπανοῦ συντηρητικοῦ καθολικοῦ στοχαστὴ Donoso Cortés 12, γιὰ τοὺς ὁποίους ὁ Διαφωτισμός, ἡ νεωτερικότητα καὶ τὰ δικαιώματα τοῦ ἀνθρώπου ἀντιπροσώπευαν τὸ ἀπόλυτο κακὸ καὶ τὸν ξεπεσμὸ τῆς ἀνθρωπότητας, τό «προπατορικὸ ἁμάρτημα» τῆς σύγχρονης νεωτερικῆς δημοκρατίας 13. Ἀπὸ τοὺς στοχαστὲς αὐτοὺς δανείζεται ὁ Schmitt τὴν ταύτιση «βασιλοφροσύνης» καί «θεϊσμοῦ» ἢ χριστιανισμοῦ, καὶ την ἐν γένει ἐχθρικὴ 11. Θ. Λι π ο β α τ ς, «Πολιτικὴ θεολογία καὶ νεωτερικότητα», σσ. 122-123. 12. Στοὺς στοχαστὲς αὐτοὺς ὁ C. Schmitt ἀφιερώνει τὸ τέταρτο καὶ τελευταῖο κεφάλαιο του ἐν λόγω βιβλίου του: «Ἡ ἀντεπαναστατικὴ φιλοσοφία τοῦ κράτους» (σσ. 87-107). Πρβλ. καὶ τὶς παρατηρήσεις τοῦ Π. Κονδύλη, «Ἐπιλεγόμενα», στὸ: C. Schmitt, Πολιτικὴ Θεολογία, σελ. 166 κ.ἑ. Θ. Λι π ο β α τ ς, «Πολιτικὴ θεολογία καὶ νεωτερικότητα», σελ. 119 κ.ἑ. Πρβλ. J. Taubes, The Political Theology of Paul, σσ. 67-68. 13. Θ. Λι π ο β α τ ς, «Πολιτικὴ θεολογία καὶ νεωτερικότητα», σελ. 119. Ζητούμενο τῆς ἔρευνας παραμένει ἡ σχέση τοῦ Ρώσου φιλοσόφου τῆς διασπορᾶς Ν. Μπερδιάγιεφ (μὲ τὶς γνωστὲς χριστιανικὲς καὶ ἐπαναστατικὲς εὐαισθησίες) μὲ τοὺς φιλοσόφους αὐτούς (κυρίως μὲ τὸν de Maistre). Ἐνδιαφέρον ἐν προκειμένω παρουσιάζει ἡ κριτικὴ προσέγγιση τῆς πολιτικῆς θεολογίας τοῦ Carl Schmitt ἀπὸ τὸν Hugo Ball, γνωστὸ γιὰ τὰ ἐνδιαφέροντά του γιὰ τὸν βυζαντινὸ χριστιανισμὸ καὶ τὴν πατερικὴ σκέψη. Βλ. τὸ σχετικὸ κείμενο τοῦ H. Ball, «La théologie politique de Carl Schmitt», μτφρ. A. Doremus, Les Etudes Philosophiques, janvier 2004, σσ. 65-104. Πρβλ. A. Doremus, «La théologie politique de Carl Schmitt vue par Hugo Ball en 1924», Les Etudes Philosophiques, janvier 2004, σσ. 57-63. 20

bioápaêika hmeiflmata Ὁ Πετρος Βασιλειαδης γεννήθηκε στὴ Θεσσαλονίκη τὸ 1945. Σπούδασε Θεολογία καὶ Μαθηματικὰ στὸ A.Π.Θ., Βιβλικὴ Κριτικὴ καὶ Θεολογία στὸ King s College τοῦ Λονδίνου καὶ τὴ Χαϊδελβέργη. Εἶναι καθηγητὴς στὸ Τμῆμα Θεολογίας τοῦ A.Π.Θ. ὅπου καὶ διδάσκει Καινὴ Διαθήκη καὶ Διαθρησκειακὸ Διάλογο (Ἱεραποστολικὴ καὶ Οἰκουμενικὸ Διάλογο). Ἡ ἐξειδίκευσή του εἶναι στὶς περιοχὲς τῆς Συνοπτικῆς Παράδοσης (Πηγὴ Q), τῆς Θεολογίας τῆς Κ.Δ., (ἐκκλησιολογία, εὐχαριστιολογία) καὶ τῆς Ἱεραποστολικῆς καὶ Οἰκουμενικῆς Θεολογίας. Ἔχει διδάξει ὡς ἐπισκέπτης καθηγητὴς σὲ διάφορα πανεπιστήμια τῶν ΗΠΑ, στὴ Γενεύη, Κοπενχάγη, Λουντ (Σουηδία), Ὄσλο, Γιοένσου (Φιλανδία), Μπολόνια καὶ Ρεϋκιαβίκ. Μέλος τῆς ὁμάδας τῶν καθηγητῶν ποὺ ἐκπόνησε τὴ μετάφραση τῆς Κ.Δ. στὴ νέα ἑλληνικὴ γλώσσα (μετάφραση ποὺ ἔλαβε τήν ἔγκριση τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως, τῶν Πατριαρχείων Ἀλεξανδρείας καὶ Ἱεροσολύμων, καθὼς καὶ τῆς Ἱερᾶς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος), μέλος πολλῶν ἐπιτροπῶν τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος καὶ τοῦ Παγκοσμίου Συμβουλίου Ἐκκλησιῶν, εἶναι συνδιευθυντὴς τῶν ἐπιστημονικῶν ἐκδόσεων «Ὑπομνήματα τῆς Κ.Δ.», «Βιβλικὴ Βιβλιοθήκη», «Ἐκκλησία, Κοινωνία, Οἰκουμένη», καθὼς καὶ μέλος τῆς ἐκδοτικῆς ἐπιτροπῆς τοῦ Δελτίου Βιβλικῶν Μελετῶν. Τὰ σημαντικότερα ἔργα του εἶναι: Ἡ περὶ τῆς Πηγῆς τῶν Λογίων θεωρία, Ἀθήνα, 1977 Σταυρὸς καὶ Σωτηρία, Θεσσαλονίκη, 1983 Χάρις- Κοινωνία-Διακονία, Θεσσαλονίκη, 1985 Eucharist and Witness, Geneva/Boston, 1998 LOGOI IESOU. Studies in Q, Atlanta, 1999 Ἐπίκαιρα Ἁγιογραφικὰ Θέματα. Ἁγία Γραφὴ καὶ Εὐχαριστία, Θεσσαλονίκη, 2000 Μετανεωτερικότητα καὶ Ἐκκλησία. Ἡ πρόκληση τῆς Ὀρθοδοξίας, Ἀθήνα, 2002 Παῦλος: Τομὲς στὴ θεολογία του, Θεσσαλονίκη, 2004 Lex Orandi: Λειτουργικὴ Θεολογία καὶ Λειτουργικὴ Ἀναγέννηση, Ἀθήνα, 2005 Ἑνότητα καὶ Μαρτυρία, Θεσσαλονίκη, 2007. 257

Η ΒΙΒΛΙΚΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗΣ, ΠΑΤΕΡΙΚΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΑΜΦΙΣΗΜΙΕΣ ΤΗΣ ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑΣ Ὁ Μοσχος Γκουτζιουδης γεννήθηκε στὴ Θεσσαλονίκη τὸ 1975. Εἶναι πτυχιοῦχος τοῦ Τμήματος Θεολογίας τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ Α.Π.Θ. Ἔχει κάνει μεταπτυχιακές σπουδὲς στὶς θεολογικὲς σχολὲς τῆς Θεσσαλονίκης καὶ τοῦ Durham τῆς Ἀγγλίας. Ἔχει λάβει τὸ μεταπτυχιακὸ καὶ διδακτορικὸ δίπλωμα ἀπὸ τὸ Τμῆμα Θεολογίας τοῦ Α.Π.Θ. μὲ εἰδίκευση στὴν Ἑρμηνεία τῆς Καινῆς Διαθήκης. Ἔχει παρακολουθήσει διάφορα διεθνῆ σεμινάρια καὶ ἔχει συμμετάσχει σὲ ἀντίστοιχα συνέδρια τῆς εἰδικότητάς του μὲ εἰσηγήσεις καὶ ἀνακοινώσεις. Εἶναι μέλος τῆς διεθνοῦς ἐπιστημονικῆς ἑταιρίας Society of Biblical Literature ἀπὸ τὸ 2000 καὶ ἀπὸ τὸ 2010 συνεργάζεται μὲ τὴν Ἑλληνικὴ Βιβλικὴ Ἑταιρεία. Συμμετέχει ἐπίσης ὡς λημματογράφος στὴ Μεγάλη Ὀρθόδοξη Χριστιανικὴ Ἐγκυκλοπαίδεια. Ἔχει δημοσιεύσει στὰ ἑλληνικὰ καὶ ἀγγλικὰ ἐπιστημονικὲς μελέτες, ἄρθρα, βιβλιοκρισίες καὶ μεταφράσεις θεολογικῶν ἔργων. Δούλεψε στὴν ἰδιωτικὴ ἐκπαίδευση διδάσκοντας γιὰ ἕξι χρόνια θρησκευτικὰ καὶ σχολικὸ ἐπαγγελματικὸ προσανατολισμὸ στὸ Λύκειο. Τὸ χρονικὸ διάστημα 2006-2008 δίδασκε βιβλικὴ γραμματεία, ἐκκλησιαστικὴ ἱστορία καὶ λειτουργικὴ σὲ φροντιστηριακὰ τμήματα προετοιμασίας θεολόγων γιὰ τὸ διαγωνισμὸ τοῦ ΑΣΕΠ. Ἀπὸ τὸ 2010 ὑπηρετεῖ ὡς λέκτορας στὸ Τμῆμα Θεολογίας τοῦ Α.Π.Θ. διδάσκοντας μαθήματα ποὺ σχετίζονται μὲ τὴν εἰσαγωγὴ καὶ τὴν ἑρμηνεία τῆς Καινῆς Διαθήκης. Κυριότερα ἔργα του: Ἰωβηλαῖο Ἔτος, Μελχισεδὲκ καὶ ἡ πρὸς Ἑβραίους Ἐπιστολή. Συμβολὴ στὴ Διαμόρφωση τῆς Χριστιανικῆς Σωτηριολογίας, Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 2006 Διαγωνισμὸς ΑΣΕΠ Θεολόγων. 700 Ἐρωτήματα-Ἀσκήσεις Πολλαπλῶν Ἐπιλογῶν ὅλων τῶν Γνωστικῶν Ἀντικειμένων, (σὲ συνεργασία μὲ τὸν Γ. Γαϊτάνο), Μέθεξις, Θεσσαλονίκη 2008 Τὸ Βιβλικὸ Κείμενο στὸ Πέρασμα τοῦ Χρόνου: Ἡ Περίπτωση της πρὸς Ἑβραίους Ἐπιστολῆς, Μέθεξις, Θεσσαλονίκη 2008 Καινοδιαθηκικὲς Μελέτες μὲ τὴ Συνδρομὴ τῆς Ἀρχαιολογίας, Μέθεξις, Θεσσαλονίκη 2011. Ὁ Παντελhς Λ. Καλαϊτζiδης γεννήθηκε τὸ 1961 στὴ Θεσσαλονίκη καὶ ἔλαβε τὸ πτυχίο τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ A.Π.Θ. τὸ 1984. Πραγματοποίησε μεταπτυχιακὲς σπουδές φιλοσοφίας καὶ 258

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΑ συστηματικῆς θεολογίας στὴν École Pratique des Hautes Études, στὸ Institut Catholique de Paris καὶ στὸ Φιλοσοφικὸ Τμῆμα τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Σορβόννης (Paris IV), ἀπ' ὅπου καὶ ἔλαβε τὸ Μεταπτυχιακὸ Δίπλωμα στὴ Φιλοσοφία (1986). Διδάκτωρ Θεολογίας τοῦ A.Π.Θ. (2008), προσκεκλημένος Ἐρευνητής στὴν Ἑλληνορθόδοξη Θεολογικὴ Σχολὴ Τιμίου Σταυροῦ Βοστώνης (χειμερινὸ ἑξάμηνο 2005-06) καὶ στὸ Princeton Theological Seminary (χειμερινὸ ἑξάμηνο 2008-09), Ἐπισκέπτης Καθηγητὴς στὸ Ἰνστιτοῦτο τοῦ Ἁγίου Σεργίου στὸ Παρίσι (χειμερινὸ ἑξάμηνο 2010-11), Διδάσκων στὸ Μεταπτυχιακὸ Πρόγραμμα «Σπουδὲς στὴν Ὀρθοδοξία» τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἀνοικτοῦ Πανεπιστημίου, καὶ στὸ Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Πάρεδρος ἔ. θ. τοῦ Παιδαγωγικοῦ Ἰνστιτούτου (2004-09), μέλος τοῦ Δ.Σ. τοῦ Ἱδρύματος «Ἄρτος Ζωῆς», συνδιευθυντής (ἀπὸ κοινοῦ μὲ τὸν Σταῦρο Γιαγκάζογλου) τῆς θεολογικῆς σειρᾶς «Ἰδιόμελα τῆς Ἰνδίκτου», ἀπὸ τὸν Ὀκτώβριο τοῦ 2000 ἔχει τὴν εὐθύνη συντονισμοῦ τῆς Ἀκαδημίας Θεολογικῶν Σπουδῶν τῆς Ι. Μητροπόλεως Δημητριάδος στὸ Βόλο. Ἔχει λάβει μέρος σὲ πολλὰ ἑλληνικὰ καὶ διεθνῆ ἐπιστημονικὰ συνέδρια μὲ θέματα τῆς εἰδικότητάς του (ἀρχαιοελληνικὴ καὶ δυτική-μεσαιωνική ὀντολογία καὶ γνωσιολογία, ἐσχατολογικὴ διάσταση τοῦ χριστιανισμοῦ, θρησκευτικὸς ἐθνικισμός καὶ φονταμενταλισμός, διάλογος τῆς θεολογίας μὲ τὴ νεωτερικότητα καὶ τὴ μετανεωτερικότητα, τὴν πολυπολιτισμικότητα, τὴ μοντέρνα λογοτεχνία, τὸ ζήτημα τῆς μεταρρύθμισης στὴν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία, πατερικὴ ἑρμηνευτική, πατερικὴ καὶ συναφειακὴ θεολογία, κ. ἅ.), ἐνῶ ἄρθρα τοῦ ἔχουν δημοσιευθεῖ σὲ ἑλληνικὰ καὶ ξένα περιοδικά, συλλογικοὺς τόμους καὶ ἐπετηρίδες στὰ ἑλληνικά, γαλλικά, ἀγγλικά, γερμανικά, σερβικά, ρουμανικά, λευκορωσικὰ καὶ ἀραβικά. Ἔχει ἐπιμεληθεῖ πολλούς συλλογικοὺς τόμους (κυρίως πρακτικὰ συνεδρίων καὶ σεμιναρίων τῆς Ἀκαδημίας Θεολογικῶν Σπουδῶν), ἐνῶ ἀπὸ τὶς ἐκδόσεις Ἴνδικτος κυκλοφοροῦν τὰ αὐτοτελῆ ἔργα του: Ὀρθοδοξία καὶ Νεωτερικότητα-Προλεγόμενα (2007 ρουμανικὴ μετάφραση ἀπὸ τὶς ἐκδόσεις Eikon, Cluj-Napoca, 2010 ἀγγλικὴ μετάφραση ὑπὸ ἔκδοση ἀπὸ τόν ἐκδοτικὸ οἶκο St Vladimir s Seminary Press), Ὀρθοδοξία καὶ Ἑλληνισμὸς στὴ σύγχρονη Ἑλλάδα (2011). 259

Η ΒΙΒΛΙΚΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗΣ, ΠΑΤΕΡΙΚΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΑΜΦΙΣΗΜΙΕΣ ΤΗΣ ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑΣ Ὁ Θανασης Ν. Παπαθανασιου εἶναι διδάκτωρ θεολογίας (1991), πτυχιοῦχος θεολογίας (1986) καὶ νομικῆς (1982). Μετὰ ἀπὸ ἐπαγγελματικὴ περιπλάνηση στὸ χῶρο τῆς νομικῆς, ὑπηρετεῖ ἀπὸ τὸ 1992 στὴ δευτεροβάθμια ἐκπαίδευση ὡς θεολόγος καθηγητής. Ἐπὶ ὀκταετία δίδαξε μὲ ἀπόσπαση στὴν Ἀνωτέρα Ἐκκλησιαστικὴ Σχολὴ Ἀθηνῶν - κατόπιν Ἀνώτατη Ἐκκλησιαστικὴ Ἀκαδημία Ἀθήνας (ἀκαδ. ἔτη 2000-01 ὡς καὶ 2007-08). Ἔχει ὀργανικὴ θέση στὸ Λύκειο Ζεφυρίου Δυτικῆς Ἀττικῆς καὶ ἀπὸ τὸ 2008 συνεργάζεται μὲ τὸ Ἑλληνικὸ Ἀνοικτὸ Πανεπιστήμιο. Ἀπὸ τὸ 1998 εἶναι ἀρχισυντάκτης τοῦ θεολογικοῦ περιοδικοῦ Σύναξη. Ζεῖ στὴν Ἀθήνα μὲ τὴ σύζυγό του Ἑλένη Ταμαρέση. Ἔχει δημοσιεύσει μελετήματα στὴν Ἑλλάδα καὶ στὸ ἐξωτερικό, κι ἔχει ἐκδόσει τὰ ἑξῆς βιβλία: Ἡ Ἐκκλησία γίνεται ὅταν ἀνοίγεται. Ἡ Ἱεραποστολὴ ὡς ἐλπίδα καὶ ὡς ἐφιάλτης, ἐκδ. Ἐν Πλω, Ἀθήνα 2 2009 Μὲ τὴν ψυχὴ στὰ πόδια. Ἀπὸ τὸ μνῆμα τὸ κενὸ στοὺς δρόμους τοῦ κόσμου, ἐκδ. Ἐν Πλω, Ἀθήνα 2 2008 Κανόνες καὶ Ἐλευθερία, ἐκδ. Ἐπέκταση, Κατερίνη 2006 Δρόμοι Κελτῶν, δρόμοι Σαξόνων. Ἀναζητώντας χνάρια τῆς χριστιανικῆς ἱεραποστολῆς στὴ Βρετανία, ἐκδ. Ἀποστολικῆς Διακονίας, Ἀθήνα 2002 (μαζὶ μὲ τὴν Ἑλένη Ταμαρέση) Ὁ Θεός μου ὁ ἀλλοδαπός, ἐκδ. Ἀκρίτας, Ἀθήνα 3 2008 Ὀρθόδοξη θεολογία καὶ Κοινωνικὴ δικαιοσύνη, ἐκδ. Ἀκρίτας, Ἀθήνα 3 2006 Future, the Background of History; Essays on Church Mission in an Age of Globalization, Alexander Press, Montreal 2005. Ὁ Πασσaκος Δημhτριος τοῦ Κωνσταντίνου γεννήθηκε στὸ Μαυρολιθάρι Φωκίδας τὸ 1963. Ἀποφοίτησε ἀπὸ τὴ Βαρβάκειο Πρότυπο Σχολὴ τὸ 1981 καὶ μέχρι τὸ 1985 ἦταν φοιτητὴς τοῦ Θεολογικοῦ Τμήματος τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ A.Π.Θ. Πῆρε μὲ ἄριστα τὸ πτυχίο τῆς Σχολῆς καὶ ἀφοῦ ὁλοκλήρωσε τὶς στρατιωτικὲς τοῦ ὑποχρεώσεις συνέχισε τὶς μεταπτυχιακὲς τοῦ σπουδὲς στὸ Pittsburgh Theological Seminary, ἀπ ὅπου τὸ 1990 τοῦ ἀπονεμήθηκε ὁ τίτλος τοῦ Master of Sacred Theology. Tὸ 1995 ἀπέκτησε τὸν τίτλο τοῦ διδάκτορα τῆς θεολογίας τοῦ Τμήματος Θεολογίας τοῦ Α.Π.Θ. μὲ βαθμὸ ἄριστα. Ἐδίδαξε ἐπὶ 21 ἔτη ὡς θεολόγος καθηγητὴς στὴ Μέση Ἐκπαίδευση καὶ τὸ 2009, ἐξελέγη Ἐπίκου- 260

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΑ ρος Καθηγητὴς μὲ γνωστικὸ ἀντικείμενο «Καινὴ Διαθήκη» στὴν Ἀνωτάτη Ἐκκλησιαστικὴ Ἀκαδημία Ἀθηνῶν. Ὁ τομέας εἰδίκευσής του εἶναι ἡ εἰσαγωγή, ἑρμηνεία καὶ θεολογία τῆς Καινῆς Διαθήκης καὶ ἔχει ἰδιαιτέρως ἀσχοληθεῖ μὲ τὴν ἐφαρμογὴ νέων μεθόδων (κοινωνιολογική, ἀνθρωπολογικὴ κ.ἄ.) στὴν ἑρμηνεία τῶν καινοδιαθηκικῶν κειμένων. Κύρια ἔργα του εἶναι: Εὐχαριστία καὶ Ἱεραποστολή. Κοινωνιολογικὲς προϋποθέσεις τῆς παύλειας θεολογίας (Ἀθήνα: Ἑλληνικὰ Γράμματα, 1997) καὶ Θεολογία καὶ κοινωνία σὲ διάλογο. Νέες ἑρμηνευτικὲς προσεγγίσεις στὴν Καινὴ Διαθήκη (Θεσσαλονίκη: Πουρναράς, 2000). Ἔχει πάρει μέρος σὲ συνέδρια στὴν Ἑλλάδα καὶ στὸ ἐξωτερικὸ μὲ εἰσηγήσεις ποὺ ἔχουν δημοσιευθεῖ σὲ ἔγκριτα ἑλληνικὰ καὶ διεθνῆ ἐπιστημονικὰ περιοδικά. Εἶναι μέλος τῆς ἐκδοτικῆς ἐπιτροπῆς καὶ ὑπεύθυνος ὕλης τοῦ Δελτίου Βιβλικῶν Μελετῶν. Ὁ Χρ η σ τ ο ς Τσ ι ρ ω ν η ς γεννήθηκε στὴ Θεσσαλονίκη τὸ 1973. Εἶναι ἀπόφοιτος τῆς Θεολογικῆς (τμῆμα Θεολογίας) καὶ τῆς Φιλοσοφικῆς Σχολῆς (τμῆμα Φιλοσοφίας-Παιδαγωγικῆς) τοῦ Ἀριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης καὶ Δρ. Κοινωνιολογίας τοῦ Χριστιανισμοῦ. Φοίτησε στὸ Πανεπιστήμιο Freiburg τῆς Γερμανίας στὸ πλαίσιο τῶν μεταπτυχιακῶν σπουδῶν του ποὺ ἐπικεντρώθηκαν σὲ ζητήματα κοινωνιολογίας καὶ κοινωνικῆς θεωρίας, ὅπως ἡ φτώχεια στὴν ΕΕ καὶ ἡ ἀνάλυση τῶν φαινομένων κοινωνικοῦ ἀποκλεισμοῦ στὴν Ὕστερη Νεωτερικότητα. Ἔλαβε μακρόχρονη κατάρτιση στὸ πλαίσιο τῶν ἐκπαιδευτικῶν προγραμμάτων τοῦ Συμβουλίου τῆς Εὐρώπης καὶ ἔχει συγγράψει ἄρθρα μὲ θέματα θεολογίας, κοινωνικῆς θεωρίας, ἐπιστημολογίας, ἔρευνας καὶ κοινωνιολογίας. Ἐργάστηκε ὡς ἐπιμορφωτὴς καὶ κοινωνικὸς ἐρευνητὴς σὲ ἐθνικὰ καὶ διεθνῆ προγράμματα ἔρευνας καὶ κατάρτισης. Εἶναι συγγραφέας τῶν βιβλίων: Κοινωνικὸς ἀποκλεισμὸς καὶ ἐκπαίδευση στὴν Ὕστερη Νεωτερικότητα, Θεσσαλονίκη: Βάνιας, (2003) καὶ: Παγκοσμιοποίηση καὶ τοπικὲς κοινότητες. Συμβολὴ στὴν κοινωνικὴ ἠθικὴ καὶ τὸ κοινοτικὸ ἔργο, Θεσσαλονίκη: Βάνιας (2007). Ἀπὸ τὸ 2009 εἶναι λέκτορας τοῦ Τμήματος Θεολογίας τοῦ Α.Π.Θ. στὸν Τομέα Ἠθικῆς καὶ Κοινωνιολογίας. 261

Η ΒΙΒΛΙΚΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗΣ, ΠΑΤΕΡΙΚΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΑΜΦΙΣΗΜΙΕΣ ΤΗΣ ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑΣ Ὁ Στυλιανος Χ. Τσομπανιδης γεννήθηκε στὴν Πάτρα. Σπούδασε θεολογία στὰ Πανεπιστήμια τῆς Θεσσαλονίκης καὶ τῆς Χαϊδελβέργης/Γερμανία (1984-1995). Τὸ 1996 ἀναγορεύθηκε διδάκτορας τοῦ Τμήματος Θεολογίας τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ Ἀριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης μὲ θέμα διατριβῆς «Λειτουργία μετὰ τὴ Λειτουργία. Ἡ συμβολὴ τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας καὶ Θεολογίας στὴν κοινὴ χριστιανικὴ μαρτυρία γιὰ δικαιοσύνη, εἰρήνη καὶ ἀκεραιότητα τῆς δημιουργίας». Εἶναι Ἐπίκουρος Καθηγητὴς τοῦ Τμήματος Θεολογίας μὲ ἀντικείμενο «Οἰκουμενικὴ Κίνηση: Ἱστορία - Θεολογικοὶ Διάλογοι». Σημαντικότερες μελέτες του: α. Orthodoxie und Ökumene. Gemeinsam auf dem Weg zu Gerechtigkeit, Frieden und Bewahrung der Schöpfung. Mit einem Vorwort von Ulrich Duchrow, (Ökumenische Studien 10), Lit Verlag, Münster 1999 β. Ἡ Διακήρυξη «Dominus Iesus» καὶ ἡ οἰκουμενικὴ σημασία της. Ἀπὸ τὸ οἰκουμενικὸ ἄνοιγμα στὴν ἐκκλησιολογικὴ ἀποκλειστικότητα τῆς Ρωμαιοκαθολικῆς Ἐκκλησίας, (Φιλοσοφικὴ καὶ Θεολογικὴ Βιβλιοθήκη 54), ἐκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2003 γ. «Ὑπέρ της τῶν πάντων ἑνώσεως». Ἡ συμβολὴ τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας καὶ Θεολογίας στὸ Παγκόσμιο Συμβούλιο Ἐκκλησιῶν. Προλογίζει ὁ Ἀλέξανδρος Κ. Παπαδερός, ἐκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2008 δ. Ἐκκλησιολογία καὶ Παγκοσμιοποίηση. Οἱ Ἐκκλησίες στὴν οἰκουμενικὴ πορεία γιὰ μιὰ ἐναλλακτικὴ παγκοσμιοποίηση στὴν ὑπηρεσία τῶν ἀνθρώπων καὶ τῆς γῆς, ἐκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2008. 262

ο συλλογικοσ τομοσ βιβλι κη θεολογια τησ απελευθ ερωσησ, πατερικη θεολογ ια και αμφισημιεσ τησ νεω τερικοτητασ ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕ ΤΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΘ ΗΚΕ ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΚΟ ΕΡΓΑ ΣΤΗΡΙ ΤΗΣ ΙΝΔΙΚΤΟΥ ΤΥΠΩΘ ΗΚΕ ΑΠΟ ΤΟΝ ΓΙΑΝΝΗ ΕΥΣΤΡ ΑΤΟΓΛΟΥ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΔΕΤΗΘΗ ΚΕ ΣΤΟΥ Θ. ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΥ ΚΑΙ Π. ΡΟΔοΠΟΥΛΟΥ ΤΟΝ ιανο υαριο ΤΟΥ 2012 ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣ ΜΟ ΤΗΣ ΕΚΔΟΤΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ «ΙΝΔΙΚΤΟΣ» Ἀριθμὸς Ἐκδόσεως: 351 Ἀντίτυπα Α Ἐκδόσεως: 1.000