Η Προσέγγιση της Φύσης στον Ρουσσώ και στην Ευρωπαϊκή Ζωγραφική του 18 ου Αιώνα

Η Προσέγγιση της Φύσης στον Ρουσσώ και στην Ευρωπαϊκή Ζωγραφική του 18 ου Αιώνα Φανή Μουµτζίδου ρ Ιστορίας της Τέχνης Α.Π.Θ. ιπλ. Αρχιτέκτων Μηχ/κός I.U.A.V. ιπλ. Σχολής Καλών Τεχνών Α.Π.Θ. Τµήµα Αρχιτεκτόνων- Πολυτεχνική Σχολή- Α.Π.Θ. Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήµιο- Σχολή Ανθρωπιστικών Σπουδών ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στην παρούσα εργασία διερευνάται η ποικιλοµορφία µε την οποία προσεγγίζεται η φύση στην τέχνη από τον 17 ο έως τον 19 ο αιώνα, µέσα από την εξέταση επιλεγµένων έργων ζωγραφικής. Επίσης επιχειρείται ένας συσχετισµός µε τις ιδέες του ιαφωτισµού, ειδικά µάλιστα µε τις, συχνά απαισιόδοξες, απόψεις του Jean-Jacques Rousseau (1712-1778) περί φύσης και «φυσικού» ανθρώπου. Προκειµένου να παρουσιαστεί το πέρασµα από το περιγραφικό στο ηρωικό, εξιδανικευµένο ή ροµαντικό τοπίο εξετάζονται έργα των ζωγράφων Albrecht Altdorfer (1480;- 1538), Jan van Goyen (1596-1656), Claude Lorrain (περ. 1600-1682), Joseph Anton Koch (1768-1839) και Caspar David Friedrich (1774-1840). ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙ ΙΑ Φυσιοκράτες, διαπαιδαγώγηση µέσω της φύσης, ιαφωτισµός, Ροµαντισµός, τοπιογραφία, ηρωικό τοπίο, picturesque, Rousseau, Kant, Altdorfer, van Goyen, Claude Lorrain, Anton Koch, Caspar David Friedrich. Η ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ ΣΤΟΝ ΡΟΥΣΣΩ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΤΟΥ 18ΟΥ ΑΙΩΝΑ Κατά τον 18 ο αιώνα η προσέγγιση της φύσης διαφοροποιείται σε σχέση µε τους προηγούµενους αιώνες. Η φυσιοκρατική αντίληψη περί φύσης η οποία αυτή την εποχή διαµορφώνεται, όπως είναι γνωστό κυρίως µε τις ιδέες των Anne-Robert- Jacques Turgot (1727 1781) και François Quesnay (1694 1774) διέπεται από την πεποίθηση ότι η παραγωγή του πλούτου απορρέει από την επιστηµονική εκµετάλλευση της γης και τον εξορθολογισµό των µεθόδων καλλιέργειας. Οι φυσιοκράτες εµπνέονται από την ζωή στην ύπαιθρο και τις αγροτικές δραστηριότητες και αν και αυτοαποκαλούνται «οικονοµιστές» (économistes) ο όρος «φυσιοκράτες» αποδίδει ορθότερα τον θεωρητικό προσανατολισµό τους, µιας και προέρχεται από την ελληνική λέξη φυσιοκρατία, δηλαδή «κυριαρχία πάνω στη φύση». Στα 1762, τρία µόλις χρόνια µετά την κατάρτιση του Οικονοµικού Πίνακα (Tableau économique) του Quesnay, ο Jean-Jacques Rousseau (1712-1778) στην πραγµατεία του «Αιµίλιος ή Περί Αγωγής» εξετάζει τη φύση κάτω από ένα διαφορετικό πρίσµα, εντελώς αποµακρυσµένο από κάθε προοπτική στενής ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 292

επιστηµονικής εξήγησης αλλά και εκµετάλλευσης της φύσης. Οι ιδέες του δεν ταυτίζονται µε εκείνες των βασικών εκπροσώπων του ιαφωτισµού, όπως οι εγκυκλοπαιδιστές Denis Diderot (1713-1784) και Jean le Rond d Alembert (1717-1783) που µε ιδιαίτερη αφοσίωση εξηγούσαν τη φύση µε γνώµονα την ορθολογική αιτιολόγηση.( Diderot, 1751, Encyclopédie ou Dictionnaire des Sciences, des Arts et des Métiers, 1751-1780 ) 1 Αναπτύσσοντας τις πρωτοπόρες ιδέες του περί διαπαιδαγώγησης, ο Rousseau αναφέρεται σε µία αγωγή «µέσω της φύσης», δηλαδή µία αγωγή στην οποία ο µικρός µαθητής του, ο Αιµίλιος, θα αναπτύσσεται σωµατικά και ψυχικά έχοντας ως συµπαραστάτη του και καθοδηγητή του την ίδια τη φύση. Από το πρώτο βιβλίο του Αιµίλιου ήδη ο Rousseau διατυπώνει τις ριζοσπαστικές του ιδέες περί κοινωνικότητας, αλλά και την απογοήτευσή του από τα εκφυλιστικά συµπτώµατα του προϊόντος πολιτισµού: Υποχρεωµένοι να καταπολεµήσουµε τη φύση ή τους κοινωνικούς θεσµούς, γράφει, πρέπει να επιλέξουµε ανάµεσα στο να διαµορφώσουµε έναν άνθρωπο ή έναν πολίτη, διότι δεν µπορούµε να κάνουµε ταυτόχρονα και τα δύο. Και παρακάτω: Ο άνθρωπος της φύσης είναι ένα όλον για τον εαυτό του. (L homme naturel est tout pour lui) Είναι η αριθµητική ενότητα, το απόλυτο όλον, που σχετίζεται µόνο µε τον εαυτό του ή µε τον όµοιό του. Ο πολιτικός άνθρωπος είναι ενότητα κλασµατική, που εξαρτάται από τον παρονοµαστή και η αξία του βρίσκεται στην αναφορά του στην ολότητα που είναι το κοινωνικό σώµα. (Rousseau, 1762) 2 Σε όλη την έκταση του βιβλίου του ο Rousseau δεν κουράζεται να υπογραµµίζει το πόσο σηµαντικό είναι το να συνδέεται η αγωγή µε τη ζωή κοντά στη φύση. Η εσωτερική ανάπτυξη των ικανοτήτων και των οργάνων µας είναι η αγωγή µέσω της φύσης ( ) η αγωγή είναι τέχνη. (Rousseau, 1762) 3 Σκληραγωγήστε τα σώµατά τους (ενν. των παιδιών) στις αλλαγές των εποχών, των κλιµάτων, των στοιχείων της φύσης, στην πείνα, τη δίψα, την κόπωση. (Rousseau, 1762) 4 Οι άνθρωποι δεν είναι φτιαγµένοι για να στοιβάζονται σε µυρµηγκοφωλιές, αλλά για να ζουν διάσπαρτοι στη γη, που οφείλουν να καλλιεργούν. Όσο περισσότερο συγκεντρώνονται, τόσο πιο πολύ διαφθείρονται. Οι αναπηρίες του σώµατος, καθώς και τα πάθη της ψυχής, είναι το αναπόφευκτο αποτέλεσµα αυτής της τόσο συχνής σύµπραξης. Στο ζωικό βασίλειο, ο άνθρωπος είναι εκείνος που ζει πιο δύσκολα σε αγέλες. Άνθρωποι στριµωγµένοι σαν τα πρόβατα θα πέθαιναν σε ελάχιστο χρόνο. Η ανάσα του ανθρώπου είναι θανατηφόρα για τους οµοίους του: κι αυτό αληθεύει τόσο κυριολεκτικά όσο και µεταφορικά. 1 Βλ. κυρίως: Diderot, Denis. Pensées sur l' Interprétation de la Nature. Paris, Flammarion, 2005 (1751), όπως επίσης και διάφορα λήµµατα στην Εγκυκλοπαιδεία (Encyclopédie ou Dictionnaire des Sciences, des Arts et des Métiers, 1751-1780) (π.χ. Anatomie des Plantes, Plantes, Arbre κ.ο.κ.) 2 Rousseau, Jean-Jacques. Αιµίλιος ή Περί Αγωγής. Τοµ. Ι-ΙΙΙ, Αθήνα, Πλέθρον, 2001, µετάφραση: Πολυτίµη Γκέκα, επιµέλεια: Γιώργος Σπανός, σσ. 40-41. Βλ. και: Rousseau, Jean-Jacques. Émile ou de l Éducation, Παρίσι, GF Flammarion, 1966, παρουσίαση: Michel Launay, σσ. 38-39. 3 Rousseau, Jean-Jacques. Αιµίλιος ή Περί Αγωγής ό.π., σ. 39 και: Rousseau, Jean-Jacques. Émile ou de l Éducation ό.π. σ. 37. 4 Rousseau, Jean-Jacques. Αιµίλιος ή Περί Αγωγής ό.π., σ. 52 και: Rousseau, Jean-Jacques. Émile ou de l Éducation ό.π. σ. 49. ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 293

Οι πόλεις είναι η άβυσσος του ανθρώπινου γένους. Ύστερα από λίγες γενιές, οι φυλές φθείρονται ή εκφυλίζονται. Πρέπει να τις ανανεώσουµε και πάντα η ύπαιθρος είναι αυτή που τροφοδοτεί την ανανέωση των φυλών. (Rousseau, 1762) 5 Ζήσε σύµφωνα µε τη φύση. Να είσαι υποµονετικός και διώξε τους γιατρούς. (Rousseau, 1762) 6 Στους ανθρώπινους θεσµούς τα πάντα είναι τρέλα και αντίφαση. Όσο χάνει την αξία της η ζωή µας, τόσο περισσότερο ανησυχούµε γι αυτήν. Προτιµώ να µου δείξει (ενν. ο Αιµίλιος) το φύλλο κάποιου φυτού κι ας ζωγραφίσει µε µικρότερη επιτυχία το φύλλωµα ενός κορινθιακού κιονόκρανου. (Rousseau, 1762) 7 Είναι προφανές ότι ο Rousseau θεωρεί ότι η ζωή κοντά στη φύση, όπως επίσης και σε συνεχή αναφορά σε αυτήν, αποτελεί το θεµέλιο της ουσιαστικής µάθησης. Στις «Εξοµολογήσεις» του (1770, εκδ. 1782) αναφέρει µε νοσταλγία το περιστατικό που έζησε όταν, µαζί µε τον εξάδελφό του, ήταν οικότροφος στο εξοχικό σπίτι ενός κυρίου Λαµπερσιέ: Έξω από την πόρτα που έβγαζε στην αυλή, και αριστερά όπως µπαίναµε, υπήρχε µια φαρδιά πεζούλα όπου καθόµαστε πολλές φορές το απόγευµα. εν είχε όµως σκιά γι αυτό λοιπόν ο κύριος Λαµπερσιέ αποφάσισε να φυτέψει εκεί µια καρυδιά. Η τελετή της φύτευσης έγινε µε µεγάλη επισηµότητα. Στους δύο οικότροφους ανατέθηκε ο ρόλος του αναδόχου, και όση ώρα γέµιζαν το λάκκο, εµείς κρατούσαµε το δέντρο µε το ένα χέρι και τραγουδούσαµε τραγούδια θριάµβου. Έσκαψαν και µια λακκούβα ολόγυρά του για να το ποτίζουν και κάθε µέρα, ο ξάδελφός µου κι εγώ, φανατικοί θεατές αυτού του ποτίσµατος, διαµορφώναµε την πολύ φυσιολογική πεποίθηση πως ήταν ωραιότερο να υψώνει κανείς ένα δέντρο στην πεζούλα παρά µια σηµαία στις επάλξεις ( ).(Rousseau, 1770/1782) 8 Στις «Ονειροπολήσεις ενός Μοναχικού Οδοιπόρου» (ηµιτελές, δηµοσιεύτηκε το 1782) η φύση αποτελεί το ιδανικό καταφύγιο του Rousseau. Περιπλανιέται, αναπολεί και στοχάζεται. Ο Πέµπτος Περίπατος αποτελεί µία πραγµατική ωδή στην ευτυχία που προσφέρει η ζωή κοντά στη φύση, η οποία συχνά παρουσιάζεται εξιδανικευµένη. Η «Αρκαδία» του στοχαστή είναι το νησί του Αγίου Πέτρου στη µέση της λίµνης της Μπιέν (Bienne), όπου καταφεύγει µετά τον λιθοβολισµό του σπιτιού του που ακολούθησε την δηµοσίευση των «Επιστολών του Βουνού» (1764) και την φλογερή αντιπαράθεση του Rousseau µε την εκκλησιαστική και κοσµική εξουσία της εποχής του. Σε αυτούς τους περιπάτους, εκτός από τη λατρεία της φύσης, φανερώνεται, ίσως περισσότερο από οπουδήποτε αλλού, η απαισιοδοξία του σχετικά µε την πορεία τελειοποίησης του ανθρώπου, η οποία, όπως είναι γνωστό, ενέπνεε τους φιλοσόφους του ιαφωτισµού. (Rousseau, 1754, Engels, 1877) 9 5 Rousseau, Jean-Jacques. Αιµίλιος ή Περί Αγωγής ό.π., σσ. 68-69 και: Rousseau, Jean- Jacques. Émile ou de l Éducation ό.π. σ. 66. 6 Rousseau, Jean-Jacques. Αιµίλιος ή Περί Αγωγής ό.π., σ. 98 και: Rousseau, Jean-Jacques. Émile ou de l Éducation ό.π. σ. 96. 7 Rousseau, Jean-Jacques. Αιµίλιος ή Περί Αγωγής ό.π., σ. 186 και: Rousseau, Jean- Jacques. Émile ou de l Éducation ό.π. σ. 183. 8 Rousseau, Jean-Jacques. Οι Εξοµολογήσεις του J.J.Rousseau. Αθήνα, Ιδεόγραµµα, 1997, µετάφραση: Αλεξάνδρα Παπαθανασοπούλου, Επίλογος: Κοσµάς Ψυχοπαίδης, σ. 27. 9 Βλ. σχετικά: Rousseau, Jean- Jacques. Πραγµατεία περί της Καταγωγής και των Θεµελίων της Ανισότητας ανάµεσα στους Ανθρώπους. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1992, µετάφραση: Μέλπω Αλεξίου-Καναγκίνη, ειδικά σσ. 87-88 κ.ε., (Discours sur l'origine et les fondements de l'inégalité parmi les hommes, 1754), όπως επίσης και τα σχόλια του Frederick Engels (1820-1895) στην Εισαγωγή του Anti-Dürhing (1877). ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 294

Γράφει λοιπόν ο Rousseau: Επειδή σ αυτές τις ευτυχισµένες όχθες δεν υπάρχουν µεγάλοι δρόµοι κατάλληλοι γι αµάξια, το µέρος δεν είναι πολυσύχναστο από ταξιδιώτες αλλά είναι πολύ ενδιαφέρον για τους µοναχικούς στοχαστές που θέλουν να µεθούν ελεύθερα από τις οµορφιές της φύσης, και να συγκεντρώνονται µέσα σε µία σιωπή που δεν την ταράζει κανένας θόρυβος εκτός από το κλάγγασµα των αετών, τις διακοπτόµενες κρωξιές µερικών πουλιών, και τη βουή απ τους καταρράχτες που πέφτουν απ το βουνό. (Rousseau, 1782) 10 Εάν θελήσει κανείς να συσχετίσει την απόλαυση την οποία νοιώθει ο Rousseau ζώντας κοντά στη φύση, αποτραβηγµένος στη λίµνη του Μπιέν, µε την απόλαυση της φύσης που παραµένει ανεπηρέαστη από τις επιπτώσεις του πολιτισµού, έτσι όπως απεικονίζεται στη ζωγραφική της εποχής, τότε ίσως αναπόφευκτα θα πρέπει να ανατρέξει στις θεωρίες περί εξιδανικευµένης φύσης που, όπως είναι γνωστό, διατυπώνονται ήδη από τον Kant και κατά τον 18 ο αιώνα συνοψίζονται στον όρο «picturesque» που εισάγεται από έναν κληρικό, κατά δώδεκα χρόνια νεώτερο από τον Rousseau, τον William Gilpin (1724-1804). Με το βιβλίο του Observations on the River Wye, and Several Parts of South Wales, etc. Relative Chiefly to Picturesque Beauty; Made in the Summer of the Year 1770 (εκδόθηκε στο Λονδίνο το 1782, την ίδια χρονιά που εκδόθηκαν και οι «Ονειροπολήσεις του Μοναχικού Οδοιπόρου»)(Gilpin, 1800) 11 ο Gilpin συγκεκριµενοποιεί την φιλοσοφική έννοια του «υπέροχου» στη φύση (sublime), µία έννοια η οποία, ως γνωστό, έχει αποτελέσει αντικείµενο φιλοσοφικής επεξεργασίας από τον Kant (Immanuel Kant [1724-1804]). Στο σηµείο αυτό αξίζει νοµίζω να αναφερθεί το ότι ο Kant υπήρξε ένθερµος αναγνώστης του Rousseau. Είναι µάλιστα ιδιαίτερα ενδιαφέρον το ότι οι Παρατηρήσεις πάνω στο Αίσθηµα του Ωραίου και του Υπέροχου (1764) (Kant, 1764) 12 γράφτηκε αφού ο Kant είχε διαβάσει τον Αιµίλιο.(Kant, 1764) 13 Πριν από αυτόν όµως, είναι ο Τρίτος Κόµης του Shaftesbury (1671-1713), ένας γόνιµος αν και όχι συστηµατικός στοχαστής, (Monroe, 1989) 14 που συνέδεσε την φύση µε την τέχνη. Σύµφωνα µε τις απόψεις του, ως δηµιούργηµα του Θεού, η φύση είναι το µεγαλύτερο απ όλα τα έργα τέχνης. (Monroe, 1989) 15 Το καινούργιο στοιχείο που εισάγει ο Shaftesbury είναι ότι η φύση µπορεί να αποτελέσει αντικείµενο αισθητικής θέασης όπως τα δηµιουργήµατα της τέχνης. Πρόκειται για το ιδιαίτερο εκείνο αίσθηµα απόλαυσης που νοιώθει κανείς µπροστά στη θέαση των απόκρηµνων βράχων, των 10 Rousseau, Jean- Jacques. Οι Ονειροπολήσεις του Μοναχικού Οδοιπόρου. Αθήνα, Ζαχαρόπουλος, 1989, µετάφραση: Νίκος Σηµηριώτης, σσ. 80-81 και Rousseau, Jean- Jacques. Les Rêveries du Promeneur Solitaire. Παρίσι, 1997, σ. 109. 11 Χρησιµοποιώ την 5 η έκδοση: Gilpin, William Μ.Α. Observations on the River Wye, and Several Parts of South Wales, etc. Relative Chiefly to Picturesque Beauty; Made in the Summer of the Year 1770. Λονδίνο, A. Straban, Printers street, 1800. 12 Kant, Immanuel. Beobachtungen über das Gefühl des Schönen und Erhabenen. Königlich, 1764, στο: Kant, Immanuel. Gesammelte Schriften. Vol. II, Berlin, 1905. Χρησιµοποιώ την αγγλική µετάφραση του κειµένου: Kant, Immanuel. Observations on the Feeling of the Beautiful and Sublime. University of California Press, 1991, µετάφραση από τα γερµανικά: John Goldthwait. 13 Kant, Immanuel. Observations on the Feeling ό.π., σελ. 11 14 Beardsley, Monroe C. Ιστορία των Αισθητικών Θεωριών. Αθήνα, Νεφέλη, 1989, µετάφραση: ηµοσθένης Κούρτοβικ & Παύλος Χριστοδουλίδης, σελ. 169 15 Beardsley, Monroe C. Ιστορία, ό.π., σελ. 169 ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 295

πυκνών δασών, των καταρρακτών, της θάλασσας, εν ολίγοις της θεώρησης της φύσης µέσα από το πρίσµα της αισθητικής θέασης. Αξίζει να σηµειωθεί ότι βρισκόµαστε στην εποχή του Grand Tour, κατά την οποία οι πλούσιοι Ευρωπαίοι ολοκλήρωναν την µόρφωση και την καλλιέργειά τους µε µακροχρόνια ταξίδια συνήθως στην Νότια Ευρώπη, όπου µπορούσαν να µελετήσουν τις αρχαιότητες, να γνωρίσουν διαφορετικούς πολιτισµούς αλλά και να απολαύσουν την φύση. Μεταξύ τους συγκαταλέγονται και πολλοί ζωγράφοι, οι οποίοι από τα µέσα περίπου του 17 ου αιώνα και µετά συντάσσουν το λεξιλόγιο ενός αυτόνοµου είδους στην ιστορία της τέχνης, την τοπιογραφία. Το τοπίο συµπεριλαµβάνεται σε έργα των προηγούµενων εποχών (πηγαίνοντας προς το παρελθόν θα µπορούσε κανείς να φτάσει ως την ελληνιστική εποχή, αν σκεφτεί κανείς τις τοιχογραφίες της βίλλας Αλµπάνι, στη Ρώµη µε τις απεικονίσεις της ζωής στη ρωµαϊκή ύπαιθρο, ή τα κινεζικά ειλητάρια του 13 ου και 14 ου αιώνα). Ωστόσο το τοπίο χρησιµοποιείται ως επί το πλείστον ως συµπληρωµατικό στοιχείο της κεντρικής αφήγησης, και λιγότερο σαν αυθύπαρκτη θεµατολογική επιλογή, όπως π.χ. συµβαίνει στην ελαιογραφία του Albrecht Altdorfer (1480;-1538) µε τίτλο «Τοπίο κοντά στον ούναβη» (περ. 1526-1528, λάδι πάνω σε περγαµηνή, µονταρισµένη σε ξύλο, 30Χ22 εκ., Παλαιά Πινακοθήκη, Μόναχο) [Εικόνα 1]. Ο Γερµανός Altdorfer υπήρξε σύγχρονος του Albrecht Dürer (1471-1528) και ένας από τους βασικούς εκπροσώπους της Αναγέννησης των Βόρειων Χωρών. Αν και η δραστηριότητά του εκτεινόταν από τη ζωγραφική έως τη χαρακτική και την αρχιτεκτονική, είναι κυρίως γνωστός για τις τοπιογραφίες του των περιοχών γύρω από τον ούναβη που υπερσκελίζουν σε ενδιαφέρον τα πολυάριθµα έργα του θρησκευτικού θεµατολογίου. Από ορισµένους πάντως θεωρείται ως ο πρόδροµος της τοπιογραφίας ως αυτόνοµου είδους της ζωγραφικής της νεώτερης ιστορίας. Αν και το θέµα παραµένει η τοπιογραφία, στο έργο «Τοπίο µε δύο Βαλανιδιές» (1641, ελαιογραφία, 89Χ111 εκ., Rijksmuseum, [Εικόνα 2] του Ολλανδού Jan van Goyen (1596-1656) τα πράγµατα διαφοροποιούνται σε σχέση µε το έργο του Altdorfer ως προς την κλίµακα, µε το πλάνο να αποδίδεται από µικρότερη απόσταση, αλλά και σε ό,τι έχει αφορά στην εισαγωγή του ανθρώπινου στοιχείου στη σύνθεση. Ο van Goyen τοποθετεί στο µέσον της σύνθεσης δύο χωρικούς που συνοµιλούν, ενώ µία τρίτη µορφή στα αριστερά του έργου βαδίζει προς το βάθος του ορίζοντα. Τα θεµατικά είδη που κυριαρχούν στο ρεπερτόριο της ολλανδικής ζωγραφικής του µπαρόκ (17 ος αιώνας) είναι η προσωπογραφία, η ηθογραφία, η νεκρή φύση και η τοπιογραφία, η οποία όµως συχνά ακροβατεί θεµατολογικά ανάµεσα στο τοπίο και την ηθογραφία, όπως συµβαίνει και στο εν λόγω έργο του van Goyen. Αν συγκρίνουµε µάλιστα το έργο του van Goyen µε ένα έργο του Claude Lorrain (περ. 1600-1682) που φιλοτεχνήθηκε µόλις τέσσερα χρόνια αργότερα και έχει τίτλο «Τοπίο µε τον Απόλλωνα και τον Ερµή» (1645, ελαιογραφία, 55Χ45 εκ., Ρώµη, Galleria Doria-Pamphilj) [Εικόνα 3] µπορούµε ήδη να παρατηρήσουµε την διαφορά στην προσέγγιση της φύσης από τους δύο καλλιτέχνες: απλή παρατήρηση της ζωής στην ύπαιθρο, στην περίπτωση του van Goyen και µε µία τάση εξιδανίκευσης στην περίπτωση του Claude Lorrain. εν είναι τυχαίο το γεγονός ότι αντί για µορφές χωρικών ο Claude Lorrain επιλέγει να «δραµατοποιήσει» το τοπίο µε την εισαγωγή δύο Ολύµπιων θεών. Όπως συµβαίνει και στο έργο του van Goyen το βάθος πεδίου εξακολουθεί να είναι απεριόριστο. Οι δύο µορφές τοποθετηµένες σε απόσταση µεταξύ τους, µε τον Ερµή να αποµακρύνεται µε το κλεµµένο κοπάδι και τον ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 296

ανυποψίαστο Απόλλωνα να παίζει βιολί (το οποίο σε αυτή την περίπτωση αντικαθιστά τη λύρα που είναι το συνηθισµένο µουσικό όργανο του θεού του φωτός) και πιο πέρα η γέφυρα, ο πύργος και τα βουνά καθορίζουν την προοπτική της παράστασης. Γύρω στην ηλικία των δέκα ετών ο Claude Lorrain, το πραγµατικό όνοµα του οποίου ήταν Claude Gellée, ταξίδευσε στην Ιταλία, παραµένοντας στην Νάπολη από το 1619 έως το 1621, µαθητής ενός Γερµανού ζωγράφου έργων µικρού µεγέθους, ονόµατι Goffredo Wals ή Gottfried Wals ή Goffredo Tedesco (1595-1638). Το 1625 µαθητεύει στο εργαστήριο του Augustin Tassi (1578-1644), ενός ιδιόρρυθµου ζωγράφου εξειδικευµένου στη νωπογραφία, ενώ µέχρι το 1627, οπότε εγκαθίσταται και πάλι στη Ρώµη, υπό την πατρωνία του καρδινάλιου Bentivoglio, πιθανότατα ταξιδεύει στην Ιταλία, τη Γαλλία, την Γερµανία και την πατρίδα του τη Λωρραίνη. Σε αντίθεση µε τον φίλο και συνταξιδιώτη του, τον Γάλλο ζωγράφο Nicolas Poussin (1594-1665), ο οποίος χρησιµοποιούσε το τοπίο ως «φόντο» των, µυθολογικών συνήθως, επεισοδίων τα οποία πραγµατευόταν, το ενδιαφέρον του Claude Lorrain στρέφεται µε ιδιαίτερο ενδιαφέρον στο τοπίο. Έτσι, στα 1637 έχει ήδη αποκτήσει τη φήµη ενός ιδιαίτερα ικανού τοπιογράφου, γεγονός που σίγουρα εντάσσεται στις προσωπικές του φιλοδοξίες, δεδοµένου ότι και ο ίδιος δήλωνε στους αγοραστές των έργων του ότι το θέµα είναι το τοπίο, ενώ τις φιγούρες τους τις έκανε δώρο! Ωστόσο, οι απεικονίσεις της φύσης από τους van Goyen και Claude Lorrain δεν είναι παρά πιστές αναπαραγωγές της θέας (veduta) δίχως διόλου να µας εισάγουν σε µία ατµόσφαιρα θαυµασµού της φύσης ή ακόµη και έκστασης απέναντί της. Θα πρέπει να περιµένουµε ως τα µέσα µε τέλη του 18 ου αιώνα µε αρχές του 19 ου για να συναντήσουµε την έννοια του εκστατικού στις απεικονίσεις της φύσης. Έτσι, στο έργο του Αυστριακού Joseph Anton Koch (1768-1839) µε τίτλο «Ηρωικό Τοπίο µε Ουράνιο Τόξο» [Εικόνα 4] αντικρίζουµε µία εξιδανικευµένη µεταφορά της επίγειας ευτυχίας. Ο Koch ανήκει στους Γερµανούς καλλιτέχνες του Ροµαντισµού µε τους οποίους η τοπιογραφία αποκτά ιδιαίτερη θέση ανάµεσα στις θεµατολογικές επιλογές των ζωγράφων. Η ροµαντική τοπιογραφία, ως αυτόνοµο είδος, πρότεινε µία καινούργια κατεύθυνση στην απόδοση της πραγµατικότητας και µία καινούργια δυνατότητα στη θεµατογραφία. Ωστόσο, το βασικό επιχείρηµα των ακαδηµαϊκών κύκλων της εποχής που επιθυµούσαν την υπαγωγή της τοπιογραφίας σε άλλες θεµατολογικές επιλογές, όπως π.χ. η απεικόνιση ιστορικών γεγονότων, ήταν ότι η τοπιογραφία, ως αυτόνοµο είδος, δεν θα µπορούσε να υποστηρίξει πειστικά γεγονότα ή ιδέες που θα εξειδανίκευαν την πραγµατικότητα και θα την «εξευγένιζαν». (Vaughan, 1978) 16 Στην πραγµατικότητα η αναπαράσταση θα έπρεπε οπωσδήποτε να συµπεριλαµβάνει κάποιο «γεγονός» και η απεικόνιση της φύσης, από µόνη της δεν µπορούσε να θεωρηθεί ως κάτι τέτοιο. Συνεπώς η εξειδανικευµένη τοπιογραφία αποτέλεσε ένα είδος το οποίο θα µπορούσε να συνταχθεί µε τον προβληµατισµό των ακαδηµαϊκών κύκλων περί θεµατολογίου. Έτσι λοιπόν ο Koch επανέρχεται στην εξιδανικευµένη τοπιογραφία και σε ένα άλλο έργο του (Εικόνα 5: Joseph Anton Koch, Ηρωϊκό τοπίο µε ουράνιο τόξο, 1815, ελαιογραφία, 188Χ171 εκ., Neue Pinakothek, Munich), αλλά και αλλού (Εικόνα 6: Joseph Anton Koch, Οι καταρράκτες Schmadribach, 1821-22, ελαιογραφία, 132 x 110 cm, Neue Pinakothek, 16 Σχετικά βλ. µεταξύ άλλων: Vaughan, William. Romantic Art. Λονδίνο, Thames & Hudson, 1991 (1978), σ. 132 κ.ε.: «Transcendent Landscapes», σσ. 132-183. ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 297

Munich) και (Εικόνα 7: Joseph Anton Koch, Το Wetterhorn µε το Reichenbachtal, 1824, ελαιογραφία, Oskar Reinhart Foundation, Winterthur). Ο Γερµανός ζωγράφος του Ροµαντισµού Caspar David Friedrich (1774-1840) γεννήθηκε µόλις τέσσερα χρόνια πριν από τον θάνατο του Rousseau. Οι ιδέες του Ελβετού φιλοσόφου είχαν εξαπλωθεί ήδη στην Ευρώπη όταν ο Friedrich φιλοτεχνούσε τοπία µε γοτθικά ερείπια, «επίφοβα» δέντρα και µοναχικές φιγούρες τυλιγµένες µέσα σε µία µυστηριακή ατµόσφαιρα µοναξιάς. Ο Friedrich γνώριζε τον τρόπο µε τον οποίο οι Ολλανδοί ζωγράφοι του 17 ου αιώνα πραγµατεύονταν τη φύση στις τοπιογραφίες τους, αλλά ο ίδιος την απέδιδε µέσα από το ροµαντικό ιδίωµα.(vaughan, 1972, Novotny, 1960, Hofmann, 200) 17 Οι ανθρώπινες µορφές στο έργο του είναι προσωποποιήσεις του ροµαντικού πνεύµατος: µοναχικές, στοχαστικές ή ακόµη και στα όρια της ύπαρξης, σίγουρα ενεές µπροστά στα µυστήρια του κόσµου. Παρατηρώντας την Εικόνα 8 και την Εικόνα 9 µπορούµε να πούµε ότι έχουµε µία αρκετά πιστή απόδοση του µοναχικού οδοιπόρου Rousseau. Πρόκειται για δύο έργα του Friedrich, το πρώτο φιλοτεχνηµένο περίπου στα 1818, που έχει τίτλο «Περιπλανώµενος πάνω από ταραγµένη θάλασσα» (ελαιογραφία, 94.8Χ74.8 εκ., Kunsthalle, Αµβούργο) και το δεύτερο µε τίτλο «Ζευγάρι Στοχάζεται Κοιτάζοντας το Φεγγάρι», 1830 35, 34 44 εκ. Alte Nationalgalerie, Βερολίνο. Η φύση στις εικόνες αυτές αποδίδεται µέσα από το ροµαντικό ιδίωµα, δηλαδή ως «τόπος» συνειδητοποίησης της ασηµαντότητας του ανθρώπου. Συνοψίζοντας θα µπορούσε κανείς να καταλήξει στα παρακάτω: Όπως είναι γνωστό, η σχέση του ανθρώπου µε την φύση καταλαµβάνει κεντρική θέση στην σκέψη του Ρουσσώ. Την εποχή που ακολουθεί τη διάδοση των ιδεών του οι Ευρωπαίοι ζωγράφοι προσεγγίζουν µε καινοφανείς τρόπους την φύση, µε τα δικά τους, εικαστικά αυτή την φορά, µέσα. Την απεικονίζουν άλλοτε ως εξιδανικευµένη µεταφορά της επίγειας ευτυχίας, άλλοτε ως υπερβατικό «τόπο» συνειδητοποίησης της ασηµαντότητας του ανθρώπου και άλλοτε ως ειδυλλιακό περιβάλλον περιπάτου και περισυλλογής, όπως π.χ. συµβαίνει στα έργα των καλλιτεχνών που εξετάστηκαν. Πρόκειται για µία νοηµατική συνάφεια που ενδεχοµένως αξίζει τον κόπο να εξεταστεί κάτω από το πρίσµα της σηµερινής µας σχέσης µε τη φύση. Θα κλείσω µε ένα απόσπασµα από το βιβλίο «Minina Moralia» του Adorno σχετικά µε το τοπίο, την αλλοίωση του οποίου, ο Γερµανός φιλόσοφος και κοινωνιολόγος επεσήµανε στα 1951, µε εξαιρετική ευαισθησία: Paysage.- Το ελάττωµα του (αµερικανικού) (οι παρενθέσεις είναι της συγγραφέως) τοπίου δεν είναι τόσο, όπως θα το ήθελε η ροµαντική αυταπάτη, η απουσία ιστορικών αναµνήσεων, όσο ότι το χέρι δεν έχει αφήσει ίχνη πάνω του. Αυτό έχει σχέση όχι µόνο µε την έλλειψη αγρών, τα αξερίζωτα για καλλιέργειες και συχνά θαµνώδη, χαµηλά δάση, αλλά 17 Η βιβλιογραφία για τον Caspar David Friedrich είναι εξαιρετικά εκτεταµένη. Περιορίζοµαι στα κάτωθι: Vaughan, William (1972). Caspar David Friedrich, 1774-1840: Romantic Landscape Painting in Dresden Κατάλογος Έκθεσης, Tate Gallery, Λονδίνο, 6/9-16/10 1972, Λονδίνο, Tate Gallery, Novotny, Fritz. Painting and Sculpture in Europe 1780-1880. Penguin books, 1980 (1960), σσ. 95-144: «German Romanticism and the Nazarens» και Vaughan, William. Romantic Art ό.π., σσ. 142-151: Caspar David Friedrich, Hofmann, Werner. Caspar David Friedrich. Λονδίνο, Thames & Hudson, 2000. ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 298

προπάντων µε τους δρόµους. Αυτοί είναι σπαρµένοι πάντα αδιαµεσολάβητα µέσα στο τοπίο, ( ) είναι ανέκφραστοι. Καθώς δεν γνωρίζουν ίχνη βηµάτων και τροχών, διόλου µαλακούς πεζόδροµους στις άκρες τους σαν µετάβαση προς τη βλάστηση, ούτε µονοπάτια στο πλευρό τους που θα οδηγούσαν κάτω στην κοιλάδα, έτσι τους λείπει και το ήπιο, καταπραϋντικό, µη γωνιώδες των πραγµάτων, πάνω στα οποία έκαναν τη δουλειά τους χέρια ή τα άµεσα εργαλεία τους. Σαν να µην χάιδεψε κανένας τα µαλλιά αυτού του τοπίου. εν παρηγορήθηκε και είναι απαρηγόρητα θλιβερό. Ανάλογα γίνεται αντιληπτό. ιότι το βιαστικό µάτι δεν µπορεί να συγκρατήσει ό,τι απλώς είδε µέσα από το αυτοκίνητο, και έτσι αυτό χάνεται χωρίς να αφήνει ίχνη, όπως και το ίδιο δεν φέρει ίχνη. (Adorno, 1951) 18 εικόνα 1 εικόνα 2 18 Adorno, Theodor W. Minima Moralia, Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2000 (1951), Πρόλογος: ηµήτριος Μαρκής, µετάφραση: Λευτέρης Αναγνώστου, σελ. 119. ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 299

εικόνα 3 εικόνα 4 ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 300

εικόνα 5 εικόνα 6 ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 301

εικόνα 7 εικόνα 8 ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 302

εικόνα 9 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Adorno, Theodor W. Minima Moralia, Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2000 (1951), Πρόλογος: ηµήτριος Μαρκής, µετάφραση: Λευτέρης Αναγνώστου. Beardsley, Monroe C. Ιστορία των Αισθητικών Θεωριών. Αθήνα, Νεφέλη, 1989, µετάφραση: ηµοσθένης Κούρτοβικ & Παύλος Χριστοδουλίδης. Diderot, Denis. Pensées sur l' Interprétation de la Nature. Paris, Flammarion, 2005 (1751) Engels, Frederick, Anti-Dürhing, 1877. Εγκυκλοπαιδεία (Encyclopédie ou Dictionnaire des Sciences, des Arts et des Métiers, 1751-1780) (λήµµατα Anatomie des Plantes, Plantes, Arbre κ.ο.κ.) Gilpin, William Μ.Α. Observations on the River Wye, and Several Parts of South Wales, etc. Relative Chiefly to Picturesque Beauty; Made in the Summer of the Year 1770. Λονδίνο, A. Straban, Printers street, 1800. Hofmann, Werner. Caspar David Friedrich. Λονδίνο, Thames & Hudson, 2000. Kant, Immanuel. Beobachtungen über das Gefühl des Schönen und Erhabenen. Königlich, 1764, στο: Kant, Immanuel. Gesammelte Schriften. Vol. II, Berlin, 1905. Kant, Immanuel. Observations on the Feeling of the Beautiful and Sublime. University of California Press, 1991, µετάφραση από τα γερµανικά: John Goldthwait. Novotny, Fritz. Painting and Sculpture in Europe 1780-1880. Penguin books, 1980 (1960), σσ. 95-144: «German Romanticism and the Nazarens». Rousseau, Jean-Jacques. Αιµίλιος ή Περί Αγωγής. Τοµ. Ι-ΙΙΙ, Αθήνα, Πλέθρον, 2001, µετάφραση: Πολυτίµη Γκέκα, επιµέλεια: Γιώργος Σπανός. Rousseau, Jean-Jacques. Émile ou de l Éducation, Παρίσι, GF Flammarion, 1966, παρουσίαση: Michel Launay. Rousseau, Jean-Jacques. Οι Εξοµολογήσεις του J.J.Rousseau. Αθήνα, Ιδεόγραµµα, 1997, µετάφραση: Αλεξάνδρα Παπαθανασοπούλου, Επίλογος: Κοσµάς Ψυχοπαίδης. ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 303

Rousseau, Jean- Jacques. Πραγµατεία περί της Καταγωγής και των Θεµελίων της Ανισότητας ανάµεσα στους Ανθρώπους. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1992, µετάφραση: Μέλπω Αλεξίου-Καναγκίνη, (Discours sur l'origine et les fondements de l'inégalité parmi les hommes, 1754), Rousseau, Jean- Jacques. Οι Ονειροπολήσεις του Μοναχικού Οδοιπόρου. Αθήνα, Ζαχαρόπουλος, 1989, µετάφραση: Νίκος Σηµηριώτης, σσ. 80-81. Rousseau, Jean- Jacques. Les Rêveries du Promeneur Solitaire. Παρίσι, 1997. Vaughan, William. Romantic Art. Λονδίνο, Thames & Hudson, 1991 (1978), σ. 132 κ.ε.: «Transcendent Landscapes», σσ. 132-183 και σσ. 142-151: Caspar David Friedrich. Vaughan, William (1972). Caspar David Friedrich, 1774-1840: Romantic Landscape Painting in Dresden Κατάλογος Έκθεσης, Tate Gallery, Λονδίνο, 6/9-16/10 1972, Λονδίνο, Tate Gallery. ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 304