1 ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟ ΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ, ΤΟΜΕΑΣ ΗΜΟΣΙΟΥ ΙΚΑΙΟΥ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΙΠΛΩΜΑ ΗΜΟΣΙΟΥ ΙΚΑΙΟΥ ΜΑΘΗΜΑ:ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟ ΙΚΑΙΟ, 2003-2004 Ι ΑΣΚΩΝ:ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΑΝ ΡΕΑΣ Γ. ΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ ΦΟΙΤΗΤΗΣ:ΓΕΩΡΓΙΟΣ Σ. ΧΟΡΟΣ ΕΡΓΑΣΙΑ 4 «ΕΡΜΗΝΕΙΑ-ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΜΕΘΟ ΟΙ: ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΟΥ ΑΡ. 17 ΠΑΡ.1 ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ» Περίληψη (ελληνική και αγγλική) ιάγραµµα Εισαγωγή Ι. Ορισµός ερµηνείας και µέθοδοι αυτής ΙΙ. Ερµηνεία του άρ.17 παρ.1 του Συντάγµατος Συµπέρασµα
2 Περίληψη Ένα από τα βασικότερα έργα για έναν νοµικό είναι η ερµηνεία των κανόνων δικαίου, η επιστηµονική διεργασία δηλαδή µε την οποία εξακριβώνεται το αληθινό και ειδικό περιεχόµενό τους ώστε να εφαρµοστούν σε συγκεκριµένη περίπτωση. Η ερµηνεία, για να είναι επιτυχηµένη και αποτελεσµατική, πρέπει να διενεργείται µε επιστηµονικούς κανόνες και ειδικές µεθόδους ερµηνείας. Γίνεται δεκτό ότι πέντε είναι οι ερµηνευτικές µέθοδοι που βρίσκονται στη διάθεση του ερµηνευτή: η γραµµατολογική, η λογική, η ιστορική, η συστηµατική και η τελολογική. Η πρώτη αναζητεί το νόηµα του κανόνα µε βάση τη σηµασία των λέξεων που τον απαρτίζουν, η δεύτερη µε βάση λογικά εργαλεία, συλλογισµούς κι επιχειρήµατα, η τρίτη µε βάση την εξέλιξη του νοµικού φαινοµένου στον χρόνο, η τέταρτη µε βάση την ένταξη του κανόνα στο γενικότερο και ειδικότερο σύστηµα κανόνων δικαίου και τέλος η πέµπτη µε βάση τον σκοπό του νόµου. Οι ίδιες αυτές µέθοδοι χρησιµοποιούνται και για την ερµηνεία των συνταγµατικών κανόνων, παρά τις ιδιαιτερότητες που εµφανίζει το Σύνταγµα ( πολιτικός ρόλος, γενικές προστατευτικές διατάξεις, τυπική υπεροχή ). Ερµηνευτικό παράδειγµα θα µπορούσε να αποτελέσει το άρθρο 17 παρ.1 Σ. κυρίως ως προς την εξέλιξη της ερµηνευτικής απόδοσης του όρου ιδιοκτησία από την εποχή που θεσπίστηκε η διάταξη ως σήµερα. Summary One of the essential jobs for a jurist is the interpretation of the rules of law, namely the scientific procedure which helps to verify the real and specific content of them in order to apply in a specific occasion. The interpretation needs to be done with scientific rules and specific interpretative methods in order to be successful and effective. It s admissible that there are five interpretative methods at interpreter s disposal: the grammatological method, the logical method, the historical method, the systematic method and the teleological method. The first of these methods searches for the meaning of the rule according to the meaning of the words that compose it, the second according to rational tools, thoughts and arguments, the third according to the evolution of the legal phenomenon during the time, the fourth according to the placing of the rule in a general or a more specific rule system and finally the fifth according to the purpose of law. These same methods are also used for the
3 interpretation of constitutional rules, despite the particularity of Constitution (political role, general, protective provisions, typical superiority). An example of interpretation could be that of the article 17 paragraph 1 of the Hellenic Constitution mainly as far as the evolution to the interpretation of the term property during the time is concerned. Εισαγωγή Όπως είναι γνωστό, η έννοµη τάξη αποτελείται από ενά σύνολο κανόνων δικαίου. Οι κανόνες αυτοί είναι εκ φύσεως γενικοί και αφηρηµένοι. Έργο του νοµικού είναι να εφαρµόσει τους γενικούς αυτούς κανόνες σε µια συγκεκριµένη περίπτωση. Το άλµα αυτό από το γενικό στο ειδικό δεν είναι όµως καθόλου εύκολο. Για την «υπαγωγή» µιας συγκεκριµένης πραγµατικής κατάστασης σε έναν γενικό κανόνα δικαίου, χρειάζεται ερµηνεία αυτού του κανόνα, ακόµα κι αν είναι είναι σαφώς διατυπωµένος και δεν υπάρχει αµφιβολία για το νόηµά του. Ι. Ορισµός ερµηνείας και µέθοδοι αυτής Ερµηνεία του δικαίου είναι η επιστηµονική διεργασία, µε την οποία διακριβώνεται το αληθινό περιεχόµενό του µε τη βοήθεια ορισµένων επιστηµονικών κανόνων. Η ερµηνεία των κανόνων δικαίου, η ανεύρεση του αληθινού νοήµατός τους, αποτελεί βασικό έργο της νοµικής επιστήµης. Ερµηνεία πραγµατοποιείται όχι µόνο στις αµφισβητούµενες και «δύσκολες» περιπτώσεις, αλλά και στις µη αµφισβητούµενες και «εύκολες». Άλλωστε, η πείρα έχει καταδείξει πως ό,τι δεν αµφισβητείται σήµερα δεν αποκλείεται να αποτελέσει αύριο αντικείµενο οξύτατης διαφωνίας. Η επίλυση συγκεκριµένης περίπτωσης µε βάση κανόνα δικαίου, η µετάβαση αυτή από το γενικό στο ειδικό, η εφαρµογή σε τελική ανάλυση του δικαίου έχει ως µόνη προϋπόθεση την ερµηνεία. 1 1 Βλ. Ανδρέα Γ. ηµητρόπουλου, Παραδόσεις Συνταγµατικόυ ικαίου, Τόµ. Ι, θ έκδοση, Αθήνα 2001,σελ. 4-5
4 Ερµηνεία και Σύνταγµα διαπλέκονται πολλαπλά. 2 Το Σύνταγµα ως νοµικό κείµενο είναι καταρχήν το ίδιο αντικείµενο ερµηνείας. Η ερµηνεία του Συντάγµατος, βασικό έργο της επιστήµης του Συνταγµατικού ικαίου, αποσκοπεί στην διακρίβωση του αληθινού περιεχοµένου των συνταγµατικών κανόνων. Η ερµηνεία του Συντάγµατος, ως ερµηνεία συνταγµατικού κειµένου, υπόκειται καταρχήν στους ίδιους κανόνες και πραγµατοποιείται µε τις ίδιες µεθόδους της νοµικής ερµηνείας γενικότερα. εν παύει όµως η συνταγµατική ερµηνεία να χαρακτηρίζεται από ιδιαιτερότητες που προκύπτουν από τον χαρακτήρα του Συντάγµατος: α) Σύνταγµα και πολιτική συνδέονται πολύ στενά. Γι αυτό και η ερµηνεία του Συντάγµατος συνεπάγεται πολιτικές επιπτώσεις 3, πολλαπλασιάζοντας τις ευθύνες του ερµηνευτή του. β) Ο ιδιαίτερα γενικός και προστατευτικός χαρακτήρας των συνταγµατικών διατάξεων, κυρίως στο πεδίο των συνταγµατικών δικαιωµάτων. Είναι αποτέλεσµα της παροχής όσο το δυνατό µεγαλύτερης συνταγµατικής προστασίας. Στο πλαίσιο αυτό, ιδιαίτερη σηµασία προσλαµβάνει το αξίωµα in dubio pro libertate, το οποίο ωθεί τον ερµηνευτή του Συντάγµατος να υιοθετήσει, επί ισοδυνάµων κατά τα άλλα ερµηνευτικών εκδοχών, εκείνη που παρέχει περισσότερη ελευθερία. γ) Τρίτο χαρακτηριστικό γνώρισµα της ερµηνείας του Συντάγµατος προκύπτει από την τυπική του υπεροχή. Η εξακρίβωση του κανονιστικού περιεχοµένου του συνταγµατικού κανόνα έχει επιπτώσεις στο κοινό δίκαιο. Η ερµηνεία του Συντάγµατος αποτελέι προϋπόθεση για την ερµηνεία των διατάξεων του κοινού δικαίου. Οι µέθοδοι που χρησιµοποιεί ο ερµηνευτής για να εξακριβώσει το αληθινό περιεχόµενο ενός κανόνα δικαίου έιναι 1) Η γραµµατολογική µέθοδος Πρόκειται για την ερµηνευτική µέθοδο που επιδιώκει την ανεύρεση του νοήµατος του κανόνα δικαίου µε τον προσδιορισµό της σηµασίας των λέξεων και πιο συγκεκριµένα µε βάση τους γραµµατικούς, συντακτικούς και ετυµολογικούς κανόνες. 2 Βλ Ευ. Βενιζέλο, Μαθήµατα Συνταγµατικού ικαίου, σελ. 201 επ.-του ιδίου, ΝοΒ 1986, σελ.1259 επ.-μαυριά, Συνταγµατικό ίκαιο Ι, σελ.206 επ. 3 Βλ. Ευ. Βενιζέλο όπ. παρ.σελ.204
5 2) Η λογική µέθοδος Λογική ερµηνεία είναι εκείνη που επιδιώκει τον προσδιορισµό του αληθούς νοήµατος του νόµου µε τους κανόνες της τυπικής και διαλεκτικής λογικής. Ο ερµηνευτής χρησιµοποιεί για τον καθορισµό νοµικών εννοιών και την λύση νοµικών ζητηµάτων «λογικά εργαλεία», «συλλογισµούς» και «επιχειρήµατα» ( όπως λ.χ. το επιχείρηµα εξ αντιδιαστολής, το επιχείρηµα «εκ του µείζονος εις το έλαττον» κ.ά.) της τυπικής λογικής, µεταφερόµενα στον νοµικό χώρο. 3) Η ιστορική µέθοδος Η ιστορική µέθοδος ερευνά τη γένεση και την εξέλιξη του νοµικού φαινοµένου στις διάφορες εποχές. Η ιστορική έρευνα παρέχει την ευκαιρία σύγκρισης παρελθόντος και παρόντος, αλλά και την δυνατότητα εντοπισµού των εξελικτικών τάσεων του νοµικού φαινοµένου που ερευνάται. Για την πλήρη κατανόηση ενός νοµικού φαινοµένου είναι απαραίτητη η γνώση, όχι µόνο των συνθηκών δηµιουργίας του, αλλά και της παραπέρα εξέλιξής του στην πορεία της εφαρµογής του. 4) Η συστηµατική µέθοδος Συστηµατική ερµηνεία είναι εκείνη που καθορίζει το νόηµα της νοµικής διάταξης µε βάση την ένταξή της στο γενικότερο και ειδικότερο σύστηµα κανόνων δικαίου. Η συστηµατική ερµηνεία εντάσσει τον κανόνα δικαίου στο σύστηµα της έννοµης τάξης. Με τον τρόπο αυτό προσδιορίζεται και το περιεχόµενο του συγκεκριµένου κανόνα δικαίου. Η συστηµατική ερµηνεία προσπαθεί να ανεύρει τις σχέσεις του κανόνα µε άλλους κανόνες, είναι εποµένως ερµηνεία συνδυαστική, διότι συνδυάζει το περιεχόµενο περισσότερων κανόνων. Ξεκινά από τη βάση, ότι ο συγκεκριµένος κανόνας δικαίου αποτελεί τµήµα της έννοµης τάξης και εποµένως δεν είναι δυνατή η αυτόνοµη ερµηνεία του, παρά µόνο σε συσχετισµό µε τις άλλες διατάξεις. 5) Η τελολογική µέθοδος Η τελολογική µέθοδος επιδιώκει την ανεύρεση του αντικειµενικού νοήµατος µε βάση τον σκοπό του νόµου. Με την έκφραση «σκοπός του νόµου» νοείται η αντικειµενική λειτουργική «σκοπιµότητα» την οποία υπηρετεί η διάταξη, και όχι ο σκοπός του νοµοθέτη. Σήµερα, αυτές οι 5 ερµηνευτικές µέθοδοι αναγνωρίζονται ως οι µοναδικές µέθοδοι ανεύρεσης του αληθούς νοήµατος ενός κανόνα δικαίου. Είναι λάθος να
6 προστίθενται σε αυτές και άλλες, όπως η σύµφωνη προς το Σύνταγµα ερµηνεία, η οποία δεν αποτελεί ερµηνευτική µέθοδο. Με τον όρο σύµφωνη µε το Σύνταγµα ερµηνεία των.νοµων ( Verfassungskonforme Auslegung der Gesetze) εκφράζεται ο ερµηνευτικός κανόνας, κατά τον οποίο επί περισσότερων ερµηνευτικών εκδοχών πρέπει να ακολουθείται εκείνη της οποίας το περιεχόµενο βρίσκεται σε συµφωνία µε το κανονιστικό περιεχόµενο των συνταγµατικών κανόνων. 4 ΙΙ. Ερµηνεία του άρ. 17 παρ. 1 του Συντάγµατος Το Σύνταγµα του 1975/1986/2001 στο άρθρο 17 παρ. 1 αναφέρει τα εξής: «Η ιδιοκτησία τελεί υπό την προστασία του Κράτους, τα δικαιώµατα όµως που απορρέουν από αυτή δεν µπορούν να ασκούνται σε βάρος του γενικού συµφέροντος». Η διάταξη αυτή έχει ιδιαίτερη σηµασία, καθώς αποτελεί µαζί µε το άρ.106 παρ.1-2, τη βάση του συστήµατος της οικονοµίας της αγοράς που υιοθετεί το ελληνικό κράτος. Η έννοια όµως της ιδιοκτησίας χρήζει ερµηνείας ώστε να ανευρεθεί το αληθινό περιεχόµενό της, τόσο στην εποχή κατά την οποία διατυπώθηκε η δίαταξη, όσο και σήµερα. Η ερµηνευτική διαδικασία θα πρέπει να βασιστεί στις 5 µεθόδους ερµηνείας που αναφέρθηκαν παραπάνω: α) Γραµµατολογική µέθοδος ερµηνείας: Με βάση τους κανόνες της ελληνικής γραµµατικής, ιδιοκτησία ορίζεται κάθε αντικείµενο που ανήκει σε κάποιον ή το δικαίωµα που έχει κάποιος για να εκµεταλλεύεται κάτι. 5 Ιδιοκτησία, µε άλλα λόγια, είναι το ανθρώπινο δικαίωµα χρήσης και εκµετάλλευσης ενός πράγµατος. β) Λογική µέθοδος ερµηνείας: Όπως προστάζουν οι συλλογισµοι και τα επιχειρήµατα της τυπικής αλλά και της διαλεκτικής λογικής, το νόηµα της ιδοκτησίας δεν περιορίζεται στη λεκτική του διατύπωση, αλλά έχει αντικειµενικό νοµικό περιεχόµενο µε διάσταση όχι στατική, αλλά εξελικτική. Και το περιεχόµενο αυτό ταυτιζόταν αρχικά µε τον κλειστό αριθµό των εµπράγµατων δικαιωµάτων, που αναφέρονται στον ελληνικό Αστικό Κώδικα, δηλ. την κυριότητα, τις δουλείες, το ενέχυρο και την υποθήκη. Η διαλεκτική όµως λογική επιβάλλει να ορίσουµε την 4 Η τεχνική της σύµφωνης µε το Σύνταγµα ερµηνείας των νόµων αναπτύχθηκε στην γερµανική νοµική επιστήµη και νοµολογία.βλ. Χρυσόγονο Κ., Η σύµφωνη µε το Σύνταγµα ερµηνεία των νόµων στη νοµολογία του Συµβουλίου της Επικρατείας, ΤοΣ 1994, σελ.223 επ. 5 Ορισµός από το Υπερλεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας, εκδόσεις Παγουλάτου
7 ιδιοκτησία υπό το φως των νοµικών εξελίξεων. Έτσι, µε την ΕΣ Α και συγκεκριµένα µε το άρ.1 του Πρώτου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου της, που κυρώθηκε από τη χώρα µας µε το ν.δ. 53/1974 η έννοια της ιδιοκτησίας διευρύνθηκε και πλέον γίνεται δεκτό ότι περιλαµβάνει και τα ενοχικά περιουσιακά δικαιώµατα. 6 Με αυτή την έννοια ερµηνεύεται πλεόν η ιδιοκτησία του άρ.17 παρ.1 του Συντάγµατος. γ) Ιστορική µέθοδος ερµηνείας: Στο ίδιο συµπέρασµα οδηγεί και η ιστορική ερµηνευτική προσέγγιση. Οι συνθήκες που επικρατούσαν κατά την ψήφιση του Συντάγµατος του 1975 επέβαλλαν πράγµατι την υιοθέτηση της στενής έννοιας της ιδιοκτησίας, της ταύτισής της δηλαδή µε τα εµπράγµατα δικαιώµατα. Όµως κατά κανόνα το δίκαιο εξελίσσεται και µεταβάλλεται και αυτή ακριβώς η εξέλιξη του νοµικού φαινοµένου είναι απαραίτητη για την πλήρη κατανόησή του. Μια τέτοια εξέλιξη αποτελούν το Πρώτο Πρόσθετο Πρωτόκολλο της ΕΣ Α και η πλούσια νοµολογία του Ε Α που προέκυψε από αυτό που άλλαξαν εκ βάθρων το νόηµα της έννοιας της ιδιοκτησίας. Η αλλαγή του νοήµατος του κανόνα δικαίου δεν σηµαίνει οπωσδήποτε και expressis verbis ρητή δικαιϊκή αναγνώριση. Σίγουρα όµως µεταβάλλει το πλαίσιο όλων των κανόνων δικαίου που σχετίζονται µε την ιδιοκτησία. δ) Συστηµατική µέθοδος ερµηνείας: Το άρ.17 παρ.1 του Συντάγµατος που αφορά την ιδιοκτησία δεν πρέπει να αντιµετωπιστεί ως αυτοτελής διάταξη, αποκοµµένη από το γενικότερο και ειδικότερο σύστηµα της έννοµης τάξης. Πράγµατι, το άρθρο αυτό εντάσσεται στο κεφάλαιο του Συντάγµατος που αναφέρεται στα ατοµικά και κοινωνικά δικαιώµατα. Τούτο σηµαίνει ότι η ιδιοκτησία είναι δικαίωµα που αναγνωρίζεται σε κάθε άτοµο µέσα σε µια δηµοκρατική κοινωνία και σχετίζεται µε τους άλλους κανόνες της ελληνικής έννοµης τάξης που αναγνωρίζουν δικαιώµατα. ε) Τελολογική µέθοδος ερµηνείας: Με βάση τη µέθοδο αυτή ερευνάται ο συγκεκριµένος σκοπός του νοµοθέτη, προκειµένου να εντοπιστεί το νόηµα του κανόνα δικαίου. Εν προκειµένω, στο άρ 17 παρ 1 Σ. είναι προφανές ότι ο συντακτικός νοµοθέτης είχε σκοπό να θέσει µια διάταξη προστατευτική της ιδιοκτησίας. Εποµένως, θα πρέπει να σκεφτούµε ότι όσο ευρύτερη αναγνωρίζεται αυτή η προστασία, τόσο το καλύτερο για το άτοµο που είναι φορέας της. Άρα δεν θα µπορούσε να είναι διαφορετικός ο σκοπός του συντακτικού νοµοθέτη από το 6 Η άποψη ότι η ιδιοκτησία περιλαµβάνει εκτός από τα εµπράγµατα και τα ενοχικά δικαιώµατα καθιερώθηκε και µε τη νοµολογία του Ευρωπαϊκού ικαστηρίου των ικαιωµάτων του Ανθρώπου το οποίο εγκαθιδρύθηκε από την ΕΣ Α.
8 αναγνωρίσει όσο το δυνατόν ευρύτερη προστασία στους φορείς της ιδιοκτησίας, η οποία ορθώς πλέον θα πρέπει να περιλαµβάνει εκτός από τα εµπράγµατα και τα ενοχικά δικαιώµατα µε βάση το άρ.1 του Α Πρόσθετου Πρωτοκόλλου της ΕΣ Α. Συµπέρασµα Η ερµηνεία και οι µέθοδοι που χρησιµοποιεί ( γραµµατολογική, λογική, ιστορική, συστηµατική και τελολογική µέθοδος ) είναι λοιπόν απαραίτητα εργαλεία που βοηθούν τον νοµικό να ανακαλύψει µε επιστηµονικό τρόπο το αληθινό νόηµα ενός κανόνα δικαίου, ακόµα και συνταγµατικού.οι µέθοδοι αυτοί δεν πρέπει να λειτουργούν αποσπασµατικά, αλλά σε συνδυασµό, ώστε η µία να συµπληρώνει την άλλη και όλες µαζί να αποδίδουν κατά τρόπο αυθεντικό την έννοια µιας διάταξης, ανοίγοντας τον δρόµο για την εφαρµογή της σε µια συγκεκριµένη περίπτωση. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Βενιζέλου Ευ.,Μαθήµατα Συνταγµατικού ικαίου, 1991 2. ηµητρόπουλου Ανδρέα, Παραδόσεις Συνταγµατικού ικαίου, θ έκδοση, Αθήνα 2001 3. Μαυριά Κ., Συνταγµατικό ίκαιο, τεύχος Ι, 2000 4. Υπερλεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας, εκδόσεις Παγουλάτου 5. Χρυσόγονου Κ., Η σύµφωνη µε το Σύνταγµα ερµηνεία των νόµων στη νοµολογία του Συµβουλίου της Επικρατείας, ΤοΣ, 1994
9