Τοπική Ιστορία: Θεωρία και Μεθοδολογία για ερευνητικές και εκπαιδευτικές δράσεις

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ 2013 Τοπική Ιστορία: Θεωρία και Μεθοδολογία για ερευνητικές και εκπαιδευτικές δράσεις Συντονίστρια Σοφία Ματθαίου, Εντεταλμένη Ερευνήτρια, Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών/Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών Μέλη Ομάδας Λεωνίδας Καλλιβρετάκης, Διευθυντής Ερευνών, Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών/Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών Χρήστος Χρυσανθόπουλος, Υπ. Δρ. Παν. Αθηνών Συνεργάτης Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών/Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών Μαρία Καμονάχου, Γ.Α.Κ. Κέρκυρας Κατερίνα Ζωγράφου, Γ.Α.Κ. Αρκαδίας Δεκέμβριος 2013 2

Σύνοψη Βασική θέση για την ανανέωση των ιστορικών σπουδών είναι η αναγνώριση της σημασίας πολλών νέων αντικειμένων τόσο στο πεδίο της ιστορικής έρευνας όσο και σε αυτό της διδακτικής της αξιοποίησης στη σχολική ιστορία. Η μελέτη εστιάζει στο ανερχόμενο ερευνητικό και εκπαιδευτικό πεδίο της τοπικής ιστορίας. Η παρούσα μελέτη έχει στόχο να αναδείξει τρόπους σύνδεσης της σύγχρονης ιστοριογραφικής προσέγγισης με τις διαδρομές της τοπικής ιστορίας, καθώς και με τις εφαρμογές της στη διδακτική πράξη. Η παρούσα ερευνητική δράση έχει τους εξής στόχους: α) Την εξέταση και κατανόηση της θεωρίας και μεθοδολογίας της τοπικής ιστορίας ως ένα διεπιστημονικό πεδίο, β) την ανάπτυξη ενός παραδείγματος, που θα λειτουργεί ως οδηγός για την υλοποίηση ερευνητικών και εκπαιδευτικών δράσεων τοπικής ιστορίας από τους χρήστες, δυνάμει ερευνητές, συλλογικότητες ή εκπαιδευτικούς και γ) την χαρτογράφηση ποικίλων ερευνητικών, εκπαιδευτικών και κοινωνικών δράσεων που έχουν σχέση με την τοπική ιστορία. Η δυναμική αυτή μελέτη και παρουσίαση της τοπικής ιστορίας είναι δυνατό να δώσει νέα ώθηση στην παραγωγή μελετών και εκπαιδευτικών δράσεων. Summary One of the basic parameters concerning the renewal of historical studies consists in the recognition of the significance of new subjects in the field of historical research, as well as in school history. The study is focused on the upcoming field of local history. The goal of the present study is to indicate how contemporary historiographical approach is connected with local history and its implementations in didactics. The current research activity has the following objectives: a) the analysis and understanding of the local history theory and methodology as an interdisciplinary field, b) the development of a case study as a guide for the implementation of local history research and educational activities by users being potential researchers, collectivities or educators and c) the mapping of various research, educational and social actions regarding local history. It is possible that the study and presentation of local history will encourage further research and educational activities. 3

Ο φορέας υλοποίησης του έργου και η κύρια ερευνητική ομάδα Το Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών (ΙΙΕ/ΕΙΕ) έχει ως αντικείμενο την έρευνα της πολιτικής, οικονομικής, κοινωνικής, και πολιτιστικής ιστορίας του ελληνικού χώρου και των περιοχών που έδρασε ο Ελληνισμός, από την προϊστορική αρχαιότητα μέχρι και τη σύγχρονη εποχή. Το Ινστιτούτο προέκυψε το 2012 ως μετεξέλιξη των τριών ανθρωπιστικών ινστιτούτων του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών (ΚΕΡΑ, ΙΒΕ και ΙΝΕ), των παλαιότερων ελληνικών ερευνητικών θεσμών για της ιστορικές και φιλολογικές επιστήμες. Αναπτύσσει ερευνητικές δραστηριότητες που αποσκοπούν στη συγκρότηση και την διάχυση της γνώσης, καθώς και την κατάρτιση νέων ερευνητών, συμβάλλοντας καθοριστικά στην εθνική αυτογνωσία και στη διεθνή επιστημονική συνεργασία στα πεδία που υπηρετεί. Οι ερευνητικές δράσεις του Ινστιτούτου είναι οργανωμένες σε τρείς τομείς: Ελληνικής και Ρωμαϊκής Αρχαιότητας Βυζαντινών Ερευνών Νεοελληνικών Ερευνών Ο Τομέας Νεοελληνικών Ερευνών του Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών (ΙΙΕ), που ανέλαβε την υλοποίηση του έργου, ιδρύθηκε το 1960 ως Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών, με αποστολή την έρευνα της Ιστορίας του Νέου Ελληνισμού. Προκειμένου να διερευνηθεί το πεδίο αυτό σε της του της εκφάνσεις, ο Τομέας Νεοελληνικών Ερευνών εκπονεί επιμέρους Προγράμματα και Έργα διαρθρωμένα της βασικούς τομείς της Ιστορίας του Πολιτισμού και της Πολιτικής, Οικονομικής και Κοινωνικής Ιστορίας. Η ερευνητική ομάδα υλοποίησης του έργου αποτελείται από μια σύμπραξη ειδικών επιστημόνων με μεγάλη ερευνητική εμπειρία και συγγραφικό έργο σχετικά με τα ζητήματα που θα απασχολήσουν την προτεινόμενη πράξη αλλά και νέων ερευνητών στο πεδίο της μελέτης της τοπικής ιστορίας και διάσωσης πολιτιστικών αγαθών. Είναι αναγκαίο να σημειωθεί και η συμβολή στο πρόγραμμα του Κύριου Ερευνητή του ΙΙΕ/ΕΙΕ, Δημήτρη Δημητρόπουλου, που διευθύνει το πρόγραμμα «Ιστορία των οικισμών της Ελλάδας, 15 ος -20 ος αιώνας». 4

Σκεπτικό Η τοπική ιστορία αποτελεί ένα αντικείμενο μελέτης τόσο από εξειδικευμένους επιστήμονες στην ιστορική έρευνα, όσο και από τοπικούς λόγιους, διανοούμενους και ερασιτέχνες ιστορικούς. Πολλές φορές αποτελεί πεδίο διαμαχών για το παρελθόν αλλά και ένας μηχανισμός συγκρότησης της ιστορικής κουλτούρας και ταυτότητας ενός τόπου. Παράλληλα τα τελευταία χρόνια πραγματοποιείται μια προσπάθεια ένταξης της τοπικής ιστορίας στην εκπαιδευτική διαδικασία. Στη συγκεκριμένη μελέτη αντιμετωπίζεται η έρευνα και η διδασκαλία της τοπικής ιστορίας ως ένα αλληλεπιδρών πεδίο, καθώς και τα δύο έχουν άμεση σχέση με τον τόπο, την έρευνα πεδίου και την τριβή με τις πηγές τους παρελθόντος. Εν τω μεταξύ στις σύγχρονες καταναλωτικές κοινωνίες η ιστορία καταναλώνεται με ποικίλους τρόπους. Σε τοπικό επίπεδο συγκροτείται συνήθως ένα τουριστικό προϊόν βάσει των καταλοίπων του παρελθόντος, σημαντικών προσωπικοτήτων που συνέβαλαν στις ιστορικές εξελίξεις και γεγονότων που συντελέστηκαν στο χώρο τους. Στο δημόσιο διάλογο μέσω των ΜΜΕ, του κινηματογράφου, του διαδικτύου αλλά και πολιτικών επιλογών επανέρχεται το παρελθόν με διαφορετικές κάθε φορά χρήσεις και καταχρήσεις. Την τελευταία δεκαετία και στην Ελλάδα οι συζητήσεις για την Ιστορία και το νόημά της πληθαίνουν. Η ακαδημαϊκή ιστοριογραφία έχει χάσει πλέον τη μονοπωλιακή ή προνομιακή θέση της στους μηχανισμούς νοηματοδότησης του παρελθόντος τροφοδοτώντας έτσι τη δημόσια ιστορία με διαμάχες. Εξ αρχής είναι αναγκαία η παραδοχή ότι ουσιαστική διάκριση της ερευνητικής μεθοδολογίας και της διδακτικής της τοπικής ιστορίας από τη γενική δεν μπορεί να υπάρξει καθώς δεν αντιμετωπίζεται ως ένα ξεχωριστό είδος ιστορικής προσέγγισης. Η σχέση της τοπικής με τη γενική ιστορία αποτελεί μια αμοιβαία σχέση ανταλλαγών και όχι μια υπάλληλη μεταξύ τους σχέση. Αυτό όμως δεν ακυρώνει την ερευνητική προσπάθεια καθώς σε αυτό το πεδίο εμφανίζονται συνεχώς προβλήματα τα οποία συνοψίζονται ως εξής: Τοπικές ιστορίες, όπως προείπαμε, γράφουν ή μελετούν και μη εξειδικευμένοι στην έρευνα μελετητές με αποτέλεσμα να 5

δημιουργούν ή να ανατροφοδοτούν τις τοπικές κοινωνίες με μύθους, στερεότυπα ή ατεκμηρίωτες πληροφορίες για το παρελθόν. Η διδασκαλία της ιστορίας στο σχολεία πραγματοποιείται συνήθως από εκπαιδευτικούς που δεν είναι εξοικειωμένοι με τις προσεγγίσεις του παρελθόντος. Στο νέο μαζικό διαδικτυακό περιβάλλον η τοπική ιστορία αποτελεί ένα πεδίο συζήτησης αλλά και διάσωσης πηγών και μαρτυριών του παρελθόντος με αποσπασματικό τρόπο, δημιουργώντας νέες μορφές και μηχανισμούς διαμόρφωσης της ιστορικής κουλτούρας. Βασική, λοιπόν, πεποίθηση αποτελεί ότι η έρευνα και η διδακτική της τοπικής ιστορίας παραπέμπει σε ολιστικές και διεπιστημονικές πτυχές του παρελθόντος και το θεωρεί ενιαίο στην ερευνητική και επιστημονική του διάσταση. Η μεθοδολογία είναι ίδια με την γενική ιστορία και στο επίπεδο της διδασκαλίας προτείνεται η σχολική ιστορική έρευνα με στόχο την καλλιέργεια διατύπωσης ιστορικού λόγου και κριτικής σκέψης. Τα βασικά ερωτήματα που προσπαθεί να απαντήσει η συγκεκριμένη μελέτη είναι δύο. Α) Πως ερευνάται -με ποια μεθοδολογία- και μέσα από αυτή τη διαδικασία πως διαδραστικά διδάσκεται η τοπική ιστορία και β) από ποιους γράφεται, πως χρησιμοποιείται και ποιες μορφές και χρήσεις έχει η τοπική ιστορία στην κοινωνία και την οικονομία. Μεθοδολογία Η συγκρότηση μιας βιβλιογραφίας σχετικά με την τοπική ιστορία ήταν η αφετηρία του προγράμματος. Αυτό οδήγησε στην κατηγοριοποίηση των τίτλων που εντοπίστηκαν στα εξής θεματικά πεδία: Γενικά εγχειρίδια ιστορίας: Συμπεριλαμβάνονται τίτλοι που έχουν σχέση με τη θεωρία και τη μεθοδολογία της ερευνητικής δραστηριότητας. Ακαδημαϊκές μελέτες: Σε αυτή την κατηγορία ανήκουν επιστημονικά άρθρα, τόμοι και δημοσιεύσεις με έμφαση στον τόπο. Τοπικές ιστορίες: Εδώ ανήκουν κυρίως μονογραφίες με αποκλειστικό πεδίο αναφοράς τον τόπο. Ο συνήθης τύπος των μελετών αυτών είναι η εξέταση της ιστορικής διαδρομής του τόπου από την αρχαιότητα έως την εποχή συγγραφής του έργου. 6

Διδακτική της τοπικής ιστορίας: Ακαδημαϊκές μελέτες, κυρίως από το πεδίο των επιστημών της εκπαίδευσης, για την διδακτική της ιστορίας. Η συγκρότηση της βιβλιογραφία ανέδειξε ότι για υπάρχει μια απόσταση της ακαδημαϊκής ιστορίας από την τοπική. Η πλειοψηφία των ακαδημαϊκών εργασιών σε σχέση με την τοπική ιστορία προέρχονται από το πεδίο των επιστημών της εκπαίδευσης και της αγωγής. Στη δεύτερη φάση του προγράμματος χαρτογραφήθηκαν οι φορείς που ασχολούνται με την τοπική ιστορία (αρχεία, βιβλιοθήκες, επιστημονικές εταιρίες, μουσεία, ινστιτούτα κ.α.) ενώ παράλληλα έγινε η συγκέντρωση τεκμηριωτικού υλικού για την ανάπτυξη ενός παραδείγματος μελέτης της τοπικής ιστορίας στους οικισμούς της Γορτυνίας (Αρκαδίας). Τέλος η ομάδα εργάστηκε για τον σχεδιασμό και την ολοκλήρωση του ηλεκτρονικού κόμβου και του εργαστηρίου που ήταν τα παραδοτέα του έργου. Αποτελέσματα Τα αποτελέσματα του έργου συνοψίζονται στο διαδικτυακό κόμβο του προγράμματος και παρουσιάστηκαν σε ένα επιστημονικό εργαστήριο που διοργανώθηκε από την ομάδα και το φορέα υλοποίησης της μελέτης. Ο διαδικτυακός κόμβος Ο ιστότοπος του προγράμματος φιλοξενείται στη σελίδα του φορέα υλοποίησης του έργου (βλ. https://local-history.eie.gr). Περιγράφονται όλες οι πληροφορίες για το έργο και αναπτύσσεται ένας καθοδηγητικός οδηγός για τη μεθοδολογία της τοπικής ιστορίας. Ουσιαστικά στον κόμβο απαντάται το ερώτημα πως οργανώνεται μια έρευνα τοπικής ιστορίας; Αυτό εμπεριέχει μια διδακτική διάσταση καθώς παραδοχή από τη μελέτης της βιβλιογραφίας και τις ερευνητικές εργασίες του έργου είναι ότι η τοπική ιστορία διδάσκεται βιωματικά μέσα από την μεθοδολογία. Οι βασικοί άξονες της μεθοδολογίας είναι: Α) Η συγκρότηση και επεξεργασία της βιβλιογραφίας και των εργαλείων έρευνας. Β) Συγκρότηση και επεξεργασία αρχειακού υλικού (δημοτικά, δημόσια, εκκλησιαστικά, ιδιωτικά κ.α. αρχεία). Γ) Προφορική ιστορία. 7

Σε ένα ακόμα επίπεδο παρουσιάζονται εντοπισμένες αυτές οι πηγές πάνω στο χάρτη σε συγκεκριμένους οικισμούς ενώ υπάρχει η δυνατότητα να εντοπίσει κάποιος και σχετικό ψηφιοποιημένο υλικό. Στην ιστοσελίδα υπάρχουν επίσης και όλες οι χρήσιμες υπερσυνδέσεις σε φορείς, προγράμματα κ.α. σχετικούς με την τοπική ιστορία. Το επιστημονικό εργαστήριο Το εργαστήριο πραγματοποιήθηκε στις 19/12/2013. Απευθυνόταν σε εκπαιδευτικούς, προπτυχιακούς και μεταπτυχιακούς φοιτητές ιστορίας και παιδαγωγικών τμημάτων. Στόχος ήταν να παρουσιαστούν τα αποτελέσματα της μελέτης και να αναδειχθούν τρόποι σύνδεσης των σύγχρονων ιστοριογραφικών προσεγγίσεων με την τοπική ιστορία, καθώς και με τις εφαρμογές της στη διδακτική πράξη. Συζητήθηκαν ζητήματα θεωρίας και μεθοδολογίας της τοπικής ιστορίας ως διεπιστημονικού πεδίου, και σε ένα ακόμα επίπεδο παρουσιάστηκαν τρόποι ενσωμάτωσής της στη μη τυπική και άτυπη εκπαίδευση. 8

Ενδεικτική Βιβλιογραφία Ασδραχάς Σπύρος, «Ιστορική έρευνα και ιστορική παιδεία: πραγματικότητες και προοπτικές», Μνήμων, Αθήνα 1982. Ασδραχάς Σπύρος, Ιστορικά απεικάσματα, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 1995. Ασωνίτης Σπύρος, «Ιστορική τεκμηρίωση βάσει αφηγηματικών πηγών. Μια ολισθηρή διαδρομή», Τεκμήριον, 3 (2001) 11-39. Βαϊνά Μαρία, Θεωρητικό πλαίσιο διδακτικής της τοπικής ιστορίας για τον εικοστό αιώνα, εκδ. Gutenberg, Αθήνα 1997. Bernard Alain-Jean-Marie, Geneviève Joutard, Jean-Pierre Rioux (et alii), A la recherche du temps présent: Histoire orale et enseignement, CRDP, Amiens 1987. BraudelFernand, Μεσόγειος και ο μεσογειακός κόσμος την εποχή του Φιλίππου Β της Ισπανίας, τόμοςα : Ο ρόλος του περίγυρου, μτφρ. Κλαίρη Μητσοτάκη, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1993 (1991¹). Τόμος Β : Συλλογικά πεπρωμένα, μτφρ. ΚλαίρηΜιτσοτάκη, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1997. Τόμος Γ : Γεγονότα, πολιτική, άνθρωποι, μτφρ. Κλαίρη Μιτσοτάκη, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1998. Βώρος Φανούριος, «Τοπική Ιστορία», Εκπαιδευτικά 20 (1990), 33-41. Βώρος Φανούριος, «Τοπική Ιστορία», Διάλογος 9 (1991), 27-39. Γιαννόπουλος Γιάννης, «Η διδασκαλία της ιστορίας», Νέα Παιδεία, 42 (1987), σ. 166-172. Γιαννόπουλος Γιάννης, «Η τοπική ιστορία», στο Τοπική Ιστορία και Αρχεία. Πρακτικά Διημέρου (Σάμος, 26-27 Απριλίου 1991), Σάμος 1992, σ. 17-41. Γιαννόπουλος Γιάννης, Δοκίμια θεωρίας και διδακτικής της ιστορίας, εκδ. Βιβλιογονία, Αθήνα 1997. Γιωτοπούλου Σισιλιάνου Έλλη, Η διδασκαλία της ιστορίας στη Μέση Εκπαίδευση, Αθήνα 1965. Croix Alain Guyvarc h Didier (et alii), Guide de l histoire locale, éd. du Seuil, Paris 1990. DerruauMax, Ανθρωπογεωγραφία, μτφρ. Γ. Πρεβελάκης, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1987 (1991²). 9

Dewey J., Εμπειρία και Εκπαίδευση, μτφρ. Λ. Πολενάκης, Γλάρος, Αθήνα, χ.χ. DosseFrançois, Η ιστορία σε ψίχουλα. Από τα Annales στην Νέα Ιστορία, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1993. Douch D., Local History and the Teacher, Redwood Press, London 1972. Dymond D., Writing Local History, Sussex 1988. DubyGeorges, Η ιστορία συνεχίζεται, εκδ. Ολκός, Αθήνα 1995. Frey K., Η μέθοδος project: μια μορφή συλλογικής εργασίας στο σχολείο ως θεωρία και πράξη, Αφοι Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1999. Goubert Pierre, «Local History», Daedalus, c (1971), σσ. 113-127. Εταιρεία Μελέτης Νέου Ελληνισμού, Η διδασκαλία της ιστορίας στη Μέση Εκπαίδευση, Διήμερο συζητήσεων, Αθήνα 9 και 10 Μαΐου 1986, Αθήνα εκδόσεις Γρηγόρη, 1988. Hoskins W.G., Local History in England, Longman, London-New York 1984. Zonabend Françoise, La mémoire longue. Temps et histoire au village, PUF, Paris 1980. Καλαφάτη Ελένη, Τα σχολικά κτίρια της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης (1821-1929), Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς, Αθήνα 1988. Ματσαγγούρας Η., Στρατηγικές διδασκαλίας, Gutenberg, 1997. LeGoffJacques, PierreNora (επιμ.), Το έργο της ιστορίας, τ. 1-3, εκδ. Ράππας, Αθήνα 1981, 1983, 1988. LeGoffJacques, Ιστορία και μνήμη, εκδ. Νεφέλη, Αθήνα 1998. Le Roy Ladurie Emmanuel, Montaillou, village occitan de 1294 à 1324, Παρίσι 1975. Λεοντσίνης Γεώργιος, Διδακτική της Ιστορίας. Γενική Τοπική ιστορία και περιβαλλοντική εκπαίδευση, Αθήνα 1996. Λεοντσίνης Γεώργιος, Ιστορία-Περιβάλλον και η διδακτική τους, Αθήνα 1999. Leuillot Paul, «Histoire locale et politique de l histoire», Annales E.S.C. (1974), σ. 139-150. Μιχαηλάρης Παναγιώτης, «Η πρόσληψη της τοπικής ιστοριογραφίας», Επιστημονική Συνάντηση στη μνήμη του Κ. Θ. Δημαρά, εκδ. Κ.Ν.Ε. Ε.Ι.Ε., Αθήνα 1994, σ. 211-221. 10

Ντούλας Χαρίλαος, «Σχολικά βιβλία ιστορίας και τοπική ιστορία: η περίπτωση της Θεσσαλίας», Σεμινάριο, 9 (1988), σ. 88-107. Page S.J., «Research methods and techniques-researching local history: methodological issues and computer-assisted analysis», Local History, 23, (1993), σ. 20-30. Παπαδημητρίου Βάσω, Περιβαλλοντική εκπαίδευση και σχολείο. Μία διαχρονική θεώρηση, έκδ. Τυπωθήτω, Αθήνα 1998. Parker J.C., «Local History and Genealogy in the Classroom. Without Cooperation between Teachers and Librarians, Research Assignments Risk Failure», The History Teacher, 23 (1989-90), σ. 375-381. Παππάς Θεόδωρος (επιμ.), Κέρκυρα. Εγχειρίδιο Τοπικής Ιστορίας, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο Δήμος Κερκυραίων, Αθήνα 2000 Rogers Alan, Approaches to Local History, ed. Longman, London and New York 1977² (1972¹). RomanoRuggiero, Πού οδεύει η ιστορία; Αναζητήσεις της σύγχρονης ιστοριογραφίας, μτφρ. Χρ. Κουλούρη, Αλ. Κράους, Π. Μιχαηλάρης, Μ. Τραπεζανλίδου, Ευθ. Φαλίδου, E.M.N.E. - Μνήμων, Αθήνα 1988. Samaran Charles, Encyclopédie de la pléiade, Ιστορία και μέθοδοί της, μτφρ. Ελ. Στεφανάκη, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα τ. Α : 1979, τ. Β1 και Β2: 1981, τ. Γ : 1987, τ. Δ : 1980. Σπυρόπουλος Ηλίας, «Η περιβαλλοντική εκπαίδευση στην Ελλάδα. Ένας πρώτος απολογισμός», Νεοελληνική Παιδεία, 7(1986), σ. 72-84. Σπυρόπουλος Ηλίας, «Η διδασκαλία αρχαιοελληνικών κειμένων από τοπικά ανθολόγια», Νεοελληνική Παιδεία, 25-26 (1992), σ. 22-31. Troux Albert, La Géographie et l histoire locale, Baillière et fils, Paris 1972. Φλογαΐτη Ευγενία, Περιβαλλοντική εκπαίδευση, Αθήνα 1993. Χαρίτος Χαράλαμπος, «Από την τοπική ιστορία στην αυτογνωσία», Εκπαιδευτικά 12(1988), σ. 92-98. Χαρίτος Χαράλαμπος, Η τοπική ιστορία στο σχολείο, Βόλος 1999. Χριστιάς Ιωάννης, Μελέτη περιβάλλοντος. Θέματα διδασκαλίας, εκδ. Φελέκη, Αθήνα 1985. Χριστιάς Ιωάννης, Από την πατριδογνωσία στη μελέτη περιβάλλοντος, εκδ. Τυπωθήτω, Αθήνα 1998. 11

Χρυσαφίδης Κ., Βιωματική-Επικοινωνιακή Διδασκαλία: η εισαγωγή της μεθόδου project στο σχολείο, Gutenberg, Αθήνα 2000. 12