Τζων Μικλεθουέιτ & Άντριαν Γούλντριτζ Η ΕΤΑΙΡΕΙΑ Σύντομη ιστορία μιας επαναστατικής ιδέας Προσωρινή μετάφραση: Θάνος Σαμαρτζής ΕΙΣΑΓΩΓΗ: Ουτοπία Περιορισμένης Ευθύνης 7 Οκτωβρίου 1893. Βράδυ. Πρεμιέρα μιας νέας οπερέττας σ ένα γεμάτο θέατρο του Ουέστ Εντ του Λονδίνου. Ο Ουίλλιαμ Σ. Γκίλμπερτ και ο Άρθουρ Σάλλιβαν ήταν οι γίγαντες της λαϊκής κουλτούρας στη βικτωριανή εποχή. Ερασιτεχνικοί θίασοι ανέβαζαν τους Πειρατές του Πένζανς και τους Γονδολιέρους από το Μπράιτον ώς την Βομβάη. Ο Ρίτσαρντ Ντ Όυλυ Καρτ είχε φτιάξει ένα θέατρο στο Σάβοϋ, όπου παίζονταν αποκλειστικά δικά τους έργα. Τις ήδη υψηλές προσδοκίες είχε ενισχύσει ο καβγάς μεταξύ των δύο δημιουργών λίγο χρόνια νωρίτερα, εν μέρει λόγω του ότι οι φιλοδοξίες του Σάλλιβαν ξεπερνούσαν το επίπεδο της κωμικής όπερας φαινόταν ότι η συνεργασία τους έφτανε στο τέλος της. Τώρα όμως επέστρεφαν. Η οπερέττα ονομαζόταν Ουτοπία Περιορισμένης Ευθύνης, ή Τα Άνθη της Προόδου. Ένα από τα θέματα που πραγματευόταν δεν προσφερόταν για εύκολο γέλιο: η πολυμετοχική εταιρεία περιορισμένης ευθύνης. Η οπερέττα εκείνης της βραδιάς διακωμωδούσε την ταχύτατη εξάπλωση των εταιρειών και τον επακόλουθο πλουτισμό
των επενδυτών. Ένας άγγλος πρεσβευτής του θεσμού της εταιρείας, ονόματι Γκόλντμπερυ, φτάνει στην εξωτική Νήσο της Ουτοπίας στη Θάλασσα του Νότου και προσπαθεί να μετατρέψει τους κατοίκους του νησιού σε εταιρείες. Ακόμη και τα μωρά εκδίδουν ενημερωτικά φυλλάδια για εταιρείες. Σε ένα σημείο της τελευταίας πράξης, ο Βασιλιάς της Ουτοπίας ρωτάει: Ορθά φρονώ πως το σοφό νησί της Βρετανίας Διέπεται απ τις αρχές της ανώνυμης εταιρείας; Και ο κ. Γκόλντμπερυ απαντά: Δεν φτάσαμε ακριβώς ακόμα ώς εκεί Εκεί ωστόσο τείνουμε, η μέρα δεν αργεί. Λίγο αργότερα, οι Ουτοπίτες τραγουδούν όλοι μαζί ένα απ τα πιο αλλόκοτα ρεφραίν της ιστορίας: Χαίρετε ω άνθρωποι, λαμπρή η συγκυρία Χαίρετε, γεννήθηκετο νέο εργαλείο! Ο Νόμος της Μετοχικής Ανώνυμου Εταιρείας Δοξάστε τον υπέροχο Νόμο του Εξηνταδύο! Παρά τα καυστικά της σχόλια, η Ουτοπία Περιορισμένης Ευθύνης κουβαλούσε έναν αέρα θριάμβου. Ήταν ένας εορτασμός άλλης μιας απροσδόκητης βικτωριανής επινόησης που άλλαξε τον κόσμο. Οι νέες εταιρείες, που απελευθερώθηκαν με τον «Νόμο του 1862» και τους νόμους των άλλων χωρών που τον μιμήθηκαν, έδιναν νέα ώθηση στην πρώτη μεγάλη εποχή της παγκοσμιοποίησης. Δελέαζαν εκατομμύρια ανθρώπους να εγκαταλείψουν την ύπαιθρο, και μετέβαλλαν τον τρόπο που οι άνθρωποι έτρωγαν,
δούλευαν και έπαιζαν. Έχτιζαν τα πολυώροφα κτίρια γραφείων στο Μανχάταν και σάρωναν το Βελγικό Κογκό. Μάχονταν με εργατικά συνδικάτα και αμφισβητούσαν τους πολιτικούς. «Η κύβερνηση έχει πλέον πάψει να είναι του λαού, να εκπηγάζει απ τον λαό και να υπηρετεί τον λαό», προειδοποιούσε ο Πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών, Ράδερφορντ Χέιζ: «Είναι μια κυβέρνηση των ανωνύμων εταιρειών, που εκπηγάζει από τις ανώνυμες εταιρείες και υπηρετεί τις ανώνυμες εταιρείες». Ένα χρόνο πριν την πρεμιέρα της Ουτοπίας Περιορισμένης Ευθύνης, το Ανώτατο Δικαστήριο του Οχάιο εξέδωσε μιαν απόφαση σύμφωνα με την οποία η Στάνταρντ Όιλ είχε συστήσει μονοπώλιο. Ακόμη και στην Βρετανία, όπου δεν υπήρχε τίποτα εφάμιλλο της πετρελαϊκής αυτοκρατορίας του Τζων Ροκφέλλερ, πολλοί αστοί που υπομειδιούσαν ένοχα στα θεωρεία του θεάτρου του Ντ Όυλυ Καρτ είχαν χτίσει τις περιουσίες τους χάρη σ αυτό το νέο εφεύρημα. Και στην πλατεία του θεάτρου κατά πάσα πιθανότητα συνωστιζόταν τουλάχιστον ένας ξεπεσμένος αριστοκράτης που είχε εξανεμίσει την κληρονομιά του τζογάροντας στις μετοχές κάποιας αμερικάνικης σιδηροδρομικής εταιρείας. Σήμερα, αυτός ο τύπος οργάνωσης που δεν παύει να μας ξαφνιάζει ασκεί ακόμη βαθύτερη και πλατύτερη επίδραση. Σύμφωνα με την πρόβλεψη του Χέγκελ, η βασική μονάδα της μοντέρνας κοινωνίας θα ήταν το κράτος, σύμφωνα με τον Μαρξ, η κολλεκτίβα, σύμφωνα με τον Λένιν και τον Χίτλερ, το πολιτικό κόμμα. Πριν απ αυτούς, μια χορεία αγίων και σοφών είχαν υποστηρίξει το ίδιο για την ενορία, τη φεουδαλική χωροδεσποτεία, τη μοναρχία. Ο μεγαλόσχημος ισχυρισμός του μικρού αυτού βιβλίου είναι πως όλοι αυτοί έπεσαν έξω. Ο σημαντικότερος τύπος οργάνωσης στον κόσμο είναι η εταιρεία: η βάση της ευημερίας της Δύσης και αυτό στο οποίο μπορεί να βασιστεί η μελλοντική ευημερία του υπόλοιπου κόσμου. Πράγματι, για τους περισσότερους από μας, ο μόνος πραγματικός αντίπαλος της εταιρείας όσον αφορά το πού θα αφιερώσουμε
τον χρόνο και την ενέργειά μας είναι ένας τύπος οργάνωσης που θεωρούμε αυτονόητο: η οικογένεια. (Στο μεταξύ, χάρη σ ένα νόστιμο γύρισμα της τύχης, η γνωστότερη οικογένεια του κόσμου, η βασιλική οικογένεια της Βρετανίας, απ της οποίας τις ορέξεις και την εύνοια εξαρτιόντουσαν πολλές από τις πρώτες αγγλικές πολυμετοχικές εταιρείες, σήμερα αυτοαποκαλείται «η φίρμα»). Τούτο δεν σημαίνει ότι ο ρόλος της εταιρείας εκτιμήθηκε όσο έπρεπε, κυρίως μάλιστα από τους πολιτικούς ιστορικούς. Στις πρόσφατες βιογραφίες του Ουίλλιαμ Γκλάντστοουν, μετά βίας αφιερώνεται μια πρόταση στα μεγάλα νομοθετήματα των μέσων του 19ου αιώνα αναφορικά με τις εταιρείες, μολονότι ο Γκλάντστοουν υπήρξε ένας από τους βασικούς πολιτικούς προμάχους τους. Τον πνευματικό πατέρα της σύγχρονης εταιρείας, τον Ρόμπερτ Λόου, περισσότερο τον θυμόμαστε σήμερα για το έργο του πάνω στα θέματα της εκπαίδευσης και για τη θλιβερή εναντίωσή του στον θεσμό της καθολικής ψηφοφορίας. Ο σχετικός τόμος της Νέας Ιστορίας της Αγγλίας του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης που καλύπτει την περίοδο από το 1846 ώς το 1886, στις 720 σελίδες του δεν αφιερώνει ούτε μια αράδα στην επινόηση του θεσμού της εταιρείας! Και όμως, η ιστορία της εταιρείας είναι μια εντυπωσιακή ιστορία. Ένα πράγμα που ξεκίνησε ως μια κρατικά επιβοηθούμενη αγαθοεργία επεκτάθηκε στη συνέχεια σε όλα τα πεδία, μεταβάλλοντας την παγκόσμια γεωγραφία, τον τρόπο διεξαγωγής των πολεμικών επιχειρήσεων, τις τέχνες, την επιστήμη και, δυστυχώς, τη γλώσσα. Οι εταιρείες αποδείχθηκαν εξαιρετικά ισχυρές, όχι μόνο επειδή βελτίωσαν την παραγωγικότητα, αλλά κι επειδή διαθέτουν τα περισσότερα από τα νομικά δικαιώματα ενός φυσικού προσώπου, δίχως να υφίστανται τους περιορισμούς που θέτει η βιολογία: δεν είναι καταδικασμένες να πεθάνουν κάποια στιγμή λόγω γήρανσης και μπορούν να τεκνοποιούν λίγο-πολύ κατά βούληση. Αυτό το προνόμιο, το προνόμιο της αθανασίας, σε συνδυασμό με την ατιμωρησία την οποία εξασφάλιζε η νομική μορφή της εταιρείας σε
πολλούς απατεώνες ήδη από τις πρώτες απαρχές του θεσμού, προκαλούσε την οργισμένη αντίδραση της υπόλοιπης κοινωνίας ιδίως των κυβερνήσεων. Έτσι, κατά καιρούς εμφανίστηκαν πολυάριθμα νομοθετήματα επιθετικών διαθέσεων με σκοπό τον περιορισμό της δύναμης των εταιρειών από τον Νόμο της Νεκρής Χειρός [Statute of Mortmain], τον οποίο εξέδωσε ο Εδουάρδος Α το 1279 για να ανασχέσει τη μεταβίβαση περιουσιακών στοιχείων που δεν ανήκαν στη δικαιοδοσία του στο «νεκρό χέρι» εταιρικών σχημάτων (ιδίως μοναστηριών), ώς τον Νόμο των Σαρμπάνη και Όξλεϋ, μέσω του οποίου το αμερικανικό Κογκρέσσο προσπάθησε να καταστήσει τα διευθυντικά στελέχη περισσότερο υπόλογα για τα αμαρτήματα των εταιρειών «τους». Μια εταιρεία μπορούμε να την ορίσουμε με δύο τρόπους. Πρώτον, απλώς σαν μια οργάνωση που επιδίδεται σε επιχειρηματική δράση: ο ορισμός αυτός, όπως θα δούμε, είναι τόσο ευρύς ώστε περιλαμβάνει τόσο τις άτυπες ασσυριακές εμπορικές συμπράξεις όσο και τις σύγχρονες μοχλευμένες εξαγορές. Ο δεύτερος ορισμός της εταιρείας είναι πιο συγκεκριμένος: η πολυμετοχική εταιρεία περιορισμένης ευθύνης είναι μια αυτοτελής νομική οντότητα (σε τέτοιο βαθμό ώστε οι μέτοχοί της μπορούν να ασκήσουν αγωγή εναντίον της), στην οποία το κράτος έχει αναγνωρίσει ορισμένα νομικά δικαιώματα και υποχρεώσεις. Αυτός είναι ο θεσμός που συγκροτήθηκε μέσω της «λαμπρής συγκυρίας» των Ουτοπιτών, τον Νόμο περί Εταιρειών του 1862, και που συνεχίζει να διαδίδεται σ ολόκληρο τον κόσμο, κατακτώντας ακόμη και τα ύστατα φυλάκια αντίστασης, όπως το Κομμουνιστικό Κόμμα της Κίνας και την Goldman Sachs. Μολονότι το βιβλίο αυτό αφορά κατά κύριο λόγο τη πολυμετοχική εταιρεία, δεν διστάζει να επεκταθεί σ ευρύτερα πεδία. Από την αρχή της οικονομικής ζωής, οι επιχειρηματίες αναζήτησαν τρόπους να μοιραστούν τους κινδύνους και τα οφέλη των δραστηριοτήτων τους. Μία από τις θεμελιώδεις αρχές του μεσαιωνικού δικαίου ήταν πως τα «σωματειακής φύσεως σχήματα» πόλεις, πανεπιστήμια, συντεχνίες είχαν
μια δική τους ζωή, ξεχωριστή απ αυτήν των μελών τους. Τον 16ο και τον 17ο αιώνα, οι Ευρωπαίοι μονάρχες δημιούργησαν κρατικά αναγνωρισμένες εμπορικές εταιρείες με σκοπό να υλοποιήσουν τις φιλοδοξίες τους για επέκταση των αυτοκρατοριών τους. Μία απ αυτές, η Εταιρεία Ανατολικών Ινδιών, κατέληξε να διαθέτει έναν ιδιωτικό στρατό αποτελούμενο από 260.000 ιθαγενείς στρατιώτες (διπλάσιο σε μέγεθος από τον βρετανικό στρατό). Μια άλλη εταιρεία, η Εταιρεία της Βιρτζίνια, συνέβαλε στην εισαγωγή της επαναστατικής έννοιας της δημοκρατίας στις αμερικανικές αποικίες, εξοργίζοντας κατ αυτό τον τρόπο τον Ιάκωβο Α, ο οποίος την χαρακτήρισε «προπαρασκευαστήριο επαναστατικού κοινοβουλίου». Μια τρίτη εταιρεία, η Εταιρεία του Μισσισσιπή του Τζων Λω, κατέστρεψε την οικονομία της Γαλλίας, της πλουσιότερης χώρας της Ευρώπης τον 18ο αιώνα. Παρ όλα αυτά, ο Ουίλλιαμ Γκίλμπερτ δικαίως θεωρούσε πως στην Βρετανία του 19ου αιώνα συντελούνταν μια θεμελιώδης μεταβολή. Η ισχυρότερη οικονομία της εποχής συγκέρασε τις τρεις μεγάλες ιδέες που βρίσκονται πίσω από τη σύγχρονη εταιρεία: το ότι μπορούσε να είναι ένα «τεχνητό πρόσωπο», έχοντας την ίδια δυνατότητα να επιδοθεί σε επιχειρηματική δράση με ένα φυσικό πρόσωπο ότι μπορούσε να εκδίδει μετοχές τις οποίες μπορούσε να αγοράσει οποιοσδήποτε ενδιαφερόμενος επενδυτής και ότι αυτοί οι επενδυτές θα είχαν περιορισμένη ευθύνη (πράγμα που σήμαινε ότι μπορούσαν να χάσουν μονάχα τα χρήματα που είχαν εισφέρει στην εταιρεία). Εξίσου σημαντικό είναι το γεγονός ότι οι άνθρωποι της βικτωριανής εποχής μετέβαλαν το αντίκειμενο των εταιρειών. Πλέον δεν ήταν απαραίτητο να χορηγηθεί ειδική άδεια από το κοινοβούλιο για να ιδρυθεί μια εταιρεία ή να περιοριστεί η επιχειρηματική της δράση σε έναν συγκεκριμένο σκοπό (π.χ. την κατασκευή μιας σιδηροδρομικής γραμμής μεταξύ δυο πόλεων) εφεξής ήταν δυνατό να ιδρυθούν εταιρείες γενικού σκοπού ανά πάσα στιγμή. Το μόνο που απαιτούνταν ήταν επτά
άνθρωποι («Αν γίνεται όλοι τους ευγενείς κι αρχόντοι» λέει με πονηριά ο Γκόλντμπερυ στους Ουτοπίτες) να υπογράψουν το καταστατικό τής υπό σύσταση εταιρείας και η εταιρεία εν συνεχεία να χρησιμοποιεί την έκφραση «περιορισμένης ευθύνης», ώστε να προειδοποιεί τους πιστωτές της ότι δεν μπορούν να ικανοποιηθούν για τις πιθανές απαιτήσεις τους προσφεύγοντας εναντίον της προσωπικής περιουσίας των μετόχων. Οι Νόμοι περί Ανωνύμων Εταιρειών, τους οποίους σύντομα αντέγραψαν κι άλλες χώρες, έδωσαν το έναυσμα στους επιχειρηματίες να συγκεντρώσουν κεφάλαια, προσφέροντάς τους την ασφάλεια ότι οι επενδυτές θα μπορούσαν να χάσουν μόνον το ποσό της εκάστοτε εισφοράς τους. Ταυτόχρονα, συνέβαλαν στην δημιουργία μιας οργάνωσης που σύντομα φάνηκε να έχει μια αυτοτελή ζωή, μεταβάλλοντας ταχύτατα τη μορφή της, με το κράτος τις περισσότερες φορές να αδυνατεί να την περιορίσει. Σήμερα, κανείς δεν θεωρεί περίεργο ότι η Minnesota Mining and Manufacturing Company [Εξορυκτική και Μεταποιητική Εταιρεία της Μινεσσότα] φτιάχνει χαρτάκια Post-it, ή ότι η μεγαλύτερη εταιρεία κινητών τηλεφώνων του κόσμου, η Nokia, κάποτε δραστηριοποιούνταν στον κλάδο της χαρτοποιίας. Οι άνθρωποι της βικτωριανής εποχής μάς προσέφεραν επίσης τα πλέον βαθυστόχαστα επιχειρήματα αναφορικά με τις πολυμετοχικές εταιρείες περιορισμένης ευθύνης. Σήμερα θεωρείται δεδομένο πως τα αίτια του καπιταλισμού και των εταιρειών είναι αξεχώριστα τα μεν από τα δε. Ωστόσο, πολλοί από τους πρωιμότερους κριτικούς των πολυμετοχικών εταιρειών και του «ευεργετήματος» της περιορισμένης ευθύνης ήταν θιασώτες του οικονομικού φιλελευθερισμού, και ακολουθούσαν τον Άνταμ Σμιθ, ο οποίος τις κατήγγειλλε ως απαρχαιωμένες και αναποτελεσματικές. Ένας διακεκριμένος στοχαστής της βικτωριανής εποχής, ο Α. Β. Ντάισυ, φοβόταν πως η εταιρεία θα γινόταν ο σημαιοφόρος μιας νέας εποχής κολλεκτιβισμού: «η διεύθυνση της μιας επιχείρησης μετά την άλλη» θα περνούσε «από τους ιδιώτες στα χέρια σωματειακής φύσεως
σχημάτων δημιουργημένων από το κράτος» (για τον ίδιο λίγο-πολύ λόγο ο Καρλ Μαρξ χαιρέτισε τις εταιρείες μ ένα καχύποπτο καλωσόρισμα). Για τους πρώιμους κριτικούς της εταιρείας, το ζήτημα δεν ήταν μονάχα εάν πρέπει να επιτραπεί στους επενδυτές να αποποιηθούν την προσωπική τους ευθύνη για τα χρέη τους πολλοί άνθρωποι της βικτωριανής εποχής ανησυχούσαν επίσης για το εάν οι επαγγελματίες διευθυντές ήταν άξιοι εμπιστοσύνης να υπηρετήσουν τα συμφέροντα των μετόχων. Ώς έναν βαθμό είχαν δίκιο: η αντίθεση μεταξύ των συμφερόντων των μετόχων, δηλ. των ιδιοκτητών των εταιρειών, και των διευθυντών, δηλ. των ανθρώπων που τις διοικούσαν, η οποία κατόπιν έλαβε την ονομασία «πρόβλημα της εκπροσώπησης», κατατρύχει την ιστορία της εταιρείας, από τους μύλους του Λάνκασιρ ώς τις νεοσύστατες εταιρείες λογισμικού στο Πάλο Άλτο της Καλιφόρνιας, με τους μετόχους να προσπαθούν διαρκώς να βρουν τρόπους να ευθυγραμμίσουν τα συμφέροντα των διευθυντών με τα δικά τους (πιο πρόσφατα προσφέροντάς τους τη δυνατότητα να αποκτήσουν προνομιακές μετοχές της εταιρείας) και τους διευθυντές συνήθως να τους αποφεύγουν. Οι αμφιβολίες του Τζων Στούαρτ Μιλλ πάνω σ αυτό το ζήτημα καταλάγιασαν μόνον όταν αποκαμωμένος συμπέρανε πως δύο μονάχα εναλλακτικές υπήρχαν για τις νέες, διψασμένες για κεφάλαια επιχειρηματικές δραστηριότητες, σαν τους σιδηροδρόμους: ή το σύστημα της πολυμετοχικής εταιρείας περιορισμένης ευθύνης ή ο άμεσος κρατικός έλεγχος. Ακόμη και μετά την ψήφιση των Νόμων περί Ανωνύμων Εταιρειών, οι άνθρωποι της βικτωριανής εποχής συνέχιζαν να επηρεάζονται από τις παραδοσιακές προκαταλήψεις απέναντι σ αυτούς τους άψυχους θεσμούς. Η εφημερίδα Morning Post οργάνωσε μια ξενοφοβική εκστρατεία ενάντια στις σιδηροδρομικές εταιρείες υποστηρίζοντας ότι οδηγούσαν στην εξαγωγή βρετανικών θέσεων απασχόλησης. Την ίδια στιγμή, οι αμερικανοί λαϊκιστές κατήγγειλλαν τις ίδιες αυτές εταιρείες
υποστηρίζοντας ότι οι Βρετανοί επιχειρούσαν ύπουλα να επιβάλουν στη χώρα τους ένα νέο αποικιοκρατικό καθεστώς. Στο βιβλίο του Άντονυ Τρόλλοπ, Ο τρόπος που ζούμε σήμερα (1875), μια εταιρεία που χτίζει έναν μεγάλο σιδηρόδρομο, ο οποίος ενώνει το Μεξικό με τις Ηνωμένες Πολιτείες, πέφτει στα χέρια ενός απατεώνα ευρωπαίου διαχειριστή κεφαλαίων, του Αουγκούστους Μελμόττε, και του αμερικανού συνεταίρου του, του Χάμιλτον Κ. Φίσκερ. Το διοικητικό συμβούλιο, αποτελούμενο από αδαείς αριστοκράτες κι ελαφρόμυαλους πολιτικούς, συνέρχεται σε μια πρόχειρη συνεδρίαση διάρκειας δεκαπέντε λεπτών. («Δεν υπήρχε ούτε ένας από τους παριστάμενους στον οποίο να μην δόθηκε να καταλάβει ότι η περιουσία του θα αυξανόταν, όχι χάρη στην κατασκευή του σιδηροδρόμου, αλλά μέσα από τη διακύμανση στις τιμές των μετοχών της εταιρείας»). Και το όλο εγχείρημα καταλήγει απολύτως προβλέψιμα σε μια θεαματική καταστροφή. Στην Αμερική, όπου οι εταιρείες άσκησαν τη μεγαλύτερη επίδραση, οι κραυγές εναντίον των «βαθύπλουτων κακούργων» έφτασαν στο αποκορύφωμά τους στις αρχές του 20ού αιώνα. Αλλά η κοινωνία δεν είχε ακόμη προλάβει τα χαλιναγωγήσει τους ληστρικούς βαρώνους και ανακάλυψε ότι τον έλεγχο των εταιρειών είχε αναλάβει μια κατηγορία κακούργων που λογοδοτούσαν ακόμα λιγότερο για τις αισχρές πράξεις τους: οι απρόσωποι διευθυντές. Η άνοδος και η πτώση των γιγάντιων αμερικανικών ανωνύμων εταιρειών καλύπτει μεγάλο μέρος της ιστορίας που αφηγούμαστε εδώ. Ασφαλώς, δεν ήταν οι εργοδότες ολόκληρου του πληθυσμού δεν υπάρχει όμως αμφιβολία ότι κυριαρχούσε μια τέτοια εντύπωση. Μέχρι το 1975, η μεγάλη αμερικανική ανώνυμη εταιρεία αποτελούσε το πρότυπο με βάση το οποίο συγκρίνονταν όλα τα είδη εταιρείας. Παρ όλα αυτά, από τότε μέχρι σήμερα, ο «Εταιρειάνθρωπος» εκδιώχτηκε κι αυτός. Οι εταιρείες έγιναν περισσότερο οριζόντιοι και λιγότερο ιεραρχικοί οργανισμοί.
Καθ όλη τη διάρκεια του 20ού αιώνα, αναπτύχθηκε ένας διαγκωνισμός ανάμεσα στην εταιρεία και στο κράτος το οποίο την γέννησε. Οι ευρωπαϊκές και οι ασιατικές κυβερνήσεις προσπάθησαν να διοικήσουν δικές τους εταιρείες και απέτυχαν παταγωδώς. Πολλοί από την Αριστερά θα υποστηρίξουν πως οι εταιρείες προσπάθησαν να διοικήσουν δικές τους κυβερνήσεις και πέτυχαν εξίσου θεαματικά. Στο μεταξύ, πολλαπλασιάστηκαν οι λεπταίσθητοι τρόποι με τους οποίους οι εταιρείες ασκούν επίδραση στις ζωές μας. Την έννοια της «σωματικής οσμής» την εισήγαγε μια εταιρεία η Λέβερ Μπράδερς («δεν αρκεί να παραγάγεις καλής ποιότητας σαπούνι», παρατήρησε κάποτε ο Γιόζεφ Σουμπέτερ. «Είναι επίσης αναγκαίο να παρακινήσεις τους ανθρώπους να πλένονται»). Οι Κινέζοι έμαθαν να περιμένουν σε ουρές χάρη σε μια εταιρεία τα Μακντόναλντς. Τρία μοτίβα ξεχωρίζουν στην ιστορία μας. Πρώτον, το παρελθόν της εταιρείας ήταν συχνά περισσότερο περιπετειώδες από το παρόν της. Τα σύγχρονα βιβλία περί επιχειρηματικότητας χρησιμοποιούν ανδροπρεπείς τίτλους του στυλ Οι βάρβαροι προ των πυλών ή Μόνο οι παρανοϊκοί επιβιώνουν, αλλά οι πρώτοι επιχειρηματίες ρίσκαραν όχι μόνο την περιουσία τους αλλά και τη ζωής τους. Εάν στις αρχές του 17ου αιώνα έστελνες έναν στόλο στα Νησιά των Μπαχαρικών, θα ήσουν τυχερός αν επέστρεφε ζωντανό το ένα τρίτο του πληρώματος. Την εποχή εκείνη, συγκριτικό πλεονέκτημα σήμαινε να διώξεις με τα κανόνια σου τους αντιπάλους σου απ τις θάλασσες, μάρκετινγκ σήμαινε να προσφέρεις ένα ρόδο της Αγγλίας στο χαρέμι του σουλτάνου (ένας λονδρέζος έμπορος «γεραρής καταγωγής» προσέφερε ανιδιοτελώς τη θυγατέρα του), και οι προμηθευτές σου μπορεί να έμπηγαν το κεφάλι σου στην άκρη ενός κονταριού. Το δεύτερο ζήτημα σχετίζεται ώς έναν βαθμό με το πρώτο. Γενικά μιλώντας, οι εταιρείες συμμορφώθηκαν περισσότερο με κάποιους κανόνες δεοντολογίας: έγιναν
περισσότερο αξιόπιστες, περισσότερες ανθρώπινες, περισσότερο κοινωνικά υπεύθυνες. Η πρώιμη ιστορία των εταιρειών είναι συχνά μια ιστορία ιμπεριαλισμού και κερδοσκοπίας, φρικώδους καταλήστευσης, ακόμη και σφαγών. Είναι προφανές πως οι άνθρωποι που σήμερα διαμαρτύρονται για το νέο δεινό του παγκόσμιου εμπορίου δεν έχουν διαβάσει και πολλά για το δουλεμπόριο ή το εμπόριο του οπίου. Οι άνθρωποι που εκφράζουν τον τρόμο τους για την άνευ προηγουμένου εξαπάτηση της WorldCom μοιάζει να έχουν λησμονήσει τη Φούσκα της Νότιας Θάλασσας. Εκείνοι που φοβούνται την απαράμιλλη ισχύ του Μπιλ Γκέιτς θα επωφελούνταν από μια σύντομη βιογραφία του Τζ. Π. Μόργκαν. Σήμερα, ο αριθμός των εταιρειών του ιδιωτικού τομέα που μπορεί να επιδείξει μία χώρα το 2001 οι Ηνωμένες Πολιτείες είχαν πεντέμιση εκατομμύρια ανώνυμες εταιρείες, ενώ η Βόρεια Κορέα, εξ όσων γνωρίζουμε, καμία αποτελούν ασφαλέστερο δείκτη της θέσης της από τον αριθμό των πολεμικών της πλοίων. Και δεν είναι ανεπαρκής δείκτης της πολιτικής της ελευθερίας. Τούτο μας φέρνει στο τρίτο ζήτημα. Η εταιρεία υπήρξε ένα από τα σπουδαία συγκριτικά πλεονεκτήματα της Δύσης. Ασφαλώς, η επιτυχία της Δύσης οφείλει πολλά στην τεχνολογική της υπεροχή και στις φιλελεύθερες αξίες της. Όμως ο Λόου και ο Γκλάντστοουν εγκαινίασαν έναν τύπο οργάνωσης που αποδείχθηκε απαράμιλλα αποτελεσματικός στο να καθιστά παραγωγική την ανθρώπινη εργασία. Κάποτε οι φιλελεύθεροι στοχαστές συνελάμβαναν δια του ενστίκτου την ιδέα ότι εταιρεία αποτελεί καθαυτή μια τεχνολογία που προσφέρει δυνατότητες. «Το εταιρικό σχήμα περιορισμένης ευθύνης αποτελεί τη μεγαλύτερη ανακάλυψη της νεότερης εποχής», υποστήριξε ο Νίκολας Μάρρεϋ Μπάτλερ, ένας από τους μεγάλους σοφούς της Προοδευτικής Εποχής στην Αμερική «δίχως αυτήν ακόμη και ο ατμός ή ο ηλεκτρισμός θα είχαν συγκριτικά περιορισμένη επιρροή».
Οι οικονομολόγοι μελέτησαν για ποιους λόγους αυτοί οι θεσμοί έχουν τόσο κρίσιμη σημασία στην οικονομική ανάπτυξη. Οι εταιρείες αυξάνουν τον όγκο των κεφαλαίων που είναι διαθέσιμα για παραγωγικές επενδύσεις. Επιτρέπουν στους επενδυτές να διασπείρουν τους επιχειρηματικούς κινδύνους που αναλαμβάνουν χάρη στη δυνατότητα που τους προσφέρουν να αγοράζουν λίγες και εύκολα ανταλλάξιμες μετοχές πολλών επιχειρήσεων. Και καταφέρνουν να επιβάλουν αποτελεσματικές δομές διοίκησης σε μεγάλους οργανισμούς. Οι εταιρείες βέβαια μπορούν να οδηγηθούν σε αγκυλώσεις, ωστόσο το γεγονός ότι οι επενδυτές μπορούν απλά να τοποθετήσουν αλλού τα χρήματά τους λειτουργεί σαν ένας ισχυρός μηχανισμός ανανήψεως. Η ύπαρξη ενός ικανού πλήθους ανταγωνιστικών εταιρειών συντελεί στη δημιουργία μιας ιδιαίτερα καινοτόμου οικονομίας. Σήμερα, αρκεί να ρίξουμε μια ματιά στη Σίλικον Βάλλεϋ για να καταλάβουμε πώς επιτυγχάνεται αυτό το αποτέλεσμα. Στα μέσα όμως του 19ου αιώνα, οι συνέπειες της μεταβίβασης από το κράτος σε ανεξάρτητες εταιρείες της ευθύνης για τη λήψη στρατηγικής σημασίας αποφάσεων όσον αφορά το ποιες ιδέες θα υποστηριχθούν ήταν επαναστατικές. Το κεφάλαιο έπαψε να είναι παγιδευμένο σε κρατικά μονοπώλια και άρχισε να αναζητά τις περισσότερο αποτελεσματικές και ευέλικτες εταιρείες έπαψε να περιορίζεται στα όρια της οικογενειακής επιχείρησης και άρχισε να συγκεντρώνεται σε ολοένα και μεγαλύτερα εταιρικά σχήματα. Αντίθετα, πολιτισμοί που κάποτε υπερφαλάγγιζαν τη Δύση δεν μπόρεσαν να αναπτύξουν εταιρείες του ιδιωτικού τομέα ιδίως η Κίνα και ο ισλαμικός κόσμος και οδηγήθηκαν σε ακόμα μεγαλύτερη συγκριτική υστέρηση. Είναι αδύνατο να αποτελεί σύμπτωση το ότι η πλέον προβεβλημένη και επιτυχημένη οικονομία της Ασίας είναι και η χώρα που υιοθέτησε με τον πλέον ανεπιφύλακτο τρόπο τον θεσμό της εταιρείας: η Ιαπωνία.
Το βιβλίο αυτό είναι μια απόπειρα να χαρτογραφηθεί η άνοδος αυτού του σπουδαίου θεσμού. Πήραμε όμως την ελευθερία να διερωτηθούμε και για τις μελλοντικές του προοπτικές. Εκ πρώτης όψεως, το μέλλον αυτό θα πρέπει να θεωρηθεί διασφαλισμένο. Τα έθνη-κράτη βρίσκονται σε θέση άμυνας. Οι εκκλησίες δυσκολεύονται να βρουν προσήλυτους. Τα συνδικάτα αποτελούν σκιά του παλαιότερου εαυτού τους. Οι εταιρείες όμως ενισχύονται ακατάπαυστα. Οι περισσότεροι λαοί της σημερινής Δύσης εργάζονται σε εταιρείες, οι οποίες ταυτόχρονα παράγουν τον μεγαλύτερο όγκο του παγκόσμιου προϊόντος. Έναν νέο Ναπολέοντα που λαχταρά να γευτεί το άρωμα της κατάκτησης του κόσμου θα τον συνέφερε περισσότερο να ενταχθεί σε μια εταιρεία παρά να διεκδικήσει πολιτικό αξίωμα ή να ακολουθήσει στρατιωτική σταδιοδρομία. Παρ όλα αυτά, η εταιρεία είναι πολύ λιγότερο ισχυρή απ όσο φαίνεται. Μολονότι η επιρροή των εταιρειών ως είδους ποτέ δεν ήταν πλατύτερη, το βάρος των επιμέρους μεγάλων εταιρειών έχει επί της ουσίας συρρικνωθεί. Η πολυλάλητη ιδέα πως οι εταιρείες είναι σήμερα μεγαλύτερες από ολόκληρα κράτη είναι, όπως θα δούμε, απατηλή από στατιστική άποψη. Οι μεγάλες εταιρείες δίνουν τη θέση τους σε μικρές, σε τέτοιο βαθμό μάλιστα, ώστε, στην πραγματικότητα, σήμερα επανεμφανίζεται πιεστικά ένα παλιό ερώτημα: ποιος είναι ο λόγος ύπαρξης των εταιρειών; Το ερώτημα έλαβε την πλέον συνοπτική και πειστική του απάντηση το 1937 από τον Ρόναλντ Κόους, έναν νεαρό βρετανό οικονομολόγο. Σε ένα άρθρο του με τίτλο «Η φύση της εταιρείας» υποστήριξε πως ο βασικός λόγος ύπαρξης μιας εταιρείας (κατ αντιδιαστολή προς την ιδέα οι επιμέρους αγοραστές και πωλητές να συνάπτουν ad hoc συμφωνίες σε κάθε στάδιο της παραγωγής) είναι ότι ελαχιστοποιεί το συναλλακτικό κόστος του συντονισμού μιας οικονομικής δραστηριότητας. Εάν φέρεις όλους τους συντελεστές στο εσωτερικό της επιχείρησης μειώνεις το κόστος που θα ενείχε το «να
υποβάλλεις σε διαπραγμάτευση και να συνάψεις ξεχωριστή σύμβαση για κάθε οικονομική συναλλαγή». Ωστόσο, τα οφέλη που προσφέρουν οι εταιρείες μέσω της μείωσης του συναλλακτικού κόστους έχουν ως αντιστάθμισμα την αύξηση του «κόστους της ιεραρχίας» του κόστους που προκύπτει από το γεγονός ότι οι διευθυντές των εταιρειών αγνοούν τις διεσπαρμένες πληροφορίες. Τον 19ο αιώνα, τα δυνητικά οφέλη από την ενοποίηση της μαζικής παραγωγής με τη μαζική διανομή ήταν τεράστια σύμφωνα με τη διατύπωση του Άλφρεντ Τσάντλερ, του πρύτανη της ιστορίας των επιχειρήσεων, το «ορατό χέρι της διευθυντικής καθοδήγησης» αντικατέστησε «το αόρατο χέρι των μηχανισμών της αγοράς». Τον 21ο αιώνα, η τεχνολογία και η παγκοσμιοποίηση συντελούν στη μείωση των εμποδίων για την είσοδο μιας επιχείρησης στην αγορά και κατ αυτό τον τρόπο συντελούν στην κατάτμηση της εταιρείας στα συστατικά της μέρη. Με το πάτημα ενός κουμπιού, ένας απλός δημοσιογράφος μπορεί σήμερα να έχει πρόσβαση σε περισσότερες πληροφορίες απ ό,τι θα μπορούσε να έχει ένας επιχειρηματικός γίγαντας πριν από μια δεκαετία. Σήμερα η κυρίαρχη τάση είναι με το μέρος των εικονικών εταιρειών αεροπορικών εταιρειών που δεν είναι οι ίδιες ιδιοκτήτριες των αεροπλάνων τους, τραπεζών που δεν διαθέτουν υποκαταστήματα το αόρατο χέρι ανακτά έδαφος σε σχέση με το ορατό. Τούτο δεν σημαίνει ότι η εταιρεία έχει μπει σε φάση αργής και αναπόδραστης παρακμής. Παρά την αποπλανητική γοητεία της ιδέας ενός καπιταλισμού χωρίς τριβές, στους περισσότερους ανθρώπους μοιάζει να αρέσει να δουλεύουν σε εταιρείες. (Οφείλουμε να παραδεχθούμε ότι και οι δύο συγγραφείς αυτού του βιβλίου, χάρη στην τύχη, την έλλειψη ευκαιριών, την τεμπελιά και, ιδίως, την καλοσύνη των άλλων, παραμείναμε στον ίδιο οργανισμού για το μεγαλύτερο μέρος του εργασιακού μας βίου). Στο μεταξύ, η διαμάχη μεταξύ των οικονομολόγων έχει προχωρήσει σε μεγαλύτερο
βάθος σε σχέση με την εποχή του Κόους, με ορισμένους οικονομολόγους να βλέπουν την εταιρεία ως ένα δίκτυο συμβολαίων και άλλους να την βλέπουν ως έναν συγκερασμό οργανωτικών δυνατοτήτων. Καθώς όμως ανατρέχουμε στα παρελθόν, αξίζει να θυμόμαστε τα βασικά ερωτήματα που θέτουν οι σύγχρονοι επενδυτές, διευθυντές και εργαζόμενοι: «Τι κάνει αυτή η εταιρεία; Γιατί εργάζομαι εδώ; Θα βγάλει χρήματα;».
ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Εισαγωγή: Ουτοπία Περιορισμένης Ευθύνης 1. Έμποροι και μονοπωλιούχοι: 3000 π.χ. 1500 μ.χ. 2. Ιμπεριαλιστές και κερδοσκόποι: 1500 1750 3. Η επώδυνη γέννηση: 1750 1862 4. Η άνοδος των μεγάλων επιχειρήσεων στην Αμερική: 1862 1913 5. Η άνοδος των μεγάλων επιχειρήσεων στη Βρετανία, τη Γερμανία και την Ιαπωνία: 1850-1950 6. Ο θρίαμβος του καπιταλισμού των διευθυντών: 1913 1975 7. Το παράδοξο της ανώνυμης εταιρείας: 1975 2002 8. Η επίδραση των πολυεθνικών εταιρεών: 1850 2002 Συμπέρασμα: Το μέλλον της εταιρείας