Ελληνοαμερικανικόν Εκπαιδευτικόν Ίδρυμα Ειδικά Προγράμματα Συντροφιά μαζί την Κυριακή στο κέντρο της Αρχαίας Αθήνας Αρχαία Αγορά, Ρωμαϊκή Αγορά, Άρειος Πάγος και Πνύκα Επιμέλεια: Ιορδάνης Παπαδόπουλος Η σημερινή περιήγησή μας, πρώτη για τη φετινή χρονιά, ξεκινάει από το Σταθμό του Μετρό στο Μοναστηράκι, σε ένα σημείο που ενώνει διαφορετικές ιστορικές περιόδους. Καθώς έχει συγκεντρωθεί ένας μεγάλος αριθμός μικρών και μεγάλων φίλων που θα συμμετάσχει στην περιήγησή μας, είναι πολύ σημαντικό να ακολουθήσουμε κάποιες οδηγίες, για να χαρούμε όλοι μαζί τον Κυριακάτικο περίπατό μας στην καρδιά της Αθήνας. Το σημείο συνάντησής μας, το πρωί της Κυριακής στις 9:45π.μ.,θα είναι η νεότερη σάλα του Σταθμού δίπλα στα ακυρωτικά μηχανήματα. Θα ξεκινήσουμε ακριβώς στις 10:00 π.μ., για να προλάβουμε να περιηγηθούμε σε όλα όσα έχουμε προγραμματίσει. Εκεί στο Μετρό, θα «ανακαλύψουμε» πρώτα-πρώτα τον Ηριδανό ποταμό στο βάθος του Σταθμού, ήσυχο και σχεδόν απομονωμένο 1 η στάση. Δίπλα στον ποταμό θα μιλήσουμε και για αυτό είναι αναγκαίο να είμαστε ήσυχοι και προσεκτικοί, έτσι ώστε να απολαύσουμε τον περίπατο και την ξενάγησή μας -για το Ριζόκαστρο, το Τζαμί του Τζισταράκη, τη Βιβλιοθήκη του Αδριανού, το Φετιχέ Τζαμί και τη Ρωμαϊκή Αγορά. Λέξεις κλειδιά περιήγησης: υπόγεια διαδρομή Ηριδανού, Ριζόκαστρο, Μοναστήρι της Παντάνασσας, αμπάδες, τζιερτζίδικα, «καταραμένο τζαμί», Ιεροί Ναοί Αγίων Ασωμάτων και Μεγάλης Παναγιάς, Τζαμί του Πορθητή, Πύλη της Αρχηγέτιδος Αθηνάς, σταροπάζαρο. 1
Διαδρομή: συγκρατήστε ότι βγαίνοντας από το σταθμό θα ανηφορίσουμε την οδό Άρεως, θα στρίψουμε στην οδό Ποικίλης και ακολούθως στην Πανός. Θα επιστρέψουμε πίσω από τον ίδιο δρόμο, για να φθάσουμε στη Ρωμαϊκή Αγορά. 2 η στάση: η επόμενη στάση μας θα είναι στην οδό Πολυγνώτου, διαγώνια απέναντι από την Πύλη της Αρχηγέτιδος Αθηνάς. Εκεί σε μια κόγχη του δρόμουθα μιλήσουμε για το Ίδρυμα Μελίνα Μερκούρη, την οικία Κωλέττη, τη Βιβλιοθήκη Πανταίνου, το Ελευσίνιο Ιερό αλλά και τον Ιερό Ναό των Αγίων Αποστόλων του Σολάκη. Λέξεις κλειδιά περιήγησης: ενοποίηση αρχαιολογικών χώρων, Ελευσίνια, «στοιχειωμένο σπίτι». Διαδρομή: κατόπιν προχωρώντας προς τα πίσω την οδό Πολυγνώτου και την οδό Άρεως θα φθάσουμε στην Αδριανού, όπου και θα στρίψουμε αριστερά. Θα περπατήσουμε προς τα κάτω μέχρι το ύψος του Ιερού Ναού του Αγίου Φιλίππου. Πρώτα όμως, από την Πολυγνώτου ακόμη, θα χωρισθούμε σε 4 ή 5 ομάδες, για να μην μπερδευτούμε στην πολύβουη και πολυσύχναστη Αδριανού. Η συνεργασία και αλληλοβοήθεια μεταξύ μας θα είναι ένα πολύτιμο μάθημα για τα παιδιά μας στην «εκτός των σχολικών τειχών» εκπαίδευσή τους. 3 η στάση: Ιερός Ναός του Αγίου Αποστόλου Φιλίππου. Αφού μιλήσουμε για την ιστορία του ναού, θα αναφερθούμε στο Βρυσάκι, την Κλεψύδρα, την Παναγιά τη Βλασσαρού, τους Ιερούς Ναούς των Αγίων Αποστόλων και της Υπαπαντής. Λέξεις κλειδιά περιήγησης: αναγκαστική απαλλοτρίωση, Αμερικανική Αρχαιολογική Σχολή, Αρχαία Αγορά. Διαδρομή: η διαδρομή μας σε αυτό το σημείο είναι απλή. Θα κάνουμε μόλις λίγα βήματα απέναντι στην Αδριανού, για να μπούμε στον αρχαιολογικό χώρο της Αρχαίας Αγοράς από την κεντρική πύλη. Θα πρέπει όμως να μπούμε στον αρχαιολογικό χώρο οργανωμένα. Θα πρέπει μάλιστα και κατά μήκος της Αδριανού και κατά την είσοδό μας στον αρχαιολογικό χώρο αλλά και κατά τη διάρκεια της επίσκεψής μας σε αυτόν να διατηρήσουμε τις ομάδες που θα έχουμε σχηματίσει νωρίτερα. Ιστορία του αρχαιολογικού χώρου οι λέξεις κλειδιά είναι τονισμένες με έντονα μαύρα γράμματα: Στα μέσα του 6ου αι. π.χ. ιδρύθηκε στα βορειοδυτικά του Ιερού Βράχου της Ακροπόλεως, ανάμεσα στους λόφους του Αρείου Πάγου και του Αγοραίου Κολωνού, η Αγορά των Αθηνών, η οποία για τους επόμενους τέσσερις τουλάχιστον αιώνες αποτέλεσε το κέντρο της πόλης των κλασικών και ελληνιστικών χρόνων. Σ' αυτήν ανεγέρθηκαν τα σημαντικότερα δημόσια κτήρια και ιερά του άστεως και αναπτύχθηκε έντονη διοικητική, πολιτική, δικαστική, εμπορική, κοινωνική, πολιτιστική και θρησκευτική δραστηριότητα. Η αλληλουχία των οικοδομημάτων της Αγοράς μέσα στο χρόνο αντικατοπτρίζει την εξελικτική πορεία του δημοκρατικού πολιτεύματος στους πέντε αιώνες ύπαρξης της πόλεωςκράτους. Τα πρώτα ίχνη της κατοίκησης του ανθρώπου στον ευρύτερο χώρο της Αγοράς χρονολογούνται στην Ύστερη Νεολιθική εποχή (περ. 3000π.Χ.) και συνίστανται σε όστρακα χειροποίητων αγγείων που βρέθηκαν σε φρέατα και λάκκους. Κατά τις δύο επόμενες περιόδους, την Ύστερη Ελλαδική ή Μυκηναϊκή (1550-1100 π.χ.) και την Εποχή του Σιδήρου (1.100-700π.Χ.) στην περιοχή εκτείνεται ένα νεκροταφείο, με θολωτούς και θαλαμωτούς τάφους στην πρώτη, με καύσεις και ενταφιασμούς στη δεύτερη. Παράλληλα αναπτύσσεται ένα μικρός γεωμετρικός οικισμός. 2
Τον 6ο αι. π.χ. η πολιτεία με εκτεταμένες διαμορφώσεις μετέτρεψε τον χώρο αυτόν από ιδιωτικό σε δημόσιο για να φιλοξενήσει την Αγορά της πόλης. Τα πρώτα δημόσια κτήρια, η Νοτιοανατολική Κρήνη και ο Βωμός των 12 Θεών, εμφανίστηκαν το 520 π.χ., εποχή της τυραννίδας των Πεισιστρατιδών. Με την αλλαγή του πολιτεύματος και πάλι σε δημοκρατικό, το 508/7π.Χ. ξεκίνησε η έντονη οικοδομική δραστηριότητα στην Αγορά. Πρώτα κατασκευάστηκαν το Παλαιό Βουλευτήριο για τη νέα Βουλή και η Βασίλειος Στοά, έδρα του Άρχοντα Βασιλέα. Τοποθετήθηκαν επίσης οι δύο λίθινοι όροι στη νοτιοδυτική της γωνία για να σημάνουν τον ιερό χώρο. Η λεηλασία της Αγοράς από τα περσικά στρατεύματα το 480/479 π.χ. μετέτρεψε πολλά από τα οικοδομήματά της σε ερείπια. Από το 2ο τέταρτο του 5ου αι. π.χ. παρατηρήθηκε έντονη ανοικοδόμηση, η οποία συνεχίστηκε και μέσα στον 4ο αι. π.χ. και συνδέεται άμεσα με την ακμή της Δημοκρατίας. Τότε κατασκευάστηκαν η Ποικίλη Στοά, η Θόλος, το Νέο Βουλευτήριο, η Στοά του Διός Ελευθερίου, η Ν. Στοά Ι, το Νομισματοκοπείο, τα Δικαστήρια, ο Ναός του Ηφαίστου, ο Ναός του Απόλλωνα Πατρώου, η Νοτιοδυτική κρήνη κ.ά. Την πολιτική παρακμή της Αθήνας που επέφερε η άνοδος του Μεγάλου Αλεξάνδρου στο βασίλειο της Μακεδονίας ακολούθησε η πολιτιστική ακμή του 2ου π.χ. αιώνα. Η Αγορά της Αθήνας έλαβε την εποχή αυτή νέα μορφή με την ανέγερση των τριών μεγάλων στωικών οικοδομημάτων: της Μεσαίας Στοάς, της Νότιας Στοάς ΙΙ και της Στοάς του Αττάλου, δωρεάς του Βασιλιά της Περγάμου Άτταλου Β στην κοιτίδα της φιλοσοφίας. Μεγάλο πλήγμα στα οικοδομήματα της Αγοράς επέφερε η λεηλασία τους από τα στρατεύματα του Σύλλα το 86 π.χ., ως τιμωρία επειδή οι Αθηναίοι τάχθηκαν με το μέρος του βασιλιά Μιθριδάτη του Πόντου και όχι των Ρωμαίων. Παρά τις καταστροφές η πόλη γνώρισε νέα ακμή κατά τους χρόνους της αυτοκρατορίας του Οκταβιανού-Αυγούστου (27π.Χ.-14 μ.χ.) και του Αδριανού (117-138 μ.χ.). Στο κεντρικό τετράγωνο της Αγοράς ανεγέρθηκαν το Ωδείο για να φιλοξενήσει τις μουσικές εκδηλώσεις, ο Νοτιοδυτικός και ο Νοτιοανατολικός ναός για τη λατρεία της αυτοκρατορικής οικογένειας και μεταφέρθηκε αυτούσιος από την Παλλήνη ο Ναός του Άρη. Το 267 μ.χ. η εισβολή των Ερούλων κατέστρεψε εκ θεμελίων τα οικοδομήματα της Αγοράς. Στην επόμενη φάση ανοικοδόμησης της πόλης η περιοχή βρέθηκε εκτός του νέου οχυρωματικού περιβόλου και αναπτύχθηκαν σ' αυτήν τα πολυτελή συγκροτήματα των αστικών επαύλεων του 5ου και 6ου αι. μ.χ., στα οποία άκμασε για τελευταία φορά η νεοπλατωνική φιλοσοφία. Οι αλλεπάλληλες επιθέσεις βαρβαρικών φύλων από το τέλος του 4ου έως τα τέλη του 6ου αι. μ.χ., οπότε έγινε η Σλαβική επιδρομή, οδήγησαν και πάλι στην καταστροφή τα κτίρια της Αγοράς και αυτό είχε ως αποτέλεσμα την οριστική παρακμή του χώρου. Διαδρομή-στάσεις εντός του αρχαιολογικού χώρου. Θα κάνουμε 5 στάσεις: 1 η στάση: Βωμός 12 Θεών. Θα μιλήσουμε για το Βωμό, το Ναό του Άρη, το Ωδείο του Αγρίππα, το Μνημείο των Επωνύμων Ηρώων. 2 η στάση: Μνημείο Επωνύμων Ηρώων. Θα αναφερθούμε στη λειτουργία του Παλιού Βουλευτηρίου, του Μητρώου και του Νέου Βουλευτηρίου. 3 η στάση: πρόποδες Ηφαιστείου. Θα αναδείξουμε τη σημασία του Ηφαιστείου, της Θόλου, του Στρατηγείου, ενώ θα κάνουμε λόγο και για το Αρχαίο Δεσμωτήριο/Φυλακή του Σωκράτη. 4 η στάση: Νοτιοδυτική Κρήνη. Θα εξηγήσουμε το ρόλο της Κλεψύδρας, της Ηλιαίας, της Νότιας και Μέσης Στοάς, της Εννεάκρουνου, του Νυμφαίου και του Νομισματοκοπείου. 5 η στάση: Στοά Αττάλου/Μουσείο. Θα αναφερθούμε σε χαρακτηριστικά εκθέματα/σημεία αναφοράς του Μουσείου και ακολούθως θα περιηγηθούμε ελεύθερα στο χώρο του Μουσείου. Δεν θα πρέπει όμως να καθυστερήσουμε πολύ μέσα στο Μουσείο, καθώς μας περιμένει ακόμη αρκετός δρόμος μέχρι τον Άρειο Πάγο και την Πνύκα μέσω των οδών Αδριανού, Αγίων Ασωμάτων και Αποστόλου Παύλου. Πριν βγούμε όμως από την Αρχαία Αγορά θα πρέπει να σιγουρευθούμε ότι συνεχίζουμε να είμαστε όλοι μαζί και οργανωμένοι στις ομάδες μας. 3
Μέχρι αυτό το σημείο θα έχουμε κάνει ήδη τρεις στάσεις πριν την Αρχαία Αγορά -και πέντε εντός του αρχαιολογικού χώρου, που τις μετράμε ξεχωριστά. Θα συνεχίσουμε πιο κάτω τον περίπατο και την ξενάγησή μας για την 4 η κατά σειρά στάση μας. Διαδρομή: μέσω λοιπόν των οδών Αδριανού, Αγίων Ασωμάτων και Αποστόλου Παύλου θα φθάσουμε στον Κήπο του Θησείου και την Πλατεία του Θησείου. Από εκεί θα ανηφορίσουμε την Αποστόλου Παύλου με κατεύθυνση προς τα ανατολικά, τον Άρειο Πάγο και την Πνύκα. Πρώτα όμως, εκεί στον Κήπο του Θησείου, θα αναφερθούμε σε μια σειρά σημαντικών στοιχείων 4 η κατά σειρά στάση. Λέξεις κλειδιά: Δήμος Μελίτης, Κήπος του Λαού, κινηματογράφος Θησείο, Πλατεία Jaqueline de Romilly, Εθνικό Αστεροσκοπείο, Ιερός Ναός Αγίας Μαρίνας, Δήμοι Κοίλης και Κολλυτού, Ιερό Πανός, Κρήνη Καλλιρόης. 5 η στάση:άρειος Πάγος Περιγραφή του χώρου οι λέξεις-κλειδιά είναι τονισμένες με έντονα μαύρα γράμματα:ο βραχώδης λόφος του Αρείου Πάγου βρίσκεται βορειοδυτικά προ της εισόδου της Ακροπόλεως και σε κοντινή απόσταση από αυτήν, υψούμενος περίπου 115μ. από το επίπεδο της κάτω πόλης, της οποίας αποτελεί φυσικό όριο. Η ονομασία του λόφου, για την προέλευση της οποίας η παράδοση έχει διασώσει αρκετές εκδοχές, δηλώνει τον βράχο (Πάγος = Βράχος < ρ. πήγνυμι = στερεώνω, στερεοποιώ, παγώνω) που ήταν αφιερωμένος είτε στον θεό Άρη είτε στις Αρές (Αραί ή Ερινύες, οι αποτρόπαιες θεές της εκδίκησης). Πολλοί συνδέουν την επωνυμία Άρειος με την πρωταρχική σημασία του ονόματος του θεού (στην αρχαιότατη ελληνική άρης = φόνος), δεδομένου ότι ο χώρος αποτέλεσε επί μακρόν έδρα της «εν Αρείω Πάγω» ή «εξ Αρείου Πάγου» Βουλής ή Άνω Βουλής (σε αντιδιαστολή με την Κάτω Βουλή των Πεντακοσίων), που πιστευόταν ότι δίκασε τον Ορέστη μετά την μητροκτονία του. Άλλοι θεωρούσαν τον τόπο αυτό ως δικαστήριο στο οποίο ενήχθη ο Άρης από τον Ποσειδώνα αφού φόνευσε τον υιό αυτού Αλιρρόθιο κατά τους μυθικούς χρόνους, ενώ μερικοί απέδιδαν την ονομασία του λόφου στο γεγονός ότι εκεί προσέφεραν θυσία στον θεό Άρη οι Αμαζόνες. Σύμφωνα με τον Παυσανία, ο Άρειος Πάγος υπήρχε ήδη (ως δικαστήριο;) από την εποχή του Α Μεσσηνιακού Πολέμου (μέσα 7ου αι. π.χ.), διότι εκεί ήθελαν να προσφύγουν οι Μεσσήνιοι για την επίλυση των διαφορών τους. Ωστόσο, η χρονική αφετηρία της χρήσης του χώρου και η παλαιότερη λειτουργία του δεν έχουν έως τώρα καθοριστεί με σαφήνεια. Φαίνεται ότι η ονομασία υιοθετήθηκε αρχικά από διοικητικό σώμα της περιόδου της αριστοκρατίας (7ος αι. π.χ.) που είχε ως έδρα τον λόφο. Μονιμώτερο χαρακτήρα έλαβε μόλις από τα χρόνια του Σόλωνος, οπότε μεταβλήθηκε σε ειδικό και μόνιμο οργανισμό (αρχές 6ου αι. π.χ.), ενώ αργότερα (περί τα μέσα του 5ου αι. π.χ.), όταν στην Αθήνα είχε εγκαθιδρυθεί πλέον δημοκρατικό καθεστώς, ο Άρειος Πάγος διατηρήθηκε ως δικαστήριο που εκδίκαζε αποκλειστικά υποθέσεις φόνων. Παρά την μεγάλη σημασία του Αρείου Πάγου ως μνημείου της ιστορικής ζωής της Αθήνας, η διαμόρφωση του χώρου του δεν χαρακτηρίζεται από ιδιαίτερη μνημειακότητα. Στην κορυφή του λόφου σώζεται κυβικός περίπου ογκόλιθος σε σχήμα βωμού, ο οποίος έχει ταυτισθεί από τη σύγχρονη έρευνα με τον βωμό της Αρείας Αθηνάς ή με μία από τις δύο έδρες-λίθους, της «Ύβρεως» (δηλ. του κατηγορουμένου) και της «Αναιδείας» (δηλ. του κατηγόρου), όπου κάθονταν οι διάδικοι κατά τη διάρκεια της ακροαματικής διαδικασίας του δικαστηρίου. Στον Άρειο Πάγο υπήρχαν επίσης λατρείες του Βορέως και των Αμαζόνων, θυγατέρων του Άρεως, δεν γνωρίζουμε όμως την ακριβή θέση που κατείχαν. Ίχνη και λαξεύματα στον βράχο προφανώς όριζαν τις θέσεις άλλων ιερών. Στους βόρειους πρόποδες του λόφου ανοιγόταν σπήλαιο, που έχει αναγνωρισθεί ως χώρος λατρείας των Ευμενίδων (ευφημιστικό όνομα των Ερινύων), ενώ κάτω και γύρω από τον λόφο υπήρχαν τα χαμένα σήμερα περίφημα σπίτια των νεοπλατωνικών φιλοσόφων (τέλη 4ουαρχές 5ου αι. π.χ.). Τέλος, στον Άρειο Πάγο, κατά μία εκδοχή, μίλησε στους Αθηναίους το 54 μ.χ. 4
ο Απ. Παύλος κηρύσσοντας τον Χριστιανισμό (άλλοι υποστηρίζουν ότι εκφώνησε τους λόγους του στην Βασίλειο Στοά της Αγοράς). Το έδαφος στο λόφο του Άρειου Πάγου είναι κάπως γλιστερό και θα πρέπει να είμαστε προσεκτικοί/ες. Αν δείξουμε σχετική προσοχή, δεν έχουμε λόγο να ανησυχούμε, καθώς επισκέπτονται καθημερινά το χώρο εκατοντάδες πολιτών και τουριστών. Αφού ολοκληρώσουμε την επίσκεψή μας στον Άρειο Πάγο, θα συγκεντρωθούμε και πάλι στις ομάδες μας δίπλα στην αναμνηστική πινακίδα για την επίσκεψη του Αποστόλου Παύλου. Από εκεί θα ξεκινήσουμε για την τελευταία στάση μας, το λόφο των Νυμφών, την Πνύκα. Διαδρομή: η διαδρομή στην περίπτωση αυτή είναι εύκολη. Θα επιστρέψουμε απλώς λίγο προς τα πίσω στην Αποστόλου Παύλου και θα μπούμε στον δρόμο που χάραξε ο Πικιώνης και οδηγεί στα δεξιά προς τον Άγιο Δημήτρη τον Λουμπαρδιάρη και λίγο πιο πέρα την Πνύκα και στα αριστερά προς την ονομαζόμενη «φυλακή του Σωκράτη». 6 η στάση: Λόφος Των Νυμφών Πνύκα Περιγραφή του χώρου οι λέξεις-κλειδιά είναι τονισμένες με έντονα μαύρα γράμματα:μοιάζει με προέκταση του λόφου των Μουσών και έχει ύψος 105 μέτρων. Από τα τέλη του 6ου αι. π.χ. καθιερώνεται ως χώρος που συνεδριάζει η Εκκλησία του Δήμου. Ένα ορόσημο του 5ου αι. π.χ., ο "Όρος Πυκνός", καθορίζει τη λειτουργία του χώρου, αλλά, και την ετυμολογία της λέξης από το επίθετο Πνυξ > πυκνός. Από αρχαιοτάτων χρόνων ήταν χώρος ιερός, αφιερωμένος στις αιθέριες υπάρξεις, τις Νύμφες. Περιέργως, ενώ ο Xριστιανισμός εκτόπισε τους Ολύμπιους θεούς δεν αφάνισε τις Νύμφες, που έμειναν ζωντανές μέσα από τις παραδόσεις του λαού. Σύμφωνα με τους θρύλους οι Νύμφες κυριεύουν τη φύση, τις ψυχές και ενίοτε τους νόες των θνητών. Οι αρχαίοι "νυμφόληπτοι" αποκαλούνται πλέον "νεραϊδοπαρμένοι"!... Αρχικά, ο αμφιθεατρικός χώρος της Πνύκας όπου συνεδρίαζε η Εκκλησία του Δήμου, είχε προσανατολισμό προς την Ακρόπολη. Το 404-3 π.χ. ίσως επειδή όλοι θαύμαζαν τα μνημεία του Ιερού Bράχου ή έβλεπαν την Αγορά και αναλογίζονταν τα χαμένη κέρδη, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Αριστοφάνης και έτσι δεν πρόσεχαν επαρκώς τον ομιλητή, ο προσανατολισμός άλλαξε. Παράλληλα, διευρύνθηκε το ημικυκλικό επίπεδο, κατασκευάστηκε αναλημματικός τοίχος και κτίστηκαν πλαϊνές βαθμίδες. Στα χρόνια του Λυκούργου (330-326 π.χ.) ο χώρος διαμορφώνεται στη σημερινή του περίπου μορφή και λαξεύεται πάνω στο φυσικό βράχο το βήμα, δίπλα από το οποίο σώζονται λαξευμένες κόγχες για τα αφιερώματα στον Ύψιστο Δία. Πιστεύεται πως πάνω από το βήμα βρισκόταν ο βωμός του Αγοραίου Διός που αργότερα μεταφέρεται στην Αγορά. Στα νοτιοδυτικά του εντοπίζεται η θέση του ηλιακού ρολογιού του Μέτωνος. Στα τέλη του 4ου αι. π.χ. οι δραστηριότητες της μη δημοκρατικής πλέον Εκκλησίας του Δήμου μεταφέρονται στο Διονυσιακό Θέατρο. Ο λόφος των Νυμφών συνδεόταν με το γειτονικό λόφο των Μουσών με βραχίονα του οχυρωματικού τείχους της πόλης, το γνωστό διατείχισμα. Στις παρυφές του λόφου, κατά την αρχαιότητα, αναπτύχθηκαν οι δήμοι της Μελίτης και της Κοίλης. Αφού περιηγηθούμε στο χώρο της Πνύκας, εκεί σε μια σκιερή γωνιά θα πραγματοποιήσουμε και το πρώτο «εκτός των τειχών» μάθημά μας για την ιστορία της πόλης των Αθηνών. Θα ξεκινήσουμε μιλώντας για την προϊστορική περίοδο, τους «σκοτεινούς χρόνους» και την κλασική εποχή. Στις επόμενες περιηγήσεις μας θα προχωρήσουμε στις επόμενες ιστορικές περιόδους. Επιμέλεια: Ιορδάνης Παπαδόπουλος 5