ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΚΑΒΑΛΑΣ ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΔΙΕΘΝΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ 2008 ΚΑΙ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ Τσολαχίδου Δέσποινα Σαρίδης Νικόλαος Επιβλέπων Καθηγητής: Γκρος Χρήστος Καβάλα 2013
Αφιερωμένο στις οικογένειες μας για την ανιδιοτελή προσφορά τους κατά τη διάρκεια των σπουδών μας... - 1 -
Ευχαριστούμε εκ βαθέως τον επιβλέποντα καθηγητή της πτυχιακής τον κ. Γκρος Χρήστο για την ουσιαστική βοήθεια και καθοδήγηση του σε κάθε φάση της συγγραφής της πτυχιακής εργασίας με τις πολύτιμες παρατηρήσεις και υποδείξεις του. Ένα μεγάλο ευχαριστώ... - 2 -
ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Ο: ΔΙΕΘΝΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ 1.1 Ορισμός της κρίσης... 10 1.2 Γενικά για την παγκοσμία κρίση...11 1.3 Ιστορική αναδρομή της διεθνής οικονομικής κρίσ ης... 12 1.4 Πως ξεκίνησε η οικονομική κρίση του 2008...14 1.5 Χαρακτηριστικά οικονομικής κρίσης... 16 1.6 Στάδια οικονομικής κρίσης... 18 1.7 Αίτια οικονομικής κρίσης... 19 1.8 Επιπτώσεις οικονομικής κρίσης...20 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2Ο: ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ 2.1 Η κρίση στην Ελλάδα...22 2.2 Ιστορική αναδρομή της Ελληνικής οικονομίας... 24 2.3 Η ραγδαία αύξηση του δημόσιου χ ρ έο υ ς... 25 2.4 Τα αίτια για το ξέσπασμα της κρίσης στην Ελλάδα... 27 2.5 Συνέπειες οικονομικής κρίσης στην Ελλάδα...28 2.6 Οι κινήσεις που έγιναν για να αποφευχθεί η χρεοκοπία... 29 2.7 Τα τελευταία γεγονότα και το μνημόνιο...33 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3Ο 3.1 Η ανάδειξη του ελληνικού δημοσιονομικού ελλείμματος... 36 3.2 Επιπτώσεις της κρίσης στο ελληνικό τραπεζικό σύστημα...38 3.3 Τα μέτρα προστασίας του ελληνικού τραπεζικού συστήματος απέναντι στην οικονομική κρίση...39 3.4 Εμπορευματικές συναλλαγές στην Ελλάδα...42 3.5 Απασχόληση - Εργατικό δυναμικό... 45-3 -
3.6 Α νεργία... 50 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4Ο: Ο ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΟΣ ΚΛΑΔΟΣ 4.1 Γενικά στοιχεία του κλάδου...53 4.2 Σύνολο κλάδου (δημόσια & ιδιωτικά έργα)...55 4.2.1 Δημόσια έργα... 59 4.2.2 Ιδιωτικά έργα...61 4.3 Διαπιστώσεις για τον κλάδο... 65 4.4 Ο αριθμός των αδειών στην οικοδομική δραστηριότητα... 68 4.5 Προβλήματα χρηματοδότησης στον κατασκευαστικό κλάδο...75 4.6 Οι συνέπειες του κατασκευαστικού κλάδου...77 4.7 Δείκτες κόστους κατασκευής νέων κτιρίων κατοικιών...79 4.8 Αριθμοδείκτες... 88 4.9 Προοπτικές του κλάδου... 92 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...95 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 99-4 -
ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ Πίνακας 1: Χρήση κρατικών διευκολύνσεων από ελληνικές τρ ά π εζες...40 Πίνακας 2: Αποτελέσματα stress test έξι μεγαλύτερων ελληνικών τραπεζών...41 Πίνακας 3: Εισαγωγές - Αφίξεις με πετρελαιοειδή...43 Πίνακας 4: Εξαγωγές - Αποστολές με πετρελαιοειδή... 44 Πίνακας 5: Πληθυσμός της Ελλάδας και κατάσταση απασχόλησης (2011,2012)... 47 Πίνακας 6: Ετήσιες μεταβολές της πλήρους και της μερικής απασχόλησης ανά 3μήνο (2009-2012)...49 Πίνακας 7: Διαχρονική εξέλιξη των εγγεγραμμένων εταιρειών στις τάξεις 3η έως και 7η του ΜΕΕΠ... 60 Πίνακας 8: Οικοδομικές άδειες - αριθμός (2005-2011)...68 Πίνακας 9: Οικοδομικές άδειες - έκταση (2005-2011)...70 Πίνακας 10: Συνολική οικοδομική δραστηριότητα κατά διοικητική περιφέρεια Ιανουάριος - Ιούνιος, 2004-2012 (Αριθμός αδειώ ν)...72 Πίνακας 11: Συνολική οικοδομική δραστηριότητα κατά διοικητική περιφέρεια Ιανουάριος - Ιούνιος, 2004-2012 (Επιφάνεια σε χιλ. m2) 73 Πίνακας 12: Συνολική Οικοδομική Δραστηριότητα κατά Διοικητική Περιφέρεια Ιανουάριος - Ιούνιος, 2004-2012 (Όγκος σε χιλ. m3)...74 Πίνακας 13: Αναλυτικοί δείκτες κόστους κατασκευής νέων κτιρίων κατοικιών (Βάση 2005=100,0)...81 Πίνακας 14: Ετήσια εξέλιξη Δεικτών στην Κατασκευή Νέων Κτιρίων Κατοικιών (α. τιμών κατηγοριών έργων β. συνολικού κόστους γ. τιμών υλικών δ. τιμών αμοιβής εργασίας) κατά τη περίοδο 1971 και εξής (2005=100,0)...82 Πίνακας 15: Ετήσιο αρχείο δείκτη υλικών κατασκευής νέων κτιρίων κατοικιών (2005=100,0)...83-5 -
Πίνακας 16: Ετήσια εξέλιξη δεικτών στην κατασκευή νέων κτιρίων κατοικιών (α. τιμών κατηγοριών έργων β. συνολικού κόστους γ. τιμών υλικών δ. τιμών αμοιβής εργασίας) κατά τη περίοδο 1971 και εξής (Βάση 2005=100,0)...84 Πίνακας 17: Δείκτης κόστους κατασκευής νέων κτιρίων κατοικιών (Βάση 2005=100,0)...84 Πίνακας 18: Αναλυτικοί δείκτες κόστους κατασκευής νέων κτιρίων κατοικιών (Βάση 2005=100,0)...85 Πίνακας 19: Ετήσιο αρχείο δεικτών τιμών κατηγοριών έργων η παραγωγού για την κατασκευή νέων κτιρίων κατοικιών (Βάση 2005=100,0)... 87-6 -
ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΩΝ Διάγραμμα 1: Το δημόσιο χρέος της Ελλάδας και ο μέσος όρος της Ευρωζώνης...26 Διάγραμμα 2: Εξέλιξη του αριθμού των απασχολουμένων (2008-2012)... 46 Διάγραμμα 3: Κατανομή του πληθυσμού εργάσιμης ηλικίας κατά το Α' Τρίμηνο του 2012... 47 Διάγραμμα 4: Ετήσιες μεταβολές απασχόλησης και εργατικού δυναμικού (2005-2012)... 48 Διάγραμμα 5: Εξέλιξη του αριθμού των ανέργων και του ποσοστού ανεργίας (2008-2012) ανά τρίμηνο... 50 Διάγραμμα 6: Ποσοστά ανεργίας ανά επίπεδο εκπαίδευσης...52 Διάγραμμα 7: Ιδιωτική οικοδομική δραστηριότητα Α' 6μηνο - όγκος σε εκ. η 3 (1980-2012)...63 Διάγραμμα 8: Αριθμός οικοδομικών αδειών (2005-2011)... 69 Διάγραμμα 9: Οικοδομικές άδειες σε χιλιάδες m2...70-7 -
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η σημερινή κρίση μετά το κραχ του 1929 προέκυψε μετά το ξέσπασμα των προβλημάτων στην αγορά στεγαστικών δανείων χαμηλής εξασφάλισης της Αμερικής, το οποίο προκάλεσε αντιδράσεις στο παγκόσμιο χρηματοπιστωτικό σύστημα. Κατά την περίοδο 2004-2006 εμφανίζονται τα πρώτα προβλήματα στα δάνεια υψηλού κινδύνου. Το 2007 παρουσιάστηκαν τα πρώτα προβλήματα σε κάποιους τραπεζικούς ομίλους. Κανείς δεν περίμενε τι θα ακολουθούσε. Αναλυτές και ακαδημαϊκοί εξέφραζαν, τότε, σε στήλες του οικονομικού Τύπου την ανησυχία τους για μια επερχόμενη κρίση. Κανείς δεν τους άκουσε. Η κρίση συνέχισε να παίρνει εκρηκτικές διαστάσεις. Από τις πτωχεύσεις τραπεζών έως τις πτώχευσης χωρών. Η διεθνής κρίση που ξέσπασε το 2008 στην παγκόσμια αγορά, έχοντας δείξει ήδη τα συμπτώματα της από το 2ο εξάμηνο του 2007, πήρε μεγάλες διαστάσεις και επηρέασε αρνητικά σημαντικούς κλάδους της οικονομίας σε όλο τον κόσμο. Η κάθε χώρα της Ευρώπης βίωσε και βιώνει ακόμα και σήμερα την οικονομική κρίση με τον δικό της τρόπο και στο δικό της βαθμό. Στις μικρότερες οικονομίες, όπω ς αυτής της Ελλάδας, τα πράγματα είναι ακόμα πιο δύσκολα καθώς έχει επηρεάσει όλους τους οικονομικούς τομείς της χώρας. Προφανώς όλη αυτή η οικονομική αναταραχή δεν θα μπορούσε να αφήσει ανέπαφη την οικοδομική δραστηριότητα στην Ελλάδα. Στόχος της εργασίας αυτής είναι να διερευνηθούν όλες εκείνες οι πτυχές του φαινομένου της οικονομικής κρίσης και να προσδιοριστεί και να ερμηνευθεί ο οικοδομικός κλάδος στην Ελλάδα. Στο πρώτο κεφάλαιο της παρούσας εργασίας, αναλύεται η διεθνής οικονομική κρίση και για το πώ ς ξεκίνησε η κρίση του 2008. Δίνεται ο ορισμός της κρίσης, παρατίθενται θεωρητικά στοιχεία σχετικά με την διεθνή κρίση γενικά, γίνετε μια ιστορική αναδρομή και περιγράφονται τα χαρακτηριστικά, τα στάδια, τα αίτια και οι λόγοι επίπτωσης της κρίσης του 2008. - 8 -
Το δεύτερο κεφάλαιο αφορά την κρίση στην Ελλάδα για το πώ ς ξεκίνησε. Γίνετε αναφορά στην ιστορική αναδρομή και περιγράφονται τα αίτια και οι συνέπειες, καθώς επίσης και ο απολογισμός του μνημονίου με αριθμούς. Στο τρίτο κεφάλαιο αναλύονται οι εξελίξεις που υπάρχουν στην ανάδειξη του ελληνικού δημοσιονομικού ελλείμματος, τις επιπτώσεις της κρίσης στο ελληνικό τραπεζικό σύστημα, την ανεργία και τις εμπορευματικές συναλλαγές στην Ελλάδα. Το τέταρτο και τελευταίο κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στον κλάδο της οικοδομής δραστηριότητας. Αναλύεται γενικά ο κλάδος της κατασκευής, οι αυξήσεις και οι μειώσεις. Τα προβλήματα χρηματοδότησης, τις αυξήσεις των τιμών και τις θέσεις εργασίας που χάθηκαν. - 9 -
1ΟΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΙΕΘΝΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ 1.1 Ορισμός της κρίσης Η έννοια της κρίσης, ως πολυδιάστατη, έχει αποδοθεί ποικιλοτρόπως, ακόμη και από απλούς ανθρώπους για να περιγράψουν με μια λέξη ότι αντιμετωπίζουν ένα δύσκολο πρόβλημα, ότι διανύουν μια περίοδο ανωμαλίας και αντικανονικότητας ή βρίσκονται σε κρίσιμη φάση (Πανηγυράκης, 2001). Για να οριστεί η οικονομική κρίση χρησιμοποιούνται συνήθως οι έννοιες από τη θεωρία των οικονομικών διακυμάνσεων. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, οικονομικές διακυμάνσεις ή οικονομικοί κύκλοι είναι το φαινόμενο των επαναλαμβανόμενων διακυμάνσεων της γενικής οικονομικής δραστηριότητας, που παρατηρούνται για μια περίοδο ετών (Σφακιανάκης, 1998). Πιο συγκεκριμένα, κρίση είναι μια εκτροπή από την κατάσταση της κανονικότητας που μπορεί να προσλάβει διαβαθμίσεις αντικανονικότητας από μια κατάσταση απλής διαταραχής μέχρι την κατάσταση μη ελεγχόμενων εκρηκτικών γεγονότων και την κατάσταση του χάους και του πανικού (Πανηγυράκης, 2001). Συνεπώς, ως κρίση ορίζεται «μία σοβαρή απειλή κατά της υφιστάμενης δομής, των θεμελιωδών αρχών και κανόνων του κοινωνικού συστήματος, η οποία επιβάλλει τη λήψη κρίσιμων αποφάσεων εντός περιορισμένου χρόνου και υπό συνθήκες αβεβαιότητας» (Ομάδα Οικονομικού Πανεπιστημίου, 2002). - 10 -
1.2 Γενικά για την παγκόσμια κρίση Στις 9 Αυγούστου 2007, όταν η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα είχε υποχρεωθεί να παράγει στις χρηματαγορές ρευστότητα 95 δισ. δολαρίων, οι αγορές έπεφταν προμηνύοντας μαύρες μέρες. Κανείς όμως δεν προέβλεπε ότι αυτό θα κρατήσει πολύ, αφού είχαν πίστη στους σύγχρονους μηχανισμούς αποτροπής και κυρίως αυτών των ΗΠΑ. Η κρίση αν και πρωτοπαρουσιάστηκε στις αγορές των ΗΠΑ σε σύντονο χρονικό διάστημα άρχισε να επηρεάζει όλες τις παγκόσμιες αγορές. Αυτό φανερώνει το πόσο στενά συνδεδεμένες είναι οι παγκόσμιες αγορές. Έτσι, η κρίση από περιφερειακό πρόβλημα έγινε παγκόσμιο με τις χώρες που επηρεάστηκαν να λαμβάνουν μέτρα σε σύντονο χρονικό διάστημα. Αξίζει να σημειωθεί, πω ς πριν από την κρίση επικρατούσε μία θετική ατμόσφαιρα στις αγορές. Οι κτηματομεσιτικές αγορές κέρδιζαν αξία. Οι τιμές πετρελαίου με τις αυξανόμενες προοπτικές ζήτησης είχαν ανοδική πορεία. Οι τράπεζες έβλεπαν υψηλά κέρδη από τις πιστώσεις που σχεδίαζαν να χορηγήσουν στο κτηματομεσιτικό τομέα λόγω της ανοδικής πορείας της αγοράς αυτής. Όταν αυξήθηκαν οι αξίες των κατοικιών, οι ιδιοκτήτες που απόκτησαν κατοικίες με στεγαστικά δάνεια, δανειοδοτήθηκαν περαιτέρω υποθηκεύοντας την επιπρόσθετη αξία. Οι τράπεζες χωρίς να περιμένουν την πληρωμή των δάνειων, δείχνοντας την αξία των υποθηκευμένων κατοικιών, προωθούσαν ομόλογα στην αγορά τα οποία απέφεραν νέες πηγές και τα οποία ξανά δανειοδοτούσαν. Οι αγοραστές ομολόγων τα πουλούσαν στους επενδυτές ως ομόλογα και μετοχές (Ξανθουδάκη και Φελλά, 2010). - 11 -
1.3 Ιστορική αναδρομή της διεθνής οικονομικής κρίσης Ως μεγαλύτερη οικονομική κρίση στην παγκόσμια ιστορία καταγράφεται το κραχ του 1929. Οι μετοχές είχαν πέσει αισθητά και αναπάντεχα, γεγονός ασυνήθιστο, καθώς οι τιμές είχαν ανοδική πορεία για δέκα συνεχόμενα έτη. Είχε προηγηθεί ένας αγώνας κερδοσκοπίας με αφορμή την ανάδυση νέων τεχνολογιών και συγκεκριμένα του ραδιοφώνου και της αυτοκινητοβιομηχανίας. Σημαντικό ρόλο έπαιξε ο πανικός των επενδυτών, οι οποίοι πουλούσαν μετοχές σε ταχύτατους ρυθμούς, ωστόσο καταλυτικός ήταν ο ρόλος των τραπεζών και της κυβέρνησης (Ψαλιδόπουλος, 1989). Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1970 έκαναν την εμφάνισή τους δύο πετρελαϊκές κρίσεις. Αυτές έφεραν στο προσκήνιο το φαινόμενο του στασιμοπληθωρισμού, δηλαδή τη συνύπαρξη πληθωρισμού και αυξημένης ανεργίας. Ως επίσημη ημερομηνία έναρξης της πρώτης κρίσης καταγράφεται η 17η Οκτωβρίου του 1973, όταν τα μέλη του Οργανισμού Αραβικών Χωρών - Εξαγωγέων Πετρελαίου Οργανισμού Αραβικών Πετρελαιοπαραγωγών Κρατών ανακοίνωσαν ότι δεν θα προμήθευαν πλέον με πετρέλαιο τις χώρες που υποστήριξαν το Ισραήλ στη διαμάχη του με τη Συρία και την Αίγυπτο. Σε αυτές τις χώρες συμπεριλαμβάνονταν οι ΗΠΑ, οι σύμμαχοι τους στη Δυτική Ευρώπη και η Ιαπωνία. Παρόλα αυτά, οι στοχευόμενες χώρες ανταποκρίθηκαν βρίσκοντας νέες πρωτοβουλίες για να περιορίσουν την εξάρτηση τους από τις παραπάνω χώρες. Έξι χρόνια μετά, το 1979, ακολούθησε η δεύτερη πετρελαϊκή κρίση. Έκανε την εμφάνισή της στις ΗΠΑ, στον απόηχο της ιρανικής επανάστασης. Οι χώρες για να αντιμετωπίσουν την κατάσταση, αύξησαν την παραγωγή τους και η συνολική απώλεια έφτασε στο 4%. Ωστόσο, επικράτησε ένας διαδεδομένος πανικός που ανέβασε την τιμή πολύ περισσότερο από όσο θα αναμενόταν. Αυτό ήταν αποτέλεσμα της μειωμένης ζήτησης και της υπερβολικής παραγωγής (Μαρμάρου, 2008). Στη συνέχεια, εξετάζοντας τη λεγόμενη "ασιατική κρίση του 1998-1999, βλέπουμε ότι άγγιξε σε μεγάλο βαθμό το τραπεζικό σύστημα, ωθώντας πολλές ασιατικές τράπεζες στα πρόθυρα χρεοκοπίας. Πρόκειται εδώ για μία τοπική - 12 -
κρίση, γεωγραφικά περιορισμένη, κάτι που τη διαφοροποιεί πολύ από την κρίση του 1929, καθώς και από τη σημερινή. Μία άλλη κρίση στη δεκαετία του 1990 είναι αυτή της ιαπωνικής οικονομίας, η οποία είχε αντιμετωπιστεί με μερική ή πλήρη εθνικοποίηση τραπεζών. Είχε μεγάλη διάρκεια και οδήγησε σε ύφεση, διότι η αντίδραση των ιαπωνικών αρχών έφτασε με μεγάλη καθυστέρηση. Η καθυστέρηση των παρεμβάσεων κάνει την κρίση αυτή να έχει αναλογίες με αυτήν του 1929. Εντούτοις και αυτή διαφοροποιείται τόσο από τη σημερινή όσο και από αυτήν του 1929 λόγω του τοπικού χαρακτήρα της. Μία άλλη κρίση είναι αυτή του 2000-2001 με την έκρηξη της "φούσκας του Intemet, που προκάλεσε πτώσεις στις τιμές των μετοχών ανάλογες με εκείνες της κρίσης του 1929. Παρατηρούμε ότι η σημερινή κρίση είναι ακόμη πιο σοβαρή και πλησιέστερη σε αυτήν του 1929, καθώς αγγίζει τον πυρήνα του τραπεζικού συστήματος προκαλώντας πτωχεύσεις τραπεζών. Η σημερινή κρίση δείχνει να έχει ομοιότητες με αυτήν του 1929. Σε μόλις τρεις εβδομάδες τα χρηματιστήρια έχασαν περίπου από 20% έως 25% της αξίας τους. Επίσης η κρίση του 1929 ήταν παγκόσμια, αγγίζοντας όλες τις χρηματοοικονομικές αγορές. Η σημερινή κρίση λόγω της παγκοσμιοποίησης φαίνεται να είναι ακόμη σοβαρότερη από αυτήν του 1929. Η παγκοσμιοποίηση εντείνει τη δυναμικότητα μιας χρηματοπιστωτικής κρίσης και επηρεάζει πολύ πιο γρήγορα την παγκόσμια οικονομική δραστηριότητα (Μακεδονία, 2008). - 13 -
1.4 Πως ξεκίνησε η οικονομική κρίση του 2008 Το καλοκαίρι του 2007 τοποθετείται η έναρξη της κρίσης που ξεκίνησε από τις αγορές των ΗΠΑ και επηρέασε όλη την υφήλιο. Όταν στις ΗΠΑ άρχισε η πτώση της αξίας των κατοικιών, οι δανειολήπτες με χαμηλό εισόδημα αντιμετώπισαν δυσκολίες στην αποπληρωμή των δόσεων με αποτέλεσμα οι τράπεζες να κατασχέσουν τις κατοικίες. Όταν οι κατοικίες αυτές προωθήθηκαν προς πώληση για να αποφέρουν ρευστό στις τράπεζες αυξήθηκε η προσφορά με αποτέλεσμα να σημειωθούν μεγαλύτερες πτώσεις στις αξίες. Ως φυσικό επακόλουθο σημειώθηκε πτώση στα ομόλογα που βασίζονταν στα ενυπόθηκα δάνεια. Αν και δεν άλλαζαν οι υπευθυνότητες πληρωμής προς τους καταθέτες, επειδή η περιουσία τους έχασε αξία, οι τράπεζες βίωσαν προβλήματα κεφαλαίου. Στις αγορές άρχισε να επικρατεί ένα κλίμα έλλειψης εμπιστοσύνης και οι προβληματικές τράπεζες άρχισαν να καταρρέουν. Η οικονομική κρίση άρχισε να επηρεάζει και τον παραγωγικό τομέα. Πώς όμως ένα πρόβλημα της αμερικανικής αγοράς γίνεται πρόβλημα για τις οικονομίες της Ευρώπης και του υπόλοιπου κόσμου; Αιτία της εξάπλωσης του προβλήματος είναι η παγκοσμιοποίηση. Η ελεύθερη μετακίνηση κεφαλαίων από ήπειρο σε ήπειρο και από χώρα σε χώρα, η ενοποίηση των αγορών και το άνοιγμα των οικονομιών. Άλλη αιτία είναι ότι στα τραπεζικά προϊόντα επένδυαν τράπεζες από όλο τον κόσμο, αμερικανικές τράπεζες, ασφαλιστικές εταιρείες, ασφαλιστικά ταμεία, εταιρείες επενδύσεων, επενδυτικές τράπεζες και ιδιώτες. Είναι χαρακτηριστικό ότι, το ισχυρότερο σε διεθνές επίπεδο οικονομικό σύστημα των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής κλονίστηκε ιεραρχικά πρώτο. Στην κατηφορική αυτή πορεία ακολούθησαν το Νοέμβριο του 2008, η Ευρωπαϊκή Ένωση και η Ιαπωνία. Σύντομα όμως εξαιτίας της μείωσης της ζήτησης που ακολούθησε στις παραπάνω οικονομικές δυνάμεις, έγιναν εμφανείς, και στις αναπτυσσόμενες οικονομίες οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης. Έτσι κάθε προοπτική ανάπτυξης και κάθε επενδυτικό σχέδιο ακυρώθηκε, ανεστάλη ή παρέλυσε. - 14 -
Η οικονομική κρίση δημιουργεί την ανάγκη για συνεργασία των χωρών προκειμένου να αντιμετωπισθεί. Όλες οι παγκόσμιες οικονομίες συμπαρασύρθηκαν λόγω της αλληλεξάρτησης τους και των αλληλένδετων οικονομικών συστημάτων τους. Έτσι διαπιστώνεται η στενή σχέση εξάρτησης και επηρεασμού (Ξανθουδάκη και Φελλά, 2010). - 15 -
1.5 Χαρακτηριστικά οικονομικής κρίσης Οι χρηματοοικονομικές κρίσεις του παρελθόντος έχουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά. Πριν την εκδήλωση μιας κρίσης, παρατηρείται συνήθως μια ραγδαία αύξηση των τιμών των περιουσιακών στοιχείων, όπω ς π.χ. της αγοράς κατοικίας. Παρατηρείται, επίσης, πτώση της οικονομικής δραστηριότητας, αύξηση του χρέους (ιδιωτικού / δημόσιου τομέα) και αύξηση του ελλείμματος τρεχουσών συναλλαγών. Πολλές φορές οι κρίσεις συμβαίνουν και σε εποχές ραγδαίων μεταβολών στον χρηματοοικονομικό τομέα μιας οικονομίας, όπως είναι η απελευθέρωση των αγορών. Η κάθε κρίση, ανεξάρτητα από τη μορφή της και την Υπηρεσία, την εταιρεία ή τον Οργανισμό στο οποίο ανακύπτει, χαρακτηρίζεται από τα εξής: > Είναι κλιμακούμενη σε ένταση: Η κατάσταση σε μια οικονομική κρίση είναι δυναμική. Όσο παρέρχεται ο χρόνος πληθαίνουν οι πληροφορίες, αυξάνεται η γνώση. Έτσι οι εμφανιζόμενες οικονομικές κρίσεις συνήθως δεν εκδηλώνονται από την πρώτη στιγμή με την μεγαλύτερη τους ένταση. > Επικρατεί υψηλό αίσθημα ανασφάλειας και κινδύνου: Κατά τη περίοδο που μια οικονομική κρίση ανακύπτει οι εμπλεκόμενοι διακατέχονται από άγχος, νοιώθουν ανασφαλείς και π ω ς κινδυνεύουν για το χειρότερο. > Επηρεάζονται οι συνήθεις λειτουργίες και ρυθμοί: Η ένταση και η ανησυχία για την χειρότερη εκδοχή αναστατώνουν, διαταράσσουν και μεταβάλλουν τη συνήθη ροή των πραγμάτων. > Διακινδυνεύει να πληγεί η δημόσια / διεθνής εικόνα της μονάδας/χώρας: Κάθε εμφανιζόμενη οικονομική κρίση που ενδεχομένως θα οδηγήσει σε αρνητικές επιπτώσεις, είναι επόμενο ότι θα επιφέρει πλήγμα στην «εικόνα». > Θα καταλήξει σε έλεγχο από τα αρμόδια κρατικά- διακρατικά όργανα ή/και τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης: Πάντοτε η εκδήλωση μιας οικονομικής κρίσης, είναι πολύ πιθανό να προκαλέσει την παρέμβαση ορισμένων κρατικών φορέων, ή του διεθνή παράγοντα και των Μ.Μ.Ε. > Προκαλεί ποικίλες βλάβες και υλικές ζημιές: Προκαλείται συνήθως ηθική βλάβη, η οποία ζημιώνει την ισχύ της χώρας, το προφίλ της υπηρεσίας, της - 16 -
εταιρείας / Οργανισμού και τραυματίζει με κάθε τρόπο τη διάθεση των υπηρεσιών (προϊόντων) της. - 17 -
1.6 Στάδια οικονομικής κρίσης Μια κρίση μπορεί να χαρακτηρίζεται ως μία αιφνίδια κατάσταση, όμως πραγματικά είναι αρνητική εξέλιξη λειτουργιών που συχνά προϋπάρχουν για πολύ καιρό σε ένα οργανισμό. Όσο τα συμπτώματα μιας κρίσης αντιμετωπίζονται αποτελεσματικά ή αγνοούνται τόσο το μέγεθος της κρίσης θα εκτίνεται. Τα στάδια μιας κρίσιμης κατάστασης χαρακτηρίζονται από την χρονική εξέλιξη μιας κρίσης και είναι τα παρακάτω: > Προδρομικό στάδιο: Η επιχείρηση έρχεται αντιμέτωπη με ένα πλήθος από συμπτώματα, που προειδοποιούν την επερχόμενη κρίση. (Προειδοποιητική φάση). > Οξύ στάδιο της κρίσης: Τα σημάδια χρήζουν άμεσης προσοχής. Η αντίδραση της επιχείρησης περιορίζεται στον έλεγχο των ζημιών που έχουν ήδη πραγματοποιηθεί. (Συνοδεύεται από το «κόστος» για την επιχείρηση). > Στάδιο χρόνιας κρίσης: Τα συμπτώματα είναι αρκετά εμφανή και πάντα παρόντα. Ο οργανισμός πρέπει να πάρει μέτρα για τη ριζική αντιμετώπισή τους. (Περίοδος δημιουργίας ή καταστροφής). > Στάδιο επίλυσης της κρίσης: Πραγματοποιείται η επίλυση της κρίσης και ο οργανισμός επιστρέφει στις καθημερινές του δραστηριότητες. (Φάση - σκοπός της επιχείρησης) (Αλεξανδρή και Παπαδιάς, 2009). - 18 -
1.7 Αίτια οικονομικής κρίσης Υπάρχουν διαφορετικές απόψεις σχετικά με τις αιτίες της σημερινής κρίσης που πλήττει ολόκληρο τον κόσμο. Ορισμένοι την αποδίδουν στην αποτυχία των ρυθμιστικών αρχών και φορέων χάραξης πολιτικής άλλοι λένε ότι είναι τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα. Η Διεθνής Οικονομική κρίση οφείλεται: > Στην κατάρρευση της αγοράς στεγαστικών δανείων υψηλού επιχειρηματικού κινδύνου και την κατάρρευση ομολόγων. > Στην κακή πορεία της οικονομίας των Η.Π.Α. λόγω του συνεχώς αυξανομένου Δημοσίου χρέους (Διακόπουλος, 2009). > Η τιτλοποίηση των στεγαστικών δανείων με την εισαγωγή παράγωγων επενδυτικών προϊόντων. > Η κατάρρευση της κτηματομεσιτικής αγοράς. > Η απελευθέρωση των αγορών, χωρίς ανάλογο κανονιστικό πλαίσιο. > Η χρηματοδότηση επιχειρήσεων και νοικοκυριών από δανειακά κεφάλαια σε μεγάλα ποσοστά. > Η ελλιπής διαβάθμιση των προϊόντων από τους διεθνούς οίκους αξιολόγησης. > Το χαλαρό νομοθετικό πλαίσιο πλαισίωσης των αγορών. > Οι λανθασμένες πολιτικές από τις κρατικές αρχές και τους διακρατικούς θεσμούς. > Οι τεράστιες αμοιβές στελεχών πιστωτικών και χρηματοοικονομικών ιδρυμάτων (Μανιάτης κ.α., 1999). - 19 -
1.8 Επιπτώσεις οικονομικής κρίσης Επικρατούσε μία ανησυχία στους επενδυτές λόγω της σμίκρυνσης των αγορών. Το εύρος της χρηματοοικονομικής κρίσης ήταν τόσο μεγάλο που επηρέασε τις παγκόσμιες αγορές. Η άνοδος της τιμής του χρυσού ήταν δείκτης του κλίματος ανασφάλειας που επικρατούσε. Η κρίση αυτή παρομοιάζετε με το οικονομικό κραχ του 1929 που βιώθηκε στις ΗΠΑ. Εκείνη την περίοδο η Αμερική υπέστη τεράστιες ζημιές, η ανεργία έφτασε σε επίπεδα ρεκόρ και τα ίχνη της ήταν ορατά για αρκετό καιρό. Για να λυθεί το δανειοδοτικό πρόβλημα γίνονται σημαντικές παρεμβάσεις για να μην αυξηθεί η ανεργία και η στασιμότητα στις αγορές. Οι ΗΠΑ είναι γνωστές για την φιλελεύθερη οικονομική πολιτική που ασκούν και για το λόγο αυτό οι κρατικές παρεμβάσεις πάντα ήταν σε χαμηλά επίπεδα. Το κατεστημένο όμως άλλαξε με την οικονομική κρίση, για να επιλύσουν το πρόβλημα δεν δίστασαν να κρατικοποιήσουν κάποιες τράπεζες. Κάποιοι κύκλοι σχολιάζοντας λένε ότι αυτό που κάνουν οι ΗΠΑ είναι μία σοσιαλιστική κίνηση. Οι κινήσεις πανικού έχουν λιγοστέψει σε σχέση με την περίοδο που ξέσπασε η κρίση, σιγά η κατάσταση άρχισε να εξισορροπείται, η κινητικότητα και οι πτώσεις στα χρηματιστήρια έχουν μειωθεί. Το δολάριο έχει ανατιμηθεί έναντι του δολαρίου. Δεν προκαλούν πλέον πανικό στις χρηματοοικονομικές αγορές οι ειδήσεις σχετικά με τις ζημιές που έχουν υποστεί κάποιες τράπεζες. Οι ειδικοί διασαφηνίζουν ότι η κρίση θα τελειώσει σε διάστημα δύο χρόνων. Προβλέπεται ότι οι τράπεζες στις όποιες χορηγήθηκαν ενέσεις ρευστότητας να βγουν πιο ισχυρές από την κρίση. Οι ανακοινώσεις πτώσεων που ήρθαν από μεγάλες εταιρίες χειροτέρεψαν την ήδη δυσμενή κατάσταση των αγορών (TRT, 2008). Οι κυριότερες επιπτώσεις της διεθνούς οικονομικής κρίσης είναι: > Δραματική πτώση του διεθνούς εμπορίου αγαθών (-19% μεταξύ 2008 και 2009). > Πτώση ΑΕΠ (-1,4% παγκοσμίως, -3,9% στις αναπτυσσόμενες χώρες το 2009). > Πτώση τιμών πρώτων υλών (-24% το 2009). - 20 -
> Αρνητική εξέλιξη εμπορίου υπηρεσιών (-11% το 2008). > Πτώση των διεθνών επενδύσεων (-40% το 2009). > Μείωση ζήτησης, χρηματοδότησης, πιστώσεων για επενδύσεις και εμπόριο. > Μείωση κατανάλωσης. > Αρνητικό κλίμα σε ναυτιλία και τουρισμό. > Ανισορροπίες στην εξέλιξη των συναλλαγματικών ισοτιμιών. > Πτώση εισροών συναλλάγματος από εξαγωγές και ξένες επενδύσεις. > Τάσεις οικονομικού εθνικισμού μέσω κρατικών ενισχύσεων. > Κρίση ρευστότητας, καθώς μέσω της μη χορήγησης επαγγελματικών και καταναλωτικών δανείων, θα τεθεί πρόβλημα ρευστότητας στην αγορά και την κατανάλωση. > Δραματική πτώση της τιμής του πετρελαίου και, συνεπώς, μείωση του κόστους παραγωγής > Αύξηση επιτοκίων, βραχυπρόθεσμα μείωση επενδυτικής δραστηριότητας και περιορισμός καταναλωτικής πίστης (Marge, τεύχος 40). - 21 -
2ΟΚΕΦΑΛΑΙΟ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ 2.1 Η κρίση στην Ελλάδα Μέχρι και στα τα τέλη του 2008 η πορεία της ελληνικής οικονομίας παρουσίαζε υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης, υπερβαίνοντας ακόμη και τους αντίστοιχους ρυθμούς ανάπτυξης των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η εξέλιξη αυτή στηρίχτηκε κυρίως στην τόνωση της εγχώριας κατανάλωσης και στην ενίσχυση των επενδύσεων (ένα μεγάλο ποσοστό χρηματοδοτήθηκε από εισροές κεφαλαίων από το εξωτερικό). Στην αναπτυξιακή αυτή διαδικασία της Ελληνικής οικονομίας συνέβαλλε σημαντικά το τραπεζικό σύστημα της χώρας. Η κρίση στην Ελλάδα ξεσπά το τελευταίο τρίμηνο του 2009 και σύντομα μεταδίδεται σε ολόκληρη την Ευρωζώνη (Χαρδούβελης, 2011). Η επέκταση της κρίσης στην ευρύτερη περιοχή της Ευρώπης ήταν αποτέλεσμα του γεγονότος ότι Ευρωπαϊκές τράπεζες και ταμεία ήταν κυρίως οι κάτοχοι των ελληνικών ομολόγων, με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί σοβαρό πρόβλημα και στην ΕΕ. Ενώ στην Ελλάδα τα πράγματα φαίνεται να μην πάνε καλά και η κατάσταση να χειροτερεύει, η παγκόσμια οικονομία δείχνει το ακριβώς αντίθετο, παρουσιάζοντας σημάδια ανάκαμψης το δεύτερο εξάμηνο του 2009. Η ανάκαμψη αυτή αποδίδεται κυρίως στα εκτεταμένα μέτρα στήριξης του χρηματοπιστωτικού τομέα και της πραγματικής οικονομίας. Πολλοί θεώρησαν ότι η κρίση που αντιμετωπίζει η ελληνική οικονομία σήμερα είναι αποτέλεσμα της διεθνής ύφεση, στην πραγματικότητα όμως η κρίση αυτή συνδέεται πρωτίστως με τα χρόνια προβλήματα και ανισορροπίες της χώρας, που έχουν συσσωρευτεί, και δευτερευόντως μόνο είναι αποτέλεσμα των επιπτώσεων της παγκόσμιας χρηματοοικονομικής κρίσης. Την ίδια άποψη υποστηρίζουν και οι Buiter και Rahbari αναλύοντας τα αίτια της οικονομικής κρίσης που εκδηλώθηκε στην Ελλάδα. Είναι γεγονός ότι για το ξέσπασμα της κρίσης ευθύνεται ένα επικίνδυνο μείγμα χρόνιων αδυναμιών και ανισορροπιών που δεν καταφέραμε ποτέ να ξεπεράσουμε, με αποτέλεσμα το δημοσιονομικό - 22 -
έλλειμμα και το δημόσιο χρέος να εκτοξευτούν σε πολύ υψηλά επίπεδα, τα οποία δεν μπορούν να ελεγχθούν. Η επιδείνωση των δημοσιονομικών επιδόσεων οφείλεται στην μη έγκαιρη και συστηματική λήψη μέτρων που ήταν απαραίτητα για τη συγκράτηση του ήδη υπέρογκου χρέους και τη μη εμπέδωση πολιτικών που θα εξασφάλιζαν συνθήκες συνετούς δημοσιονομικής διαχείρισης (ΜβςήίΓ βί β\., 2010). - 23 -
2.2 Ιστορική αναδρομή της Ελληνικής οικονομίας Η οικονομική και κοινωνική διάρθρωση του ελληνικού κράτους ξεκινάει από την άλωση της πόλης το 1453 έως και σήμερα. Κατά την περίοδο 1453-1750 η ελληνική οικονομία χαρακτηρίζεται σαν οικιακή, δηλαδή βασίζεται στην ιδιοκατανάλωση με οικοτεχνικό χαρακτήρα και στην βιοτεχνία με χαμηλό εισόδημα. Η ελληνική οικονομία υπέστη πολλές περιπέτειες από ξένες εισβολές και κατακτήσεις (Κωδουνάς, 2010). Από το 1750 και μετά άρχισε μια πρόοδος στην γεωργική παραγωγή, τη ναυτιλία και την βιοτεχνία. Την περίοδο 1750 έως και 1821 η οικονομία χαρακτηρίζεται σαν οικονομία της πόλης και της αστικής τάξης. Περίοδος οικονομικής στασιμότητας μπορεί να χαρακτηριστεί το διάστημα 1821-1860. Το 1832 η Ελλάδα λαμβάνει δάνειο 60.000.000 χρυσών φράγκων και το 1841 ιδρύεται η Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος (Βεργόπουλος, 1995). Τα περισσότερα εξωτερικά δάνεια υπογράφτηκαν την περίοδο 1879 1893, όπου και οδήγησαν τη χώρα σε πτώχευση και στον πόλεμο του 1897. Μετά την οικονομική κατάρρευση του κράτους παρατηρείτε έντονη μετανάστευση στο εξωτερικό, κυρίως στην Αμερική, κατά την περίοδο 1899 1911. Από το 1932 και μετά παρατηρείτε μια προσπάθεια ανάκαμψης της ελληνικής οικονομίας με τη δημιουργία γεωργικών προϊόντων, όμως ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος θα διακόψει αύτη την ανάκαμψη. Η ελληνική οικονομία γνώρισε μεγάλη καταστροφή την περίοδο του Β' Παγκόσμιου Πολέμου και του εμφυλίου. Το χρονικό αυτό διάστημα η βιομηχανική και γεωγραφική παραγωγή μειώθηκαν δραματικά, καθώς και ο τριτογενής τομέας υπέστη ανυπολόγιστες ζημιές. Από το 1948 διαφαίνονται κάποια σημάδια ανάκαμψης και ανάπτυξης της ελληνικής οικονομίας. Μέχρι το 1970 η γεωργία, κτηνοτροφία και η αλιεία παίζουν πρωτεύοντα ρόλο στην ελληνική οικονομία (Καραντώνης, 1995). - 24 -
2.3 Η ραγδαία αύξηση του δημόσιου χρέους Κατά την χρονική περίοδο 1980 με 1993 το χρέος της Ελλάδος εκτινάχθηκε από 28,6% σε 111,6% του ΑΕΠ. Μετά το 1993 τα πράγματα φαίνεται να καλυτερεύουν, καθώς η Ελλάδα καταβάλλει μεγάλες προσπάθειες για να ικανοποιήσει τα κριτήρια σύγκλισης τις συνθήκης του Μάαστριχτ για την εισαγωγή της στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Ένα από τα πολλά κριτήρια και ίσως το σημαντικότερο, ήταν το να καταφέρει να μειώσει το δημοσιονομικό χρέος κάτω του 3%, καθώς και το δημόσιο χρέος να μην υπερβαίνει το 60% (Nelson et al., 2010). Λόγω της επίτευξης υψηλότερων ρυθμών ανάπτυξης και των αποκρατικοποιήσεων, το χρέος άρχισε να μειώνεται σταδιακά και μάλιστα το 1999 πέφτει κάτω από 3%. Μετά από πολλές πιέσεις από την Eurostat, το υπουργείο οικονομικών προχώρησε σε οικονομική απογραφή. Κατά την διάρκεια των ετών 2004-2007 έχουμε μια μείωση του χρέους ως ποσοστό του ΑΕΠ και πολύ υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης. Από το φθινόπωρο του 2008 η Ελληνική οικονομία εκτροχιάζεται, εξαιτίας της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, το έλλειμμα και το χρέος της άρχισαν να αυξάνονται και πάλι με ταχυτέρους ρυθμούς. Με το ξέσπασμα της κρίσης αναδείχτηκαν οι προϋπάρχουσες διαρθρωτικές αδυναμίες και οι μακροοικονομικές ανισορροπίες της Ελληνικής οικονομίας, κάποια από αυτά είναι: το έλλειμμα ανταγωνιστικότητας και η οργανωτική ανεπάρκεια του κράτους. Το βαθύτερο πρόβλημα όμως είναι το έλλειμμα ανταγωνιστικότητας, το οποίο αντικατοπτρίζεται τόσο στο τεράστιο έλλειμμα τρεχουσών συναλλαγών όσο και στον υψηλότερο ελληνικό πληθωρισμό σε σχέση με άλλες χώρες της Ευρωζώνης. Η επιβάρυνση των δαπανών για κοινωνική ασφάλιση, η χαμηλή αποδοτικότητα των δημοσίων δαπανών και η εκτεταμένη παραοικονομία και φοροδιαφυγή δημιούργησαν μια ιδιαίτερα δυσμενή δημοσιονομική κατάσταση, με το δημόσιο χρέος να εκτοξεύεται σε ιδιαίτερα υψηλά επίπεδα. Συμφώνα με τα στατιστικά στοιχεία της Eurostat το έλλειμμα το 2006 βρισκόταν στο 5,7% του ΑΕΠ, το 2007 στο 6,4% του ΑΕΠ, το 2008 στο 9,4% του ΑΕΠ και το 2009 το έλλειμμα φτάνει στο 15,4% του ΑΕΠ. Το χρέος της χώρας την ίδια εποχή (το 2009) έφτασε στο 126,8% του - 25 -
ΑΕΠ και το 2010 το έλλειμμα βρίσκεται στο 10,5%, ενώ το χρέος φτάνει στο 142,8% του ΑΕΠ. Στο παρακάτω διάγραμμα παρουσιάζεται η ραγδαία αύξηση του δημόσιου χρέους της χώρας κατά την διάρκεια των ετών 1999-2010. Διάγραμμα 1: Το δημόσιο χρέος της Ελλάδας και ο μέσος όρος της Ευρωζώνης Στο διάγραμμα παρατηρούμαι ότι το δημόσιο χρέος της χώρας έχει σχεδόν διπλασιαστεί κατά την διάρκεια των τελευταίων έντεκα ετών. Η χώρα πλέον βρίσκεται σε πολύ δύσκολη κατάσταση με το χρέος της να έχει σκαρφαλώσει σε πολύ ψηλά επίπεδα. Πράγμα που σημαίνει ότι θα είναι πολύ δύσκολο για αυτήν να μπορέσει να ελέγξει μια τέτοια ραγδαία αύξηση και ακόμα πιο δύσκολο να επαναφέρει το χρέος της σε ένα βιώσιμο επίπεδο ή ακόμη και στο επίπεδο που ήταν πριν από δέκα χρόνια (Χαρδούβελης, 2011). - 26 -
2.4 Τα αίτια για το ξέσπασμα της κρίσης στην Ελλάδα Τα βασικότερα αίτια για το ξέσπασμα της κρίσης στην Ελλάδα παρουσιάζονται παρακάτω: > Οι χρόνιες ανισορροπίες της ελληνικής οικονομίας, δηλαδή το υψηλό δημοσιονομικό έλλειμμα και το υψηλό επίπεδο δημόσιου χρέους, οι οποίες δεν αντιμετωπίστηκαν αποτελεσματικά κατά την γένεση τους. > Η έλλειψη ανταγωνιστικότητας και η περαιτέρω επιδείνωσή της μετά την είσοδο της χώρας στην ΟΝΕ, είναι ίσως και το πιο σοβαρό πρόβλημα της ελληνικής οικονομίας. > Το πολιτικό σύστημα της χώρας, το οποίο από ότι φαίνεται δεν ήταν έτοιμο να εκσυγχρονιστεί και να αντιδράσει με ταχύς ρυθμούς απέναντι στην γρήγορη εξέλιξη των γεγονότων, με το δημόσιο χρέος να εκτοξεύεται από το 30% του ΑΕΠ το 1980 στο 150% το 2011. Οι δημόσιες δαπάνες του κάθε έτους ήταν πολύ υψηλοτέρα από τα αντίστοιχα φορολογικά και λοιπά έσοδα, με αποτέλεσμα το έλλειμμα του ετήσιου προϋπολογισμού να αυξάνεται κάθε χρόνο. > Η αδυναμία του κράτους να επιβάλλει ένα πλαίσιο κανόνων στις οικονομικές και κοινωνικές σχέσεις μεταξύ των πολιτών, αλλά και μεταξύ πολιτών με το κράτος, με τέτοιο τρόπο έτσι ώστε να διασφαλίζει, να εξυπηρετεί και να γίνεται σεβαστό από όλους και ταυτόχρονα να προωθεί την δημιουργικότητα και την επιχειρηματικότητα. > Οι συνεχείς αναθεωρήσεις σχετικά με τα στοιχεία του δημόσιου χρέους και του δημοσιονομικού ελλείμματος για το 2009, προκάλεσαν στην χώρα κρίση αξιοπιστίας που διατάραξε την φήμη και το κύρος της διεθνώς (ΑζθΓίθάίβ κ.α., 2010). - 27 -
2.5 Συνέπειες οικονομικής κρίσης στην Ελλάδα Η επιμήκυνση του χρόνου, για την αποπληρωμή του χρέους μας, δεν πρόκειται να αποτελέσει ουσιαστική λύση στο πρόβλημά μας Αν δε βρεθεί κάποια άμεσα διέξοδος η τύχη της Ελλάδας διαγράφεται, αυτόχρημα. Κι αυτό, όχι για 3 ή 5 χρόνια, αλλά για μια γενιά και ίσως και περισσότερες. Οι συνέπειες που ήδη είναι και παραμένουν εφιαλτικές συνοψίζονται σε: > Πτώση κατακόρυφη της ζήτησης, που είναι ο μοχλός ανάπτυξης της ελληνικής οικονομίας. > Σημαντικές περικοπές μισθών και συντάξεων, που οδηγούν σε δραματική πτώση του βιοτικού επιπέδου. > Μείωση του ΑΕΠ μας, που θα ξεπεράσει το 10%, αλλά αυτή θα ανακοινώνεται με τη μέθοδο του σταγονόμετρου. > Αύξηση ανεργίας που θα ξεπεράσει το 20%, αν και το ΔΝΤ είχε προβλέψει μόνο 14%. > Απενεργοποίηση όλων των βασικών αναπτυξιακών πόρων όπω ς ζήτησης, αποταμίευσης, επένδυσης, νεωτερισμού. > Μαζικές απολύσεις, χωρίς αποζημίωση και χωρίς προοπτική εξεύρεσης άλλης θέσης απασχόλησης. > Ολοένα δυσμενέστερες προβλέψεις για τις εξελίξεις της οικονομίας από τους καταναλωτές και τους επιχειρηματίες. > Πλήρη διάλυση των ευαίσθητων χώρω ν της υγείας και της παιδείας > Λουκέτα στις επιχειρήσεις και σε ποσοστό εφιαλτικό. > Ολοκληρωτική καταστροφή του κοινωνικού κράτους. > Άνοδο της εγκληματικότητας, της ανασφάλειας και της τρομοκρατίας. > Μαζική απόσυρση τραπεζικών καταθέσεων σε συνδυασμό με συρρίκνωση νέων (Νεγρεπόντη, 2011). - 28 -
2.6 Οι κινήσεις που έγιναν για να αποφευχθεί η χρεοκοπία Στα μέσα στο 2010, και μετά τις αποκαλύψεις ότι το δημοσιονομικό έλλειμμα της Ελλάδας έκλεισε για το 2009 σε επίπεδο πολύ πάνω από αυτά που θα καθιστούσαν το δημόσιο χρέος βιώσιμο η ελληνική κυβέρνηση αδυνατούσε να δανειστεί του τρέχοντος δημοσιονομικού ελλείμματος και την αναχρηματοδότηση του χρέους. Με αποτέλεσμα ο άμεσος κίνδυνος χρεοκοπίας και στάση πληρωμών του Ελληνικού Δημοσίου. Η προσπάθεια της κυβέρνησης να ανακτήσει την αξιοπιστία της χώρας στις διεθνείς αγορές και να πετύχει μείωση των επιτοκίων οδήγησε σε λήψη μέτρων μείωση των δαπανών τα οποία δεν κατάφεραν να ανατρέψουν το αρνητικό κλίμα. Κατόπιν αυτών η Ελλάδα κατέφυγε στη βοήθεια του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου, της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας, που συγκρότησαν από κοινού μηχανισμού βοηθείας για την Ελλάδα. Η χρηματοδότηση από τον μηχανισμό στήριξης έγινε υπό τους όρους ότι η Ελλάδα θα λάβει μέτρα δημοσιονομικής προσαρμογής και ειδικότερα, υπό τους όρους ότι θα λάβει μέτρα δημοσιονομικής εξυγίανσης. Με τη χρηματοδότηση από το μηχανισμό αποφεύχθηκε ο άμεσος κίνδυνος χρεοκοπίας της Ελλάδας. Το πρώτα μέτρα ανακοινώθηκαν από στις 2 Μαΐου 2010. Η ελληνική οικονομία συνέχισε να βρίσκεται σε κατάσταση δημοσιονομικής ανισορροπίας και το επόμενο διάστημα με αποτέλεσμα ένα χρόνο μετά, τον Ιούνιο του 2011, η κυβέρνηση να καταφύγει στην ψήφιση του μεσοπρόθεσμου προγράμματος, που περιλάμβανε νέα μέτρα λιτότητας και περικοπών. Επίσης τέθηκε θέμα αξιοποίησης της δημόσιας περιουσίας και αναδιάρθρωσης ή «κουρέματος» του χρέους με σκοπό τη μακροπρόθεσμη μείωση του χρέους σε βιώσιμα επίπεδα. Στις 3 Μαΐου 2010 η Ελλάδα ζήτησε 80 δις από τις υπόλοιπες 15 χώρες του Ευρωπαϊκής Ένωσης και 30 δις από το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο. Στις 8 Μαΐου 2010 εγκρίθηκε η «Σύμβαση Δανειακής Διευκόλυνσης» με τις χώρες του ευρώ και ο «Διακανονισμός Χρηματοδότησης Αμέσου Ετοιμότητας» με το ΔΝΤ. - 29 -
Μετά σχηματίστηκε ομάδα εκπροσωπών τις Ευρωπαϊκής Επιτροπής, της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας και του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου, γνωστά και ως «Τρόικα» η οποία ανά τρίμηνο αξιολογεί την πρόοδο του προγράμματος εφαρμογής των όρων του «Μνημονίου» και αποφασίζει για την εκταμίευση της αντίστοιχης δόσης του δανείου. Πρώτο πακέτο οικονομικών μέτρων: Στα τέλη του Ιανουάριου του 2010, ο πρωθυπουργός της χώρας βρισκόταν στο Νταβός για το ετήσιο Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ. Στη διάρκεια του δέχτηκε έντονες πίεσης από ξένους ηγέτες για άμεση λήψη μέτρων (Μαντέλος, 2011). Λίγο μετά την επιστροφή του από το Νταβός στις 9 Φεβρουαρίου η κυβέρνηση ανακοίνωσε μέτρα για το δημόσιο τομέα που περιλάμβαναν πάγωμα μισθών, περικοπές επιδομάτων 10%, περικοπές υπερωριών και οδοιπορικών (Ελευθεροτυπία, 2010). Δεύτερο πακέτο οικονομικών μέτρων: Στο επόμενο διάστημα άρχισε να αναφέρεται έντονα το ενδεχόμενο της χρεοκοπίας. Για την αποφυγή του ενδεχομένου η κυβέρνηση είχε λάβει νέα σκληρά μέτρα στις 3 Μαρτίου. Τα οικονομικά μέτρα που ελήφθησαν ήταν η μείωση 30% στα δώρα Χριστουγέννων, Πάσχα, αδείας, η μείωση 12% σε όλα τα επιδόματα του Δημοσίου, η μείωση 7% στις αποδοχές ΔΕΚΟ, ΟΤΑ, ΝΠΙΔ, η αύξηση του ΦΠΑ από το 4,5 % στο 5% από το 9% στο 10% από το 19% στο 21%, η αύξηση 15% στον φόρο της βενζίνης, η επιβολή επιπλέον 10% έως 30% στους φόρους εισαγωγής επί της αξίας των περισσότερων εισαγόμενων αυτοκίνητων, η επαναφορά των τεκμηρίων διαβίωσης σε όλα ανεξαίρετος τα αυτοκίνητα, η επέκταση των τεκμηρίων διαβίωσης σε όλα ανεξαίρετος τα ακίνητα (Ελευθεροτυπία, 2010). Τρίτο πακέτο οικονομικών μέτρων: Η Ελλάδα δεν κατάφερε να βελτιώσει τη θέση της στις διεθνείς αγορές παρά τη λήψη των οικονομικών μέτρων που είχε λάβει, με αποτέλεσμα ενάμιση μήνα μετά να προσφύγει στην βοήθεια και της Ευρωπαϊκής Ένωσης, που συγκρότησαν από κοινού μηχανισμό βοήθειας για την Ελλάδα. - 30 -
Έτσι το κράτος προχώρησε σε υπογραφή μνημονίου με το ΔΝΤ και την Ευρωπαϊκή Ένωση, για τα μέτρα που έπρεπε να ληφθούν προκειμένου να ενεργοποιηθεί μηχανισμός στήριξης (Τα Νέα, 2010). Τα μέτρα ανακοινώθηκα την Κυριακή 2 Μαΐου και προέβλεπαν την αντικατάσταση του 13ου και του 14ου μισθού των δημόσιων υπαλλήλων με επίδομα 500 ευρώ σε όλους όσους έχουν αποδοχές μέχρι 3.000 ευρώ και πλήρης κατάργηση των δυο μισθών για μεγαλύτερες αποδοχές, την αντικατάσταση 13ης και 14ης σύνταξης με επίδομα 800 ευρώ για συντάξεις ως 2.500 ευρώ, την περαιτέρω περικοπή επιδομάτων 8% στα επιδόματα των δημόσιων υπαλλήλων και 3% στους υπαλλήλους των ΔΕΚΟ όπου δεν υπάρχουν επιδόματα, την αύξηση του υψηλού συντελεστή ΦΠΑ από το 21% σε 23%, του μεσαίου από 10% σε 11% και από 11% σε 13% αντίστοιχα του χαμηλού στο 6,5%. Επίσης προέβλεπαν την αύξηση στον ειδικό φόρο κατανάλωσης σε καύσιμα, τσιγάρα και ποτά κατά 10%, την αύξηση στις αντικειμενικές τιμές ακινήτων, την πρόθεση ενός επιπλέον 10% στους φόρους εισαγωγής επί της αξίας των περισσότερων εισαγόμενων αυτοκινήτων (Τα Νέα, 2010). Ακόμα, το νομοσχέδιο προέβλεπε αλλαγές στα εργασιακά με αύξηση του ορίου απολύσεων και μείωση του κατώτερου μισθού. Επίσης, στο ασφαλιστικό προέβλεπε αύξηση στα όρια ηλικίας συνταξιοδότησης των γυναικών στο δημόσιο τομέα στα 65 χρόνια. Στις 12 Μαΐου 2011 υπήρξε συμφωνία για μείωση του ποσοστού δανεισμού κατά 1 ποσοστιαία μονάδα και επιμήκυνση του χρόνου απόσβεσης στα 7.5 χρόνια (Κρουστάλλη, 2011). Στις 29 Ιουνίου 2011 ψηφίστηκε το «Μεσοπρόθεσμο Πλαίσιο Δημοσιονομικής Στρατηγικής 2012-2015». Το μεσοπρόθεσμο προβλέπει μια σειρά από μέτρα για τον περιορισμό των δαπανών και αύξηση των εσόδων. Περιορίζεται μισθολογικές και λειτουργικές δαπάνες και προστίθενται νέα φορολογικά μέτρα. Ιδρύεται οργανισμός Αποκρατικοποιήσεων με σκοπό την αξιοποίηση της δημοσίας περιουσίας. Στόχος είναι έσοδα 50 δις ευρώ από αποκρατικοποιήσεις (Ελεύθερος Τύπος, 2010). - 31 -
Στα φορολογικά μέτρα του μεσοπρόθεσμου περιλαμβάνονται η αλλαγή της φορολογικής κλίμακας με επιβάρυνση σε όλους όσους δηλώνουν εισόδημα πάνω από 8.000 ευρώ, η έκτατη εισφορά για όλους όσους έχουν εισόδημα από 12.000 ευρώ, η μεταβολή σε ανώτερη κλίμακα προϊόντων και υπηρεσιών εστίασης, η επιβολή κλιμακωτής αντικειμενικής δαπάνης κατοικίας, η επιβολή ετήσιου τέλους για τους ελευθέρους επαγγελματίες και τους επιτηδευματίες, η επιβολή ειδικής εισφοράς αλληλεγγύης για την καταπολέμηση της ανεργίας ύψους 2%. Επίσης και στα εργατικά υπήρξαν σημαντικές αλλαγές όπω ς η θέσπιση μέτρου εργασιακής εφεδρείας για οργανισμού που καταργούνται (Παπαδύς, 2011). - 32 -
2.7 Τα τελευταία γεγονότα και το μνημόνιο Μέσα στον Ιούλιο υπήρξε σύνοδος κορυφής της Ευρωπαϊκής Ένωσης για να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα χρέους της Ελλάδας αλλά και να εξευρεθούν τρόποι θωράκισης του ευρώ απέναντι σε κερδοσκοπικές επιθέσεις. Η σύνοδος κορυφής κατέληξε σε συμφωνία νέας δανειοδότησης της Ελλάδας. Η συμφωνία περιλαμβάνει νέο δάνειο για την χώρα ύψους 158 δις ευρώ. Από αυτά τα 109 δις θα προέλθουν από την Ευρωπαϊκή Ένωση και το ΔΝΤ (49 δις από αυτά είναι το υπόλοιπο από το πρώτο πακέτο διάσωσης), 37 δις από τη συμμετοχή του ιδιωτικού τομέα, ενώ άλλα 12 δις θα προέλθουν από την επαναγορά ομολόγων. Ακόμη προβλέπεται η επιμήκυνση από 15 έως 30 χρόνια των ομολόγων που λήγουν από το άμεσο διάστημα έως το 2020 (Ελευθεροτυπία, 2011). Μετά την ανακοίνωση της συμφωνίας, οι οίκοι αξιολόγησης Fitch και Moody s υποβάθμισαν την Ελλάδα σε καθεστώς περιορισμένης χρεοκοπίας (News247, 2011). Παρόλο αυτά η συμφωνία χαιρετίστηκε με αισιοδοξία στο εσωτερικό της χώρας. Σύντομα όμως το κλίμα αισιοδοξίας μεταστράφηκε όταν παρουσιάστηκαν προβλήματα με κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης που έδειξαν απροθυμία να συμμετάσχουν στο πρόγραμμα χωρίς εγγυήσεις. Στο τέλος Αυγούστου ανακοινώθηκε πω ς η οικονομία της Ελλάδας βρισκόταν εκτός στόχων, καθώς υπήρχε μεγάλη υστέρηση εσόδων και αύξηση δαπανών (Χατζηνικολάου, 2011). Η κατάσταση αυτή συνεπικουρούμενη και από την απειλή της τρόικας για την μη καταβολή της έκτης δόσης του δανείου του πρώτου πακέτου διάσωσης, οδήγησε σε μια σειρά έκτακτων συμπληρωματικών μέτρων τα οποία ανακοινώθηκαν κατά τη διάρκεια του Σεπτεμβρίου. Στα μέτρα που ανακοινώθηκαν περιλαμβάνονται η διεύρυνση του της εργασιακής εφεδρείας και σε οργανισμούς που δεν καταργούνται, ο νέος φόρος στις κατοικίες που θα καταβάλλεται μέσω του λογαριασμού της ΔΕΗ, η περικοπή συντάξεων και μεγάλες περικοπές στο εφάπαξ, οι νέες περικοπές μισθών στο δημόσιο και εφαρμογή ενιαίου μισθολογίου, η μείωση του αφορολόγητου ορίου από τις - 33 -
8.000 ευρώ στις 5.000 ευρώ και το άνοιγμα όλων των κλειστών επαγγελμάτων (News247, 2011). Στις 23 Οκτωβρίου συγκλήθηκε έκτακτη σύνοδος κορυφής της Ευρωπαϊκής Ένωσης με στόχο την κατάρτιση ενός οριστικού σχεδίου αντιμετώπισης της κρίσης χρέους στην Ευρωζώνη (Παπαϊωάννου, 2011). Η σύνοδος κατέληξε και απέβλεπε σε «κούρεμα» κατά 50% του ελληνικού χρέους και πρόσθετο πακέτο βοήθειας προς την Ελλάδα ύψους 130 δις ευρώ. Με βάση την συμφωνία οι ιδιώτες θα αποδεχτούν σε εθελοντική βάση, μείωση της αξίας των ελληνικών ομολόγων που διαθέτουν κατά 50%. Η συμφωνία συνοδεύεται από πρόγραμμα δημοσιονομική προσαρμογής με διάρκεια μέχρι το 2021 και δημιουργία μηχανισμού μόνιμης εποπτείας της Ελλάδος για την συνεχή παρακολούθηση της εφαρμογής των μεταρρυθμίσεων. Οι αποφάσεις της συνόδου κορυφής χαιρετίστηκαν θετικά από την κυβέρνηση ενώ αποδοκιμάστηκαν από όλα τα κόμματα της αντιπολίτευσης, τα οποία έκαναν λόγο για απόφαση ελεγχόμενης χρεοκοπίας της Ελλάδας (Ελευθεροτυπία, 2011). Η πραγματική οικονομία συνεχίζει να επιδεινώνεται με την ανεργία να καταγράφει νέο ρεκόρ φτάνοντας το 18,4% τον Αύγουστο (Ελευθεροτυπία, 2011) και ακόμη υψηλότερα κατά τον μήνα Οκτώβριο όπου έφτασε σύμφωνα με τα στοιχεία της θϋγοβίβί, στο 19, 2% (Τα Νέα, 2012). Τα νέα μέτρα που συνοδεύουν το μνημόνιο εγκρίθηκε από την Κυβέρνηση στις 10 Φεβρουαρίου 2012 και περιλαμβάνουν την μείωση κατά 22% του κατώτατου μισθού (από 751 σε 586 ) και 32% στους νεοεισερχόμενους μέχρι 25 ετών, την κατάργηση 150.000 θέσεων εργασίας από το δημόσιο τομέα έως το 2015, εκ των οποίων 15.000 μέσα στο 2012, τις ατομικές ή επιχειρησιακές συμβάσεις εργασίας αντί για τις κλαδικές, την άρση την μονιμότητας σε ΔΕΚΟ και υπό κρατικό έλεγχο τράπεζες τις περικοπές συντάξεων, επιδομάτων, δαπανών υγείας, άμυνας, λειτουργιών του κράτους και εκλογών, την κατάργηση των Οργανισμών Εργατικής Κατοικίας και Εστίας, την αύξηση των αντικειμενικών αξιών και την ενοποίηση φόρων στα ακίνητα, το πλήρες άνοιγμα 20 κλειστών επαγγελμάτων, την αύξηση των εισιτηρίων στις - 34 -
Αστικές Συγκοινωνίες και στο ΟΣΕ κατά 25% και το κλείσιμο 200 εφοριών, την κατάργηση των φοροαπαλλαγών κα του χαμηλού ΦΠΑ στα νησιά. Στόχος του είναι η μείωση του δημόσιου χρέους και τη διάσωση της εθνικής οικονομίας (Σφαέλος, 2012). - 35 -
3ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3.1 Η ανάδειξη του Ελληνικού δημοσιονομικού ελλείμματος Το κύριο βάρος της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης είναι το υψηλό δημόσιο χρέος. Η μεταβολή στο χρέος είναι μεγάλη σε διεθνές επίπεδο διότι η χρηματοοικονομική κρίση προξένησε την παρέμβαση των αρχών με πακέτα διάσωσης, μείωσε τα φορολογικά έσοδα αλλά και ανάγκασε τις κυβερνήσεις σε επεκτατική δημοσιονομική πολιτική. Είναι εύλογο να πούμε ότι όσον αφορά την Ευρωζώνη, η ένταση του δημοσιονομικού ελλείμματος συσχετιζόταν με ορισμένες χώρες και όχι στο σύνολό της, καθώς αυτή θεωρείται μια περιοχή με πλεόνασμα στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών. Η Ελλάδα ξεχωρίζει από τις υπόλοιπες χώρες. Καθώς, οι διεθνείς αγορές άρχισαν να εστιάζουν στα μεγάλα δημοσιονομικά βάρη που ανέλαβαν οι κυβερνήσεις για να σώσουν πρώτα τον χρηματοπιστωτικό τομέα και έπειτα τις οικονομίες τους, χώρες όπω ς η Ελλάδα που ήταν σε χειρότερη δημοσιονομική θέση άρχισαν να νιώθουν τις επιπτώσεις. Ό πω ς υποστηρίζουν οι Buiter και Rahbari το 2009 για την ελληνική κρίση δεν φταίει η διεθνής ύφεση. Φταίνε οι ανισορροπίες της Ελλάδας, τις οποίες, η κρίση ξεσκέπασε. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το γεγονός ότι στις 19 Οκτωβρίου όπου ο υπουργός Οικονομικών ενημέρωσε το ECOFIN ότι το έλλειμμα της Ελλάδας το 2009 θα έφτανε τελικά το 12,5% αντί για το 6% που ήταν η προηγούμενη ενημέρωση προς το ECOFIN στις αρχές Οκτωβρίου. Η αποκάλυψη για την ελληνική δημοσιονομική εκτροπή προκάλεσε αλυσιδωτές αντιδράσεις. Οι υποβαθμίσεις της Ελλάδας ήταν διαδοχικές. Η Fitch υποβάθμισε πρώτη στις 22 Οκτωβρίου, μία μέρα μετά τη γνωστοποίηση του διπλάσιου ελλείμματος για το 2009, κατά μία βαθμίδα, παρόμοια ακολούθησαν και άλλοι οίκοι αξιολόγησης. Η Ελλάδα συγκέντρωσε τότε το ενδιαφέρον των αγορών. Η αξιοπιστία της κλονίστηκε. Μάλιστα αργότερα οι αγορές άρχισαν να αμφισβητούν την ικανότητα και των υπόλοιπων οικονομιών της ευρωπαϊκής Περιφέρειας να αντεπεξέλθουν, όπω ς της Ιρλανδίας. Οι αγορές έβλεπαν μέσω της Ελλάδας και την αρχή μιας πιθανής τελικής διάλυσης της Ευρωζώνης. - 36 -
Ορισμένοι ισχυρίζονταν ακόμα και στο τέλος του 2010 ότι η υπερβολική αντίδραση των αγορών, από το Νοέμβριο του 2009 και μετά, οφείλεται όχι τόσο στο πραγματικό μέγεθος του δημοσιονομικού προβλήματος που σωρεύτηκε για δεκαετίες, όσο κυρίως στο σοκ της ίδιας της αποκάλυψης των ελλειμμάτων του 2009. Σύμφωνα με αυτούς τους αναλυτές, το σοκ δημιούργησε ένα κύμα απαισιοδοξίας για την Ελλάδα, που πλέον δεν ελέγχεται. Αν, δηλαδή, είχε διαχειριστεί καλύτερα τη δημοσιοποίηση των στοιχείων και δεν ξάφνιαζε τις αγορές, ίσως να μην έφτανε στα υψηλά επιτόκια δανεισμού που είδε. Το επιχείρημα φαίνεται να είναι περισσότερο πολιτικό, παρά οικονομικό, αφού καταρρίπτεται από το γεγονός ότι η κρίση συνεχίζεται περισσότερο από ένα χρόνο μετά την ανακοίνωση των στοιχείων, ενώ επεκτάθηκε και εκτός Ελλάδας. Ο Προϋπολογισμός του 2010, περιελάμβανε μια σειρά από μέτρα για τον περιορισμό του ελλείμματος, κατά 3,3 ποσοστιαίες μονάδες, και για την ενίσχυση της ανάπτυξης. Στις 15 Ιανουαρίου 2010 η ελληνική κυβέρνηση ανακοινώνει το νέο Πρόγραμμα Σταθερότητας και Ανάπτυξης (ΠΣΑ 2009-2013). Στις 3 Φεβρουαρίου η Ε.Ε. εγκρίνει το ΠΣΑ και στις 16 Φεβρουαρίου εγκρίνεται και από το ECOFIN. Ταυτόχρονα, η ελληνική πλευρά δεσμεύεται να υποβάλει έως τις 16 Μαρτίου σχέδιο δημοσιονομικών μέτρων για την επίτευξη των δημοσιονομικών στόχων του 2010 και έως τις 15 Μαΐου για το σύνολο της δημοσιονομικής προσαρμογής, καθώς και για την υιοθέτηση όσο το δυνατόν συντομότερα ενός προγράμματος διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων στο συνταξιοδοτικό, την υγεία, την δημόσια διοίκηση, το επιχειρηματικό περιβάλλον κτλ. Το δημοσιονομικό είναι το μεγαλύτερο πρόβλημα για το σύνολο σχεδόν των χωρών της ζώνης του ευρώ. Η Ελλάδα και η Πορτογαλία έχουν τα μεγαλύτερα δημοσιονομικά ελλείμματα, αλλά και τα μεγαλύτερα ελλείμματα τρεχουσών συναλλαγών. - 37 -
3.2 Επιπτώσεις της κρίσης στο Ελληνικό τραπεζικό σύστημα Από τα τέλη του 2009 έως σήμερα η καταθετική βάση του Ελληνικού Τραπεζικού Συστήματος έχει μειωθεί κατά 55 δις. Παράλληλα και η πρόσβαση των ελληνικών τραπεζών στη διατραπεζική αγορά και την αγορά ομολόγων και τιτλοποιήσεων, παραμένει εξαιρετικά περιορισμένη και συνεχώς μειούμενη. Ταυτόχρονα, οι ανάγκες χρηματοδότησης του Δημόσιου Χρέους έχουν οδηγήσει σε αύξηση του δανεισμού προς το Δημόσιο Τομέα, στερώντας σημαντικούς πόρους από τη χρηματοδότηση της ιδιωτικής οικονομικής δραστηριότητας. Το καθαρό αποτέλεσμα της μείωσης των καταθέσεων και της σταθεροποίησης των δανείων είχε ως αποτέλεσμα την διεύρυνση του χρηματοδοτικού κενού των τραπεζών. Δεδομένης της έλλειψης εναλλακτικών λύσεων, οι ελληνικές τράπεζες έχουν αναγκαστεί να αυξήσουν τη χρηματοδότηση τους από το Ευρώ-σύστημα από 4 δις. τον Ιανουάριο 2008, σε 118 δις. το Σεπτέμβριο του 2011. Η υποκατάσταση εγχώριων καταθέσεων με χρηματοδότηση από το Ευρώσύστημα έχει μεταβάλει δραματικά τη δομή της χρηματοδότησης της ελληνικής οικονομίας. Σκοπός είναι η μείωση της χρηματοδότησης της ελληνικής οικονομίας κατά 80 δις. Δηλαδή μείωση περίπου κατά το 1/3 των υφιστάμενων δανειακών υπολοίπων σε επιχειρήσεις και ιδιώτες. Αυτό θα έχει σοβαρές επιπτώσεις στην ελληνική οικονομία. Πρακτικά, προκειμένου να επιτευχθεί αυτή η μείωση στο συγκεκριμένο χρονικό ορίζοντα, τα δάνεια στην ελληνική οικονομία θα πρέπει να μειωθούν κατά 6,5 δις. το πρώτο τρίμηνο και να συνεχίζουν να μειώνονται. Η απομόχλευση αυτή θα κορυφωθεί το 4ο τρίμηνο με μείωση δανείων κατά 14 δις (Καραγιάννη και Καλύβα, 2012). - 38 -
3.3 Μέτρα προστασίας του Ελληνικού τραπεζικού συστήματος απέναντι στην οικονομική κρίση Στις 15 Οκτωβρίου 2008, η ελληνική κυβέρνηση ανακοίνωσε το ελληνικό σχέδιο αντιμετώπισης της οικονομικής κρίσης. Μέσα σε αυτό πλαίσιο καταρτίστηκε σχέδιο ενίσχυσης της ρευστότητας, που τέθηκε σε ισχύ με το νόμο 3723/2008 (ΦΕΚ250/Α79.12.2008), και εμπεριέχει τέσσερις κατευθύνσεις: > Αποκατάσταση της εμπιστοσύνης στο ελληνικό τραπεζικό σύστημα. > Εξομάλυνση των συνθηκών της χρηματαγοράς. > Ενίσχυση της κεφαλαιακής επάρκειας των Ελληνικών τραπεζών. > Ενίσχυση της ρευστότητας της ελληνικής οικονομίας και διατήρηση του ρυθμού πιστωτικής επέκτασης. Το ελληνικό σχέδιο αντιμετώπισης των επιπτώσεων της χρηματοπιστωτικής κρίσης περιλάμβανε τρεις άξονες: > Άξονα 1: Ενίσχυση των κεφαλαίων των ελληνικών τραπεζών μέχρι το ποσό των 5 δις ευρώ, με τη έκδοση προνομιούχων μετοχών και την ανάληψη τους από το Ελληνικό Δημόσιο. > Άξονα 2: Παροχή εγγυήσεων του Ελληνικού Δημοσίου, μέχρι και το ποσό των 15 δις ευρώ, αναφορικά με δάνεια που θα συνάπτονταν από τα πιστωτικά ιδρύματα μέχρι την 31 Δεκεμβρίου 2009, με χρονική διάρκεια από τρεις μήνες έως πέντε έτη. > Άξονα 3: Παροχή βραχυπρόθεσμης ρευστότητας στις τράπεζες συνολικού ύψους 8 δις ευρώ, μέσω της έκδοσης από το Ελληνικό Δημόσιο ειδικών τίτλων διάρκειας μέχρι τριών ετών και δανεισμού αυτών στις τράπεζες, έναντι προμήθειας, για τη χρήση τους ως εξασφαλίσεις με σκοπό την άντληση ρευστότητας από τη ΕΚΤ ή τη διατραπεζική αγορά. Ενδεικτικά παρατίθεται η χρήση των κρατικών διευκολύνσεων του σχεδίου στήριξης από της ελληνικές τράπεζες, που αποσκοπούσαν στην ενίσχυση της κεφαλαιακής βάσης και της ρευστότητας τους. - 39 -