Νότια Ευρώπη Η Ευρώπη και οι τόποι της: Από την κρίση στην χάραξη αναπτυξιακών σεναρίων Territory matters! Ενα motto που τονίζει τη σημασία του τόπου στην αναπτυξιακή διαδικασία! Ήδη από το 2000, το ESPON (Ευρωπαϊκό Δίκτυο Παρατήρησης για τη χωρική ανάπτυξη και συνοχή) έχει αναπτύξει μιά σειρά ερευνητικών έργων προκειμένου να συμβάλει σε μια τεκμηριωμένη διάγνωση της χωρικής δυναμικής, μέσω της παροχής πανευρωπαϊκών στοιχείων και ευρημάτων σχετικά με τις ευρωπαϊκές εδαφικές δομές, τις τάσεις, τις προοπτικές και τις επιπτώσεις των χωρικών πολιτικών. Όλα αυτά μπορούν να βοηθήσουν τις περιφέρειες, τις πόλεις και τις μεγαλύτερες χωρικές ενότητες στο να λαμβάνουν τεκμηριωμένες αποφάσεις σχετικά με τις μελλοντικές ευκαιρίες ανάπτυξής τους καθώς και με τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν. Το ESPON υποστηρίζει την ανάπτυξη στρατηγικών πολιτικών επιλογών σε σχέση με την Πολιτική Συνοχής της ΕΕ, μέσω της θέσπισης ρητών εδαφικών στόχων για τα διαρθρωτικά ταμεία και το Ταμείο Συνοχής, καθώς και με την ενίσχυση της εδαφικής διάστασης των τομεακών πολιτικών. Η Εδαφική συνοχή συνδέεται σε μεγάλο βαθμό με μια πιο ολοκληρωμένη προσέγγιση της ανάπτυξης. Συνεπάγεται βελτίωση του συντονισμού των δημόσιων πολιτικών, η οποία λαμβάνει υπόψη με πιο συστηματικό τρόπο, ζητήματα όπως ο εδαφικός αντίκτυπος, η προώθηση της ευρωπαϊκής εδαφικής συνεργασίας και η ενίσχυση της συμμετοχικής πολυεπίπεδης διακυβέρνησης. Ευνοεί την πλήρη εφαρμογή μιας τοποκεντρικής προσέγγισης (place based approach) σε περιφερειακό και τοπικό επίπεδο και ενισχύει το συντονισμό και το στρατηγικό χωρικό σχεδιασμό στο επίπεδο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Eυρωπαϊκές τάσεις Η Εδαφική Συνοχή (Ε.Σ.) πρεσβεύει ότι όλες οι περιφέρειες έχουν την ευκαιρία να επιτύχουν πλήρη ανάδειξη του δυναμικού τους χρησιμοποιώντας το εδαφικό κεφάλαιο τους (territorial capital) και να παρέχουν σε όλους τους πολίτες την ίδια ποιότητα ζωής (χωρική δικαιοσύνη). Η διαχρονική εξέλιξη της διακύμανσης του ΑΕΠ δείχνει ότι υπάρχει μια σαφής απομείωση των ανισοτήτων μεταξύ των περιφερειών της ΕΕ, αλλά η πλειοψηφία αυτών εξακολουθεί να παραμένει σε μια παρόμοια (στάσιμη) κατάσταση. Συνεπώς, ο στόχος της Ε.Σ. θα πρέπει να ενισχυθεί. Σύμφωνα με το Έργο ESPON-ECR2, η περιφερειακή οικονομική ανθεκτικότητα (regional economic resilience) ορίζεται ως η ικανότητα μιας περιφέρειας να αποφεύγει τη μείωση της οικονομικής δραστηριότητάς της ή να ανακτά τα προ-κρίσης επίπεδα απασχόλησης ή το ίδιο ποσοστό του ΑΕΠ της. Ο Χάρτης 1 παρουσιάζει δύο κατηγορίες ανθεκτικών περιφερειών : η πρώτη κατηγορία (μπλε χρώμα) δεν υφίσταται μείωση της οικονομικής δραστηριότητας ενώ η δεύτερη (πράσινο χρώμα) παρουσιάζει μια σχετική μείωση της δραστηριότητάς της αλλά φαίνεται να επανέρχεται στα προ- κρίσης επίπεδα. Map1. Employment resilience Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι υπάρχουν άλλες περιφέρειες που δεν είναι ανθεκτικές στην κρίση. Ορισμένες περιφέρειες (με κίτρινο χρώμα), έχουν αρχίσει να
ανακάμπτουν αλλά η απασχόληση (ή το ΑΕΠ) δεν έχει ακόμη επιστρέψει στα προ της κρίσης επίπεδα. Αντίθετα, άλλες περιφέρειες (με κόκκινο χρώμα) εξακολουθούν να παρακμάζουν. Περίπου το ήμισυ του αριθμού των περιφερειών παρουσιάζει παρόμοια επίπεδα ανθεκτικότητας ως προς το ΑΕΠ και την απασχόλησης Ωστόσο, το ένα τρίτο από αυτές δείχνει μεγαλύτερη ανθεκτικότητα στην απασχόληση (Χάρτης 2). Map2. Employment and GDP resilience compared Ιδιαίτερη προσοχή πρέπει να δοθεί στις λιγότερο ανθεκτικές περιφέρειες σε επίπεδα απασχόλησης λόγω των πιθανών επιπτώσεων την ποιότητα της εργασίας (μείωση μισθών και περιορισμός κοινωνικής ασφάλισης) σε σχέση με τον στόχο της «χωρίς αποκλεισμούς ανάπτυξης» του τρίπτυχου της Στρατηγικής Ευρώπη 2020 (έξυπνη «Smart», βιώσιμη «Sustainable» & χωρίς αποκλεισμούς «inclusive» growth). Μια ανθεκτική περιφερειακή οικονομία ενδέχεται να είναι ανεπιθύμητη, αν δεν είναι βιώσιμη, αν ενισχύει την ανισότητα και αν αυξάνει τα κοινωνικά προβλήματα, ή αν παρουσιάζει υπερβολικές οικονομικές διακυμάνσεις. Παράλληλα, τα χαμηλά ποσοστά της απασχόλησης συσχετίζονται με αντίστοιχα χαμηλά ποσοστά εκπαίδευσης, κατάρτισης και μακροχρόνιας ανεργίας σύμφωνα με μία άλλη μελέτη του ESPON, το Εργο SIESTA που παρουσιάζει μέσω ανάλυσης χωρικών δεικτών διαφορετικές προοπτικές των ευρωπαϊκών περιφερειών στην επίτευξη της στρατηγικής Ευρώπη 2020, αναδεικνύοντας τη διασύνδεση της μειωμένης απασχόλησης με σοβαρά κοινωνικοοικονομικά προβλήματα που υπονομεύουν την κοινωνική συνοχή. Παρατηρείται επίσης μια πολύ ισχυρή θετική συσχέτιση μεταξύ υψηλότερων επίπεδων καινοτομικών επιδόσεων και της περιφερειακής ανθεκτικότητας. Η συγκεκριμένη θετική συσχέτιση ισχύει και για άλλους επιστημονικούς και τεχνολογικούς δείκτες θεσμικής ικανότητας, όπως η απασχόληση στον τομέα της επιστήμης και της τεχνολογίας ενώ δεν είναι ακόμη δυνατό να προσδιοριστεί εάν η καινοτομία και η ανθεκτικότητα σχετίζονται και με την πράσινη οικονομία. Υπάρχουν κάποιες ενδείξεις ότι η κρίση ώθησε περαιτέρω τις πράσινες πρακτικές της οικονομίας, σε ορισμένες περιφέρειες της ΕΕ, ιδιαίτερα δε σε εκείνες όπου υφίσταντο ήδη ανάλογες πράσινες πρακτικές. Τρία θέματα έχουν ιδιαίτερη σημασία για τη βιώσιμη ανάπτυξη: οι πράσινες μεταφορές, η διαχείρηση αποβλήτων και η προστασία της βιοποικιλότητας. Ωστόσο, σε γενικές γραμμές, η κρίση και οι αυστηρότερες δημοσιονομικές συνθήκες δείχνουν ότι δίδεται προτεραιότητα στην ανταγωνιστικότητα και στην καινοτομία έναντι του στόχου της πράσινης ανάπτυξης. Η μη ανάδυση της πράσινης οικονομίας, εμποδίζει την ανάπτυξη εναλλακτικών δραστηριοτήτων, π.χ στον τομέα της παραγωγής ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Οι επενδύσεις σε αυτό το πεδίο παραμένουν διάσπαρτες και ανεπαρκώς κερδοφόρες. Μια άλλη θετική συσχέτιση που παρατηρείται είναι η παρουσία ενός αστικού κέντρου (ιδιαίτερα 2 ου επιπέδου αστικά κέντρα). Οι περιφέρειες με αστικά κέντρα 2 ου ιεραρχικού επιπέδου παρουσιάζουν ανθεκτικότητα στη κρίση. Οι πόλεις αυτές παραμένουν τόπος έλξης παραγωγικών δραστηριοτήτων και παρουσιάζουν υψηλό βαθμό κοινωνικής συνοχής. Εξακολουθούν δηλαδή να είναι πλατφόρμες για τη δημοκρατία, τον πολιτιστικό διαλόγο, την καλύτερη ποιότητα ζωής μέσω οικολογικών ή περιβαλλοντικών παρεμβάσεων.
Αντίθετα, οι λιγότερο ανθεκτικές περιφέρειες είναι οι απομακρυσμένες, ορεινές, νησιωτικές και παράκτιες περιοχές της ΕΕ. Μακρό Περιφερειακές Τάσεις Σύμφωνα με το σενάριο αναφοράς (2010-2030) που αναπτύχθηκε από μία άλλη μελέτη του ESPON «Scenarios: ET2050», οι περιφερειακές ανισότητες στον Ευρωπαϊκό νότο αυξάνονται, δημιουργώντας εκρηκτικές κοινωνικές και πολιτικές συγκρούσεις σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο. Στην μελέτη διατυπώνονται τρία σενάρια εναλλακτικών χωρικών στρατηγικών για την μελλοντική ανάπτυξη της Ευρώπης έως το 2050 : Σενάριο Α " ανάπτυξη στηριζόμενη στις αγορές που ευνοεί τις μεγάλες μητροπόλεις της ΕΕ", σενάριο Β «ενίσχυση δημοσίων πολιτικών για την ανάπτυξη των δικτύων δευτερευουσών πόλεων της ΕΕ" και σενάριο Γ, «ενίσχυση δημοσίων πολιτικών για πιο ισόρροπη χωρικά, κοινωνικά και περιβαλλοντικά ανάπτυξη στον ευρωπαϊκό χώρο ) - βλέπε χάρτη 3 Το Α Σενάριο (το μπλέ σενάριο) ακολουθεί τις προτεραιότητες της Στρατηγικής Ευρώπη 2020. Αυτό προτείνει και τονίζει την αναγκαιότητα ευελιξίας των χωρικών πολιτικών προσαρμοσμένων στις τεχνολογικές, κοινωνικές και οικονομικές διακυμάνσεις. Προωθείται επίσης η παγκόσμια ανταγωνιστικότητα της Ευρώπης, μέσω της οικονομικής ανάπτυξης των μητροπολιτικών περιοχών της με παγκόσμια εμβέλεια (προβλεπόμενη αύξηση του ΑΕΠ + 2,20% ετησίως). Η διάχυση της ανάπτυξης αναμένεται να προκύψει χάρη στη δικτύωση μεταξύ των αναπτυγμένων παγκοσμίων ευρωπαϊκών μητροπόλεων και των υπολοίπων αστικών κέντρων. Τα Διευρωπαϊκά δίκτυα μεταφορών και οι ενεργειακοί διαδρόμοι θα συνδέουν τα μεγάλα ευρωπαϊκά κέντρα παραγωγής και κατανάλωσης με τις γειτονικές χώρες και τον υπόλοιπο κόσμο. Το Β Σενάριο (κόκκινο σενάριο), στηρίζεται στις αρχές του ΣΑΚΧ και των δύο στόχων της Εδαφικής Ατζέντας (2007, 2011 -TA2020-) για την ισόρροπη πολυκεντρική ανάπτυξη του Ευρωπαϊκού χώρου σε μακρο-περιφερειακή ή /και εθνική κλίμακα. Αποτελεί το σενάριο που προβλέπει τη μεγαλύτερη περιφερειακή ισορροπία και ανάπτυξη του ΑΕΠ της ΕΕ (+ 2'30% ετησίως), Map3. Areas promoted in the A (blue), B (red) and C (green) Scenarios κυρίως εξαιτίας της μεγαλύτερης και αποτελεσματικότερης ενεργοποίησης του εδαφικού κεφαλαίου και των τοπικών κληροδοτημάτων τόσο των μεγάλων όσο και του δεύτερου βαθμού αστικών κέντρων. Τα μεγάλα αστικά κέντρα εξακολουθούν να προσελκύουν ανθρώπινο δυναμικό και δραστηριότητες εξαιτίας της διασυνδεσιμότητάς τους με άλλα αστικά κέντρα και πόλεις, σε όλες τις κλίμακες. Αυτό δεν συνεπάγεται απαραίτητα μια διαδικασία παρακμής της υπαίθρου, αλλά επιβεβαιώνει την λειτουργική αλληλεξάρτηση των περιοχών. Από την άλλη πλευρά, η ενδεχόμενη μείωση της εκμετάλλευσης των αγροτικών περιοχών αναδεικνύει ευκαιρίες για την δομική ανασύνταξη της οικονομίας τους με τη δημιουργία πράσινης υποδομής, με στόχο την τόνωση της βιοποικιλότητας, των οικολογικών υπηρεσιών, καθώς και την ενίσχυση της πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς τους για μια πιο μακροπρόθεσμη αειφόρο ανάπτυξη. Ο πληθυσμός ελαφρώς αυξάνεται σε σχέση με το σενάριο βάσης λόγω μεγαλύτερης μετανάστευσης. Τα ποσοστά αύξησης της απασχόλησης φαίνεται να είναι συγκρίσιμα μεταξύ των χωρών της Νότιας Ευρώπης και των
υπολοίπων χωρών της ΕΕ. Ωστόσο, στο Νότο, η απασχόληση στο τριτογενή τομέα (υπηρεσίες) αναπτύσσεται εντονότερα από ότι ο δευτερογενής τομέας απασχόλησης. Στο σύστημα των μεταφορών κυριαρχούν οι οδικές μεταφορές αν και θα αυξηθεί και το μερίδιο των σιδηροδρομικών μεταφορών. Το Γ Σενάριο (πράσινο) αποτελεί ένα καινοτόμο σενάριο που ανταποκρίνεται στις προκλήσεις της κλιματικής αλλαγής και της νέας ενεργειακής πολιτικής (σύμφωνα με την «Εδαφική Ατζέντα 2020»). Προωθεί την αυτόνομη και οικονομικά ανθεκτική ανάπτυξη των μικρού και μεσαίου μεγέθους πόλεων, στηριζόμενη σε αειφόρες πρακτικές. Η πολιτική συνοχής ενισχύεται στοχεύοντας ιδιαίτερα σε αγροτικές και λιγότερο αναπτυγμένες περιφέρειες. Οι επενδύσεις στις μεταφορές επικεντρώνονται σε τοπικά και περιφερειακά δίκτυα και στη δικτύωση και διασυνδεσιμότητά τους με παγκόσμια δίκτυα, ενισχύοντας έτσι την κοινωνική και οικονομική ισορροπία της Ευρώπης σε περιφερειακό επίπεδο, βάσει της τοποκεντρικής προσέγγισης. Προωθείται η ενδογενής ανάπτυξη των περιφερειών μέσω της ενίσχυσης δημοσίων πολιτικών και βασισμένη στην πολιτιστική και περιβαλλοντική ταυτότητα της κάθε περιοχής. Ουσιαστικά προωθείται και ενισχύεται η αποκέντρωση σε ευρωπαϊκό επίπεδο με περαιτέρω ενδυνάμωση των περιφερειακών και τοπικών αρχών και των δημοσίων πολιτικών που αυτές χαράσσουν. Οι αλλαγές στην καταναλωτική συμπεριφορά συνηγορούν υπέρ της εγγύτητας και της αυτάρκειας των περιοχών. Η Ευρώπη συγκροτεί σε μεγάλο βαθμό ένα πάζλ από «middle landscapes» (ενδιάμεσα τοπία) ή «hybrid geographies» (υβριδικές γεωγραφίες). Οι αστικές και αγροτικές περιοχές κατανοούνται ως τα άκρα ενός ιδιαίτερα διαφοροποιημένου συνεχούς, ασαφών γωγραφικών ορίων. Συνέπειες για το τοπικό και περιφερειακό επίπεδο Η μελλοντική ανάπτυξη των χωρικών ενοτήτων συνδέεται με την επιτυχία των ευρωπαϊκών διαδικασιών χωρικής ολοκλήρωσης. Η Ευρώπη δεν μπορεί να ολοκληρωθεί, αν υπάρχουν περιοχές που υστερούν. Οι νέες προσεγγίσεις για την «χωρική διακυβέρνηση» συμβάλλουν σε νέες ήπιες μορφές για τη χάραξη πολιτικής. Βασικό στοιχείο της χωρικής διακυβέρνησης είναι η απαίτηση τόσο για συνεργατική στάση και εταιρικές σχέσεις μεταξύ διαφορετικών διοικητικών επιπέδων (κάθετη εταιρική σχέση στη φάση του σχεδιασμού της πολιτικής, του προγραμματισμού και της οικονομικής υποστήριξης με διαδικασίες bottom-up στο σχεδιασμό και στην επιχειρησιακή εφαρμογή του έργου) όσο και συμμετοχικότερων τοπικών πολιτικών (συμμετοχικές διαδικασίας οραματισμού και υλοποίησης πολιτικών). To Σενάριο της Ευρώπης 2030 (σενάριο πολιτικής) αποκαλύπτει μια σαφή σύγκλιση στην εδαφική ευημερία (σε όλες τις κοινωνικές, περιβαλλοντικές και οικονομικές συνθήκες). Καλύτερη απόδοση αναμένεται σε ορισμένες νότιες χώρες, όπως η Πορτογαλία, η Ισπανία (ιδιαίτερα η κεντρική και η νότια), η Γαλλία (κυρίως δυτική), και, σε μικρότερο βαθμό, η κεντρική και νότια Ιταλία και η Ελλάδα. Παρομοίως, καλές επιδόσεις αναμένεται στα Νέα κράτη μέλη της ΕΕ (NMC), στις ανατολικές περιοχές της Γερμανίας και του Βελγίου και επίσης, σε μικρότερο βαθμό, στη Φιλανδία και στη Δανία. Χαμηλές επιδόσεις παρατηρούνται σε Ολλανδία, Δυτική Γερμανία, Αυστρία και Βόρεια Ιταλία που ήδη έχουν όμως, ένα επίπεδο εκκίνησης υψηλότερο από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο. Οι χώρες της Νότιας Ευρώπης, ιδιαίτερα η Ελλάδα, θα επηρεαστούν λιγότερο από τις θετικές αλλαγές στην οικονομία. Αυτή είναι μια ενδιάμεση κατάσταση μεταξύ των ιδιαίτερα έντονων θετικών επιπτώσεων των νέων κρατών μελών, των Βαλτικών Δυτικών χωρών της Δυτικής και Νότιας Γαλλίας και των αρνητικών κοινωνικών αποτελεσμάτων που αναμένονται στο μεγαλύτερο μέρος του ευρωπαικού χώρου σε μια ζώνη που διατρέχει το κεντρικό τμήμα της ΕΕ από το Βορρά έως το νότο και εκτείνεται από την Ολλανδία έως τη Γερμανία και από την Ιταλία έως το Βέλγιο και την Αυστρία. Αυτό αναδεικνύει την αδυναμία της ΕΕ να διατηρήσει τα ήδη υψηλά επίπεδα ευημερίας. Οι αρνητικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις δεν θα είναι πολύ έντονες, και συγκεντρώνονται ήδη στις
παράκτιες περιοχές της Μεσογείου, της Βόρειας Θάλασσας και της Βαλτικής, καθώς και γύρω από μεγαλύτερες ευρωπαϊκές πόλεις (Ολλανδικές πόλεις, το Λονδίνο, το Μόναχο, Ρήνος-Άλπεις, Κοπεγχάγη και το Παρίσι). Η σημασία της «εδαφικής ταυτότητας» των περιφερειών αυξάνεται σε όλη την Ευρώπη, με τις υψηλότερες τιμές να παρατηρούνται στις περισσότερες χώρες της Μεσογείου, στις περιφέρειες των ανατολικών χωρών και σε μερικές σκανδιναβικές περιοχές. της Δυτικής ΕΕ (Χάρτης 4). Η συγκεκριμένη πολιτική θα προσφέρει θεσμικά κίνητρα για την εκ νέου εκβιομηχάνιση των περιφερειών, την ενίσχυση των βιομηχανιών που σχετίζονται με τη νέα αγροτική οικονομία (τουρισμός, τοπικό εμπόριο και επεξεργασία προϊόντων ποιότητας) και των υπηρεσιών που συσχετίζονται με αυτήν π.χ. προώθηση προϊόντων ποιότητας, υπηρεσίες υποστήριξης της βιολογικής γεωργίας ή του αγροτουρισμού κτλ. Το πρώτο Σενάριο Α ( Ευρώπη 2050 για τις Χώρες της ΑΚΕ) προβλέπει τις μικρότερες δυνατότητες ισόρροπης ανάπτυξης των χωρών της ΚΑΕ ή του νότου. Η ροή των πόρων θα είναι ακόμη περισσότερο προσανατολισμένη προς τις εθνικές πρωτεύουσες και αναμένεται ότι η συγκέντρωση των πόρων σε μεγα-κέντρα να ενθαρρύνει την παλινδρόμηση του εγχώριου κεφαλαίου και του ανθρώπινου δυναμικού από την περιφέρεια, καθώς και την περαιτέρω αποβιομηχάνιση και την επίσπευση της τριτογενοποίησης της οικονομίας. Συνεπώς, οι περιφερειακές ανισότητες θα αυξηθούν. Οι περιφέρειες της ΚΑΕ θα επωφεληθούν από το Σενάριο Β, αν και η σχετική έλλειψη και αδυναμία δευτερευουσών πόλεων (περιφερειακών πόλων) στις περιφέρειες αυτές, μπορεί να αποτελεί περιορισμό. Το συγκεκριμένο σενάριο θα μπορούσε να προωθηθεί μέσω των ολοκληρωμένων εδαφικών επενδύσεων (ΟΕΕ). Οι απομακρυσμένες και λιγότερο αναπτυγμένες περιφέρειες της ΕΕ καθώς και ο ευρωπαϊκός νότος (χώρες της Μεσογείου) θα επωφεληθούν από το Σενάριο Γ. Η ανάπτυξη των νέων κρατών μέλων επιταχύνεται σε σχέση με αυτή των δυτικών κρατών της ΕΕ. Το όραμα μιας ενιαίας λειτουργικής διασύνδεσης των αστικών και αγροτικών περιοχών αποτελεί την προτιμότερη βασική στρατηγική, προκειμένου να μειωθούν οι περιφερειακές ανισότητες μεταξύ των βιομηχανικών περιοχών πιο κοντά στο πυρήνα Σύμφωνα με τη μελέτη ESPON-SPAN 3, η Δυτική Μεσογειακή Μακροπεριφέρεια εξακολουθεί να είναι κατακερματισμένη από άποψη μεταφορικών δικτύων όσο και από άποψη οικονομικής ολοκλήρωσης. Η συγκεκριμένη κατάσταση διαφοροποιείται έντονα από μία σαφή διαπεριφερειακή και διακρατική στρατηγική συμμαχία που επιδιώκεται και υλοποιείται στο Βόρειο Τμήμα της ΕΕ (Ολλανδία- Φρανκφούρτη Λονδίνο Παρίσι -Βρυξέλλες -Randstad) και στο κεντρικό ευρωπαϊκό αναπτυξιακό άξονα που τρέχει κατά μήκος του Ρήνου-το γνωστό αναπτυξιακό άξονα της ΕΕ με την ονομασία "μπλε μπανάνα". Το ESPON on the Road project είναι μια Δραστηριότητα Διακρατικής Δικτύωσης δεκαεννέα Σημείων Επαφής ESPON, που χρηματοδοτείται από το Πρόγραμμα ESPON 2013 με σκοπό να φέρει τα αποτελέσματα της εφαρμοσμένης έρευνας για την ευρωπαϊκή εδαφική ανάπτυξη πιο κοντά στην λήψη αποφάσεων. Το Πρόγραμμα ESPON 2013 συγχρηματοδοτείται από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης, τα κράτη μέλη της ΕΕ και τα κράτη-εταίρους δηλαδή την Ισλανδία, το Λιχτενστάιν, τη Νορβηγία και την Ελβετία. Οφείλει να υποστηρίζει την ανάπτυξη πολιτικής σε σχέση με τον στόχο της εδαφικής συνοχής και της αρμονικής ανάπτυξης της ευρωπαϊκής επικράτειας. Για περισσότερες πληροφορίες επισκεφθείτε την ιστοσελίδα του έργου ή ακολουθήστε μας στο facebook ή twitter http://esponontheroad.eu