Παρέµβαση στην όχθη της λίµνης των Ιωαννίνων: Σχεδιασµός τοπίου και εγκαταστάσεων οικολογικής εκπαίδευσης Ε. Λάγκαρη, Αρχιτέκτων Μηχανικός Ε.Μ.Π. Κ. Μωραΐτης, Επίκουρος Καθηγητής, Επιβλέπων Καθηγητής Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Ε.Μ.Π. Β. Τσούρας, Λέκτορας Ε.Μ.Π., Σύµβουλος Καθηγητής Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Περίληψη Μέσω αυτής της διπλωµατικής εργασίας, που παρουσιάστηκε στη σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του ΕΜΠ τον Ιούλιο του 2005, επιχειρείται η ανάδειξη του τοπίου της λίµνης των Ιωαννίνων, φυσικού και πολιτισµικού, µέσα από την αρχιτεκτονική παρέµβαση σε ένα τµήµα της όχθης της. Γενικότερα, σε έναν τόπο όπως το λεκανοπέδιο των Ιωαννίνων, η λίµνη αποτελεί το κυριότερο συστατικό του φυσικού περιβάλλοντος της πόλης, ορίζοντας τόσο την καθηµερινή ζωή, όσο και το πλαίσιο νοητικής αναφοράς των κατοίκων. Η ενηµέρωση, κατά συνέπεια, τόσο των κατοίκων όσο και των επισκεπτών, πάνω σε θέµατα που αφορούν το φυσικό περιβάλλον, αλλά και γενικότερα την πολιτιστική ανάπτυξη και εξέλιξη της περιοχής, αποτελεί ζήτηµα µέγιστης σηµασίας για την περαιτέρω ανάπτυξη της περιοχής. Αυτός είναι και ο στόχος αυτής της διπλωµατικής εργασίας, δηλαδή να προσελκύσει το ενδιαφέρον για παιδεία και έρευνα πάνω στα ζητήµατα της περιοχής, µέσα από µια σειρά διαµορφώσεων και κατασκευών στην όχθη της λίµνης Παµβώτιδας. Η περιοχή της παρέµβασης βρίσκεται στο Β τµήµα της όχθης της λίµνης και αποτελεί την έξοδο του οικισµού του Περάµατος προς τη λίµνη. Σηµαντικό αξιοθέατο είναι το σπήλαιο του Περάµατος, το οποίο βρίσκεται στο εσωτερικό του λόφου πάνω στον οποίο είναι χτισµένος ο οικισµός. Η περιοχή ανήκει στην Α1 ζώνη προστασίας του λιµναίου βιότοπου, η οποία επιτρέπει περιορισµένες δραστηριότητες, καθώς η λίµνη Παµβώτιδα και οι παρόχθιες περιοχές της αποτελούν ένα ευαίσθητο οικοσύστηµα µε σπάνια είδη χλωρίδας και πανίδας. Η παρέµβαση στην περιοχή έχει στόχο τη διαµόρφωση της παρόχθιας έκτασης και το σχεδιασµό ενός χώρου-πλατώµατος που θα λειτουργεί ως πλατεία για τον οικισµό, σε συνδυασµό µε τη διαµόρφωση χώρων πρασίνου, χώρων στάσης και αναψυχής. Συγχρόνως, διαµορφώνεται προβλήτα και χώροι ελλιµενισµού για διάφορους τύπους σκαφών, ώστε να επιτυγχάνεται η σύνδεση της περιοχής µε την πόλη των Ιωαννίνων, το νησί, αλλά και µε το κέντρο κωπηλασίας που βρίσκεται σε κοντινή θέση. Με το σχεδιασµό ενός τύπου ξύλινων κατασκευών, που έχουν τη δυνατότητα να εντάσσονται πλήρως στον καλαµιώνα, αλλά και να µεταβάλλονται ανάλογα µε τις ανάγκες και τις συνθήκες, επιτυγχάνεται η δηµιουργία εκθεσιακών χώρων, µε σκοπό την ανάδειξη του σπηλαίου του Περάµατος, την ενηµέρωση των επισκεπτών σχετικά µε τον υδροβιότοπο, αλλά και σχετικά µε τη σηµασία της λίµνης για τη ζωή των κατοίκων. Μέσω αυτής της αντιµετώπισης των προβληµάτων και των αναγκών της περιοχής, η λύση που προτείνεται αξιοποιεί την περιοχή µελέτης µε σεβασµό στο λιµναίο βιότοπο και αποσκοπεί στην ευαισθητοποίηση των κατοίκων και των επισκεπτών γύρω από αυτό το θέµα. ίνεται η δυνατότητα στον επισκέπτη να βιώσει από κοντά την τοπική ιδιαιτερότητα της περιοχής. Η διπλωµατική αυτή εργασία απέσπασε το πρώτο βραβείο στο διεθνή διαγωνισµό Celebration of Cities της UIA (International Union of Architects) στην κατηγορία φοιτητών, της περιοχής II και συµµετείχε σε σχετική έκθεση στα πλαίσια της 10 ης Biennale Αρχιτεκτονικής της Βενετίας, τον Σεπτέµβριο του 2006.
Εισαγωγή Μέσω αυτής της διπλωµατικής εργασίας, που παρουσιάστηκε στη σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του ΕΜΠ τον Ιούλιο του 2005, επιχειρείται η ανάδειξη του τοπίου της λίµνης των Ιωαννίνων, φυσικού και πολιτισµικού, µέσα από την αρχιτεκτονική παρέµβαση σε ένα τµήµα της όχθης της. Λαµβάνοντας υπόψη την ιδιαιτερότητα που παρουσιάζει ο φυσικός τόπος της λίµνης των Ιωαννίνων και την επιρροή που έχει τόσο στην καθηµερινή ζωή των κατοίκων της πόλης, όσο και στο πλαίσιο της νοητικής τους αναφοράς, κατανοούµε τη σηµασία που έχει η ενηµέρωσή τους πάνω σε θέµατα που αφορούν το φυσικό περιβάλλον, αλλά και γενικότερα την πολιτιστική ανάπτυξη και εξέλιξη της περιοχής. Η διαφύλαξη της πολιτιστικής κληρονοµιάς, αλλά και η οικολογική ευαισθητοποίηση και περιβαλλοντική ενηµέρωση των κατοίκων και των επισκεπτών, αποτελούν ζητήµατα µέγιστης σηµασίας για την περαιτέρω ανάπτυξη της περιοχής. Αυτός είναι και ο στόχος αυτής της διπλωµατικής εργασίας, δηλαδή να προσελκύσει το ενδιαφέρον για παιδεία και έρευνα πάνω στα ζητήµατα της περιοχής των Ιωαννίνων, µέσα από µια σειρά διαµορφώσεων και κατασκευών στην όχθη της λίµνης Παµβώτιδας. Μεθοδολογία Βασικός στόχος είναι καταρχήν, η ανάλυση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών της περιοχής µελέτης και η συλλογή και αξιολόγηση των στοιχείων, είτε πολιτισµικών είτε φυσικών, που προσδιορίζουν και διαµορφώνουν την εικόνα και τη φυσιογνωµία της. Στη συνέχεια, ύστερα από µελέτη και ανάλυση της ευρύτερης περιοχής, επιλέγεται ένα τµήµα της όχθης της λίµνης Παµβώτιδας, το οποίο κρίνεται κατάλληλο για να φιλοξενήσει τις αρχιτεκτονικές παρεµβάσεις και το οποίο, ενώ κρύβει ιδιαίτερες ποιότητες, δεν έχει ακόµα αναδειχθεί και αξιοποιηθεί σωστά. Μέσω της αρχιτεκτονικής σύνθεσης γίνεται προσπάθεια διαµόρφωσης της περιοχής αυτής, ενώ ταυτόχρονα εισάγονται ορισµένες αρχιτεκτονικές κατασκευές οι οποίες, σεβόµενες το περιβάλλον στο οποίο τοποθετούνται, ευνοούν θετικά την ανάπτυξη της περιοχής, έχοντας πάντα σαν στόχο την ενηµέρωση των κατοίκων και των επισκεπτών πάνω σε θέµατα περιβάλλοντος και πολιτισµού. Ανάλυση Η κοιλάδα των Ιωαννίνων βρίσκεται στο κέντρο σχεδόν της Ηπείρου και περικλείεται από ψηλά βουνά σε υψόµετρο από την επιφάνεια της θάλασσας 484 µ. Στο κέντρο της κοιλάδας σχηµατίζεται µεγάλη λίµνη και στη µέση ένα µικρό νησί. Η πόλη είναι χτισµένη νότια του όρους Μιτσικέλι, στη δυτική όχθη της λίµνης και αρχικός πυρήνας της υπήρξε µία βραχώδης χερσόνησος 1. Στο κέντρο της λίµνης, απέναντι από το κάστρο των Ιωαννίνων, βρίσκεται το νησί, περιορισµένο σε έκταση, µε οικισµό στη βορειοανατολική του άκρη 2. Στο βόρειο µέρος της λίµνης εκτεινόταν η λίµνη της Λαψίστας, µικρότερη σε µέγεθος, η οποία αποξηράνθηκε το 1954. Αποτελούσε την προέκταση της λίµνης των Ιωαννίνων και συνδέονταν µε αυτή µέσω ενός πεδινού τµήµατος, το οποίο κατακλυζόταν από νερά τους χειµερινούς µήνες, ενώ το καλοκαίρι µετατρεπόταν σε ελώδη έκταση. Η φυσική συγκέντρωση του νερού στην κοιλότητα της λίµνης προκαλεί σε ολόκληρο το λεκανοπέδιο των Ιωαννίνων την αύξηση της υγρασίας και επηρεάζει και καθορίζει τις κλιµατολογικές συνθήκες, ευνοώντας τις σχεδόν µόνιµες νεφώσεις, τις άφθονες βροχοπτώσεις της χειµερινής περιόδου, καθώς και τις ξαφνικές καταιγίδες του καλοκαιριού. Όπως είναι κατανοητό, το ιδιαίτερο κλίµα που συναντάµε στην περιοχή, συνδέεται άµεσα µε τη γενικότερη εικόνα του φυσικού τοπίου, αλλά και µε την αίσθηση και την ατµόσφαιρα του αστικού τοπίου που αναπτύσσεται δίπλα στη λίµνη. 1 Βρανούσης Λ., Ιστορία των Ιωαννίνων, σελ.64 2 άκαρης Σ. (1971), Το νησί των Ιωαννίνων, σελ.20
Η Παµβώτιδα κατέχει σηµαντικότατη θέση στη διαδικασία εγκαθίδρυσης και οργάνωσης της πόλης των Ιωαννίνων, καθώς αποτελεί τον ιστορικό τόπο που αναπτύχθηκε και έζησε επί 15 αιώνες η Γιαννιώτικη πολιτεία 3. Με άλλα λόγια, η λίµνη, ορίζοντας τους φυσικούς παράγοντες πάνω στους οποίους στηρίχτηκε η δόµηση ενός αστικού περιβάλλοντος, όχι µόνο αποτέλεσε το βασικό και αναγκαίο υπόβαθρο για τη συντήρηση µιας πολιτείας, αλλά πυροδότησε συγχρόνως την ανάπτυξη των πολιτιστικών διεργασιών, καθορίζοντας µε τον τρόπο αυτό µια ιδιαίτερη αστική φυσιογνωµία. Εικόνα 1. Το λεκανοπέδιο και η πόλη των Ιωαννίνων Image 1. Τhe area and the city of Ioannina Το κάστρο των Ιωαννίνων έχει το προνόµιο να είναι χτισµένο πάνω σε µία βραχώδη χερσόνησο που εισχωρεί στη λίµνη και περιβάλλεται από τις τρεις µεριές από τα νερά της, τα οποία εξασφάλιζαν απόλυτη φυσική οχύρωση στο κάστρο. Είναι, δηλαδή, απροσπέλαστη από τη µεριά της λίµνης και δεν έχει παρά στενές και δύσκολες προσβάσεις από τη µεριά της στεριάς 4. Πότε κατασκευάστηκε η πρώτη οχύρωση δεν είναι γνωστό, αλλά σύµφωνα µε διάφορες παραδοχές και εκτιµήσεις που υπάρχουν 5, ίσως σχεδιάστηκε και χτίστηκε από τον Ιουστινιανό την πρώιµη βυζαντινή περίοδο του 528 µ.χ 6. Με το πέρασµα των αιώνων, και 3 Νικολαΐδης Κ., Τα Γιάννενα, το κάστρο- η λίµνη- το νησί, σελ.86 4 Βρανούσης Λ., ό.π., σελ.64 5 Βρανούσης Λ., ό.π., σελ.64: «Ο Βυζαντινός ιστορικός Προκόπιος (στο έργο του Περί κτισµάτων, 1), αναφερόµενος σε πόλεις και οχυρά που ανοικοδόµησε ή ανανέωσε ο σύγχρονός του αυτοκράτορας Ιουστινιανός (527-565µ.Χ.) στην Ήπειρο, περιγράφει µια τοποθεσία που πολύ µοιάζει µε την τοποθεσία των Ιωαννίνων.» 6 Χαρίσης Β. (2003), ό.π., σελ.199 : «Η προσπάθεια να προσδιοριστεί η µορφή οργάνωσης το σχέδιο - µιας πόλεως που είχε κατά τον πρώτο της σχηµατισµό και µάλιστα πριν 1500 χρόνια µοιάζει, ασφαλώς, µε ουτοπία.»
αφού η πόλη περνά στα χέρια πολλών και διαφορετικών λαών, τα τείχη χτίζονται και ανανεώνονται συνεχώς. Η εγκατάσταση των Τούρκων στην πόλη γίνεται το 1430 µετά από πολύµηνη πολιορκία 7. Μετά τη διάσπαση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας και τη γενική αναστάτωση που επακολούθησε, υπήρξε µετακίνηση πληθυσµών από τα βουνά και τις πεδιάδες προς τα κάστρα-πόλεις. Η αύξηση των κατοίκων των αστικών κέντρων παίρνει σηµαντικές διαστάσεις. Ειδικά µετά από το κίνηµα του ιονυσίου Φιλοσόφου το 1611, οι χριστιανοί διώχνονται από το κάστρο των Ιωαννίνων, το οποίο παραµένει ως τόπος κατοικίας των Οθωµανών και κατοικούν στην περιοχή έξω από τα τείχη που παραµένει ανοχύρωτη 8. Η ανάπτυξη της πόλης των Ιωαννίνων γίνεται αρχικά στο τµήµα της πεδιάδας που εκτείνεται νοτιοδυτικά του κάστρου. Εικόνα 2: Η λίµνη, το νησί, η περιοχή του Περάµατος και το σπήλαιο Image 2: The lake, the island, the area of Perama and the cave Το ενδιαφέρον της υδάτινης παρουσίας για τη φυσιογνωµία των πόλεων συνδέεται άµεσα µε τη διαµόρφωση ισχυρών οριζόντιων φυσικών ορίων, ανάµεσα στη γη και το νερό. Ο Kevin Lynch στην ανάλυσή του για την εικόνα της πόλης, διαπιστώνει πως το όριο ανάµεσα στον αστικό ιστό και το νερό, είτε αυτό είναι θάλασσα είτε είναι λίµνη, όπως στην περίπτωσή µας, είναι πάντοτε ισχυρό ως αντίληψη 9. Συνδέεται άµεσα µε τη δυνατότητα 7 Κανετάκης Ι. (1994), σελ. 181: «Η πολύµηνη πολιορκία των Τούρκων αποδεικνύει ότι το κάστρο ήταν αρκετά ισχυρό. Το σχέδιο αυτό της πόλεως διατηρήθηκε ως το 1815 όταν ο Αλή πασάς ανακατασκεύασε τα εξωτερικά τείχη και επέκτεινε την ακρόπολη, το Ιτς Καλέ, προς τα δυτικά. Οι εργασίες τροποποιήσεωναναµορφώσεων ήταν πολύ µεγάλης έκτασης, τόσης ώστε άλλαξε η µορφή του κάστρου.» 8 Κανετάκης Ι. (1994), ό.π., σελ. 199 9 Lynch K. (1960), The image of the city
απόδοσης ισχυρών σηµασιών, λειτουργικών, οικονοµικών και πολιτιστικών στα όρια αυτά 10. Η λίµνη εντούτοις, δεν προσφέρει ένα οµοιογενές τοπίο σε όλο το µήκος της περιµέτρου της. Υπάρχει µια έντονη αντίθεση, ανάµεσα στον τρόπο που το σύνολο της πόλης έρχεται να αγγίξει τη λίµνη και στον τρόπο, που τα φυσικά αναλλοίωτα όριά της αναπτύσσονται στην υπόλοιπη περιοχή του λεκανοπεδίου. Οι επεµβάσεις από τους κατοίκους των γύρω περιοχών είναι πολύ µικρότερης κλίµακας, καθώς οι κύριες δραστηριότητές τους σχετίζονται ακόµα µε τη λίµνη. Είναι χαρακτηριστικό ότι η πόλη των Ιωαννίνων δεν έχει περάσει στην απέναντι πλευρά, αλλά η λίµνη αποτελεί γι αυτή ένα αυστηρό όριο που «µονώνει» το νησί και τις γύρω περιοχές δίνοντάς τους τη δυνατότητα να ακολουθούν το δικό τους ρυθµό ζωής 11. Μελετώντας λοιπόν, την ευρύτερη περιοχή του λεκανοπεδίου των Ιωαννίνων, κατανοούµε ότι ο φυσικός τόπος της λίµνης αποτελεί το κεντρικό στοιχείο γύρω από το οποίο αναπτύσσεται τόσο η πόλη, όσο και οι δραστηριότητες των κατοίκων. Οι τοποθεσίες µε τη κυριότερη σηµασία, και οι οποίες αποτελούν σήµερα τους κυριότερους πόλους έλξης επισκεπτών, είναι το νησί και ο οικισµός του Περάµατος, 4 χλµ βορειοδυτικά της πόλης. Ο εν λόγω οικισµός είναι χτισµένος πάνω σε ένα από τα σηµαντικότερα σπήλαια της Ελλάδας, το οποίο ανακαλύφθηκε από τους κατοίκους τυχαία το 1940 κατά τη διάρκεια βοµβαρδισµών. Το σπήλαιο του Περάµατος είναι το πρώτο σπήλαιο που αξιοποιήθηκε τουριστικά και αποτελεί σήµερα τον σηµαντικότερο ίσως προορισµό για τους επισκέπτες της περιοχής. Εικόνα 3. Τοπογραφικός χάρτης ανάλυσης της περιοχής Image 3. Topography map-analysis of the area Η περιοχή της παρέµβασης λοιπόν, βρίσκεται στο Β τµήµα της όχθης της λίµνης και αποτελεί την έξοδο του οικισµού του Περάµατος προς τη λίµνη. Η λίµνη Παµβώτιδα και οι γύρω περιοχές της αποτελούν ένα ευαίσθητο οικοσύστηµα το οποίο ανήκει στο ίκτυο Natura 2000 λόγω των σηµαντικών ενδιαιτηµάτων και των σπάνιων ειδών χλωρίδας και 10 Μωραΐτης Κ. (2000), ό.π., σελ. 52 11 άκαρης Σ. (1971), ό.π., σελ.7
πανίδας. Η περιοχή, κατά συνέπεια, ανήκει στην Α1 ζώνη προστασίας του λιµναίου βιότοπου, στην οποία επιτρέπονται περιορισµένες δραστηριότητες: 1. η επιστηµονική έρευνα και η περιβαλλοντική εκπαίδευση 2. οι παραδοσιακές δραστηριότητες εφόσον δεν επιβαρύνουν το οικοσύστηµα 3. η άσκηση της κτηνοτροφίας και της γεωργίας σύµφωνα µε τους κανόνες της βιολογικής γεωργίας 4. οι αθλητικές δραστηριότητες και η λιµναία αναψυχή Το τµήµα αυτό της όχθης, παρόλο που βρίσκεται ακριβώς µπροστά από τον οικισµό, παραµένει αδιαµόρφωτο και αναξιοποίητο, ενώ περιτριγυρίζεται από εκτεταµένους καλαµιώνες. Ο καλαµιώνας λειτουργεί θετικά για το οικοσύστηµα συµβάλλοντας στον αυτοκαθαρισµό της λίµνης, µέσω της απορρόφησης θρεπτικών ουσιών, καθώς και στην προστασία της ιχθυοπανίδας και της ορνιθοπανίδας. Η σύνδεση της περιοχής µε την πόλη των Ιωαννίνων γίνεται µέσω της εθνικής οδού Ιωαννίνων- Τρικάλων, αλλά προβλέπεται και η επικοινωνία µε πλωτά µέσα, τόσο µε την πόλη, όσο και µε το νησί που βρίσκεται στο κέντρο της λίµνης. Η σύνδεση αυτή (πόλη Πέραµα νησί) ισοδυναµεί µε τη σύνδεση όλων σχεδόν των αξιοθέατων της περιοχής των Ιωαννίνων. Επιπλέον, υτικά της περιοχής βρίσκεται ο Κωπηλατικός Όµιλος της Λιµνοπούλας, µε τον οποίο προβλέπεται επίσης η σύνδεση για λόγους αθλητισµού και αναψυχής. Περιγράφοντας την περιοχή παρέµβασης µπορούµε να επισηµάνουµε ορισµένα στοιχεία που δηλώνουν τον ιδιαίτερό της χαρακτήρα και τη σηµασία που έχει η διαµόρφωσή της για την ευρύτερη περιοχή. Η υφιστάµενη κατάσταση χαρακτηρίζεται µάλλον από την έλλειψη στρατηγικού σχεδιασµού, καθώς ακόµα και ορισµένα στοιχεία αρχιτεκτονικής τοπίου, όπως ένα µικρό πάρκο ή η προβλήτα ελλιµενισµού σκαφών, συνυπάρχουν µε τους χώρους στάθµευσης αυτοκινήτων και λεωφορείων, αλλά και µε κενούς χώρους µε απροσδιόριστη λειτουργία. Η περιοχή ορίζεται στο Βόρειο τµήµα της από την εθνική οδό, η οποία την χωρίζει από τον οικισµό του Περάµατος και στο Ανατολικό άκρο της καταλήγει το πολυσυζητηµένο ανάχωµα, το οποίο συγκρατεί τα νερά της λίµνης σε ένα µεγάλο τµήµα της όχθης. Γενικότερα, τα στοιχεία του φυσικού τοπίου είναι εµφανή και ιδιαίτερης σηµασίας, όπως επίσης και η θέα από την περιοχή µελέτης στην πόλη και το νησί, αλλά υποδηλώνουν την ανάγκη ενός ολοκληρωµένου και ποιοτικού σχεδιασµού για την ανάδειξή τους. Εικόνα 4. Φωτογραφίες της περιοχής Image 4. Photos of the area Το πρόγραµµα της παρέµβασης στην περιοχή έχει στόχο τη διαµόρφωση της παρόχθιας έκτασης και το σχεδιασµό ενός χώρου-πλατώµατος που θα λειτουργεί ως πλατεία για τον οικισµό του Περάµατος, σε συνδυασµό µε τη διαµόρφωση χώρων πρασίνου, χώρων στάσης και αναψυχής. Συγχρόνως, η µελέτη στοχεύει στη διακίνηση, ενηµέρωση και
εκπαίδευση των επισκεπτών σχετικά µε το σπήλαιο του Περάµατος, το φυσικό οικοσύστηµα της λίµνης Παµβώτιδας και τη σχέση που αναπτύσσεται ανάµεσα στη λίµνη, την πόλη και το νησί, τη σηµασία που είχε και έχει για τη ζωή των κατοίκων. Εικόνα 5. Πρόγραµµα παρέµβασης-έρευνα σε σχετική βιβλιογραφία Image 5. Program of intervention-survey in relevant bibliography Πιο αναλυτικά, οι στόχοι του σχεδιασµού είναι: 1. διαµόρφωση κενού χώρου-πλατείας για τον οικισµό του Περάµατος 2. χώροι στάσης-ξεκούρασης-αναψυχής 3. αντικατάσταση ορισµένων σκληρών δαπέδων µε χώµα και επιπλέον φύτευση 4. υπαίθρια αµφιθέατρα για εκπαιδευτικούς-ενηµερωτικούς σκοπούς 5. χρήση στοιχείων νερού 6. προβλήτα για το καράβι που συνδέει πόλη-πέραµα-νησί 7. χώρος ελλιµενισµού για κωπηλατικές λέµβους 8. ξύλινες κατασκευές για ενηµέρωση και εκπαίδευση σχετικά µε το σπήλαιο του Περάµατος, τον υδροβιότοπο, τη σχέση πόλη-λίµνη-νησί 9. παρατηρητήριο 10. γέφυρα πάνω από τη κοίτη του ρέµατος 11. χώρος υποδοχής 12. αναψυκτήριο και τουαλέτες 13. άξονες κίνησης µέσα στο φυσικό περιβάλλον (καλαµιώνας) Οι πρώτες εντυπώσεις από την περιοχή µελέτης είναι αυτές που καθόρισαν και την κεντρική ιδέα για τον αρχιτεκτονικό σχεδιασµό. Ο χώρος αυτός που ανοίγεται µπροστά από τον οικισµό φαίνεται να αποτελεί ένα κενό του φυσικού τοπίου, το οποίο περικλείεται από µία
πυκνή µάζα, αυτή του καλαµιώνα. Στόχος, κατά συνέπεια, του σχεδιασµού είναι η διάσπαση αυτών των ορίων και η προσπάθεια αλληλεπίδρασης µεταξύ του πλατώµατος και του καλαµιώνα. Με αυτόν τον τρόπο επιτυγχάνεται η ένταξη του φυσικού στοιχείου στο κεντρικό τµήµα της παρέµβασης, αλλά και η διείσδυση του δοµηµένου περιβάλλοντος της πλατείας στον καλαµιώνα. Με άλλα λόγια, επιχειρείται η ευαισθητοποίηση των επισκεπτών πάνω σε θέµατα περιβάλλοντος και πολιτισµού µέσω της άµεσης επαφής τους µε το φυσικό τοπίο της λίµνης. Εικόνα 6. Αρχικές ιδέες-µακέτες Image 6. Initial ideas-models Τελική πρόταση Μέσα από την περιγραφή της πρότασης γίνεται αντιληπτό ότι βασικός στόχος είναι η δηµιουργία µίας «πλατείας», ενός κεντρικού χώρου εκτόνωσης του οικισµού του Περάµατος, σε συνδυασµό µε τη δηµιουργία εκθεσιακών χώρων. Κατά συνέπεια, το τµήµα της περιοχής που βρίσκεται σε πιο κεντρικό σηµείο διαµορφώνεται, µε τη χρήση υλικών της περιοχής, σε πλατώµατα, χώρους στάσης και άξονες κίνησης. Η βασική µορφή του σχεδιασµού είναι γραµµική, µε την αλληλουχία υλικών, τη φύτευση δεντροστοιχιών και τη χρήση γραµµικών υδάτινων επιφανειών σε συνδυασµό µε χώρους στάσης. Το µεγαλύτερο τµήµα της περιοχής, που αποτελούσε πριν από την παρέµβαση χώρο στάθµευσης, µετατρέπεται πάλι σε πάρκο. Συγχρόνως, διαµορφώνεται προβλήτα και χώροι ελλιµενισµού για διάφορους τύπους σκαφών, ώστε να επιτυγχάνεται η σύνδεση της περιοχής µε την πόλη των Ιωαννίνων, το νησί, αλλά και µε το κέντρο κωπηλασίας που βρίσκεται σε κοντινή θέση. Ορισµένοι από αυτούς τους χώρους διαµορφώνονται σε ξύλινες επιφάνειες, µε στέγαστρα και χώρους στάσης και αναψυχής. Με το σχεδιασµό ενός τύπου ξύλινων κατασκευών, που έχουν τη δυνατότητα να εντάσσονται πλήρως στον καλαµιώνα, αλλά και να µεταβάλλονται ανάλογα µε τις ανάγκες και τις συνθήκες, επιτυγχάνεται η δηµιουργία εκθεσιακών χώρων, µε σκοπό την ανάδειξη του
σπηλαίου του Περάµατος, σηµαντικού αξιοθέατου της περιοχής, την ενηµέρωση των επισκεπτών σχετικά µε τον υδροβιότοπο, αλλά και σχετικά µε τη σηµασία της λίµνης για τη ζωή των κατοίκων. Η ύπαρξη αυτών των εκθεσιακών χώρων κρίνεται απαραίτητη για την περιοχή, καθώς, όπως είδαµε, ενώ η προσέλευση τουριστών είναι µεγάλη, δεν υπάρχει η κατάλληλη υποδοµή για την αξιοποίησή της. Η τοποθέτηση αυτών των κατασκευών αποσκοπεί στην κυκλική κίνηση των επισκεπτών, µε αφετηρία και τέρµα τους περισσότερο διαµορφωµένους χώρους και ενδιάµεσα την είσοδό τους µέσα στον καλαµιώνα. Οι επισκέπτες καλούνται, µε άλλα λόγια, µέσω αυτής της διαδροµής να εισέλθουν στον καλαµιώνα και να βιώσουν µε άµεσο τρόπο το φυσικό τοπίο της λίµνης. Αυτός είναι, άλλωστε, και ο στόχος της κατασκευής αυτών των εκθεσιακών χώρων, η ενηµέρωση και ευαισθητοποίηση των επισκεπτών πάνω σε θέµατα που αφορούν το φυσικό τοπίο. Εικόνα 7. Τοπογραφικό της τελικής πρότασης Image 7. Μasterplan of the final design
Εικόνα 8. Προοπτικά σκίτσα της πρότασης-µακέτα ιδεών Image 8. Perspective sketches of the design-conceptual model
Εικόνα 9. Kατασκευαστική αναζήτηση Image 9. Survey on the structure
Εικόνα 10. Εκθεσιακός χώρος για το σπήλαιο του Περάµατος Image 10. Structure for expositions concerning the cave of Perama Η πρώτη από αυτές τις κατασκευές τοποθετείται σε κεντρικό σηµείο και αποτελεί την αφετηρία της ενηµερωτικής διαδροµής, καθώς περιλαµβάνει τους χώρους υποδοχής σε συνδυασµό µε την έκθεση για το σπήλαιο, βοηθητικούς χώρους και ένα αναψυκτήριο. Μέσω µιας γέφυρας γίνεται η είσοδος στον καλαµιώνα, µέσα στον οποίο βρίσκονται οι υπόλοιπες κατασκευές ενηµέρωσης, ένα παρατηρητήριο και µία κατασκευή αρκετά υπερυψωµένη µε θέα προς την πόλη και το νησί, η οποία αποτελεί ουσιαστικά και το τέρµα της διαδροµής.
Εικόνα 11. Εκθεσιακός χώρος για τον υδροβιότοπο Image 11. Structure for exhibition concerning the biotope
Εικόνα 12. Εκθεσιακός χώρος για τον υδροβιότοπο Image 12. Structure for exhibition concerning the biotope
Εικόνα 13. Παρατηρητήριο Image 13. Οbservation post
Εικόνα 14. Εκθεσιακός χώρος για πόλη λίµνη - νησί Image 14. Structure for exhibition concerning the city-lake-island
Εικόνα 15. Τυπική κατασκευαστική µονάδα Image 15. Typical construction unit Η κατασκευή της τυπικής µονάδας γίνεται µε τον απλούστερο δυνατό τρόπο ώστε να επιτυγχάνεται η αναστρεψιµότητα, να είναι δυνατός, µε άλλα λόγια, ο συνδυασµός των µονάδων, η προσθήκη ή κατάργησή τους, ώστε να διαµορφώνονται οι εκθεσιακοί χώροι. Οι κατασκευές θεµελιώνονται µε πασσάλους, είναι υπερυψωµένες από το έδαφος και συνδυάζονται µε διπλή στέγαση για τον ήλιο. Κάθε τυπική µονάδα είναι στεγασµένη είτε µε ξύλινες σανίδες, είτε µε καλάµια, σε µια προσπάθεια πλήρους ένταξης στο περιβάλλον του καλαµιώνα. Με τον ίδιο τρόπο διαµορφώνονται πετάσµατα από καλάµια, πάνω στα οποία τοποθετούνται τα ενηµερωτικά πανέλα, δίνοντας την αίσθηση της διαφάνειας και της κατακορυφότητας του καλαµιώνα.
Εικόνα 16. Ανάλυση της κατασκευής αξονοµετρική τοµή Image 16. Analysis of the construction axonometric section
Συµπερασµατικά, µπορούµε να πούµε ότι µέσω αυτής της αντιµετώπισης των προβληµάτων και των αναγκών της περιοχής, η λύση που προτείνεται αξιοποιεί την περιοχή µελέτης µε σεβασµό στο λιµναίο βιότοπο και αποσκοπεί στην ευαισθητοποίηση των κατοίκων και των επισκεπτών γύρω από αυτό το θέµα. Εκτός από το γεγονός ότι η άµεση αξιοποίηση της περιοχής µελέτης είναι απαραίτητη αν θέλουµε να αποφύγουµε την περαιτέρω υποβάθµισή της, δίνεται η δυνατότητα στον επισκέπτη να έρθει σε άµεση επαφή µε το φυσικό περιβάλλον. Κατορθώνει, µε άλλα λόγια, να βιώσει την τοπιακή ιδιαιτερότητα της περιοχής. Εικόνα 17. Φωτογραφίες µακέτας Image 17. Photos of the models Βιβλιογραφία Bachelard, G., Το νερό και τα όνειρα, εκδ. Χατζηνικολή, Αθήνα, 1985. Βρανούσης, Λ., Ιστορία των Ιωαννίνων, Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα. άκαρης, Σ., Το Νησί των Ιωαννίνων, Ιστορία, Μνηµεία, Μουσείο, εκδ. Αφών Τολίδη, Αθήνα, 1971. Ιωάννινα, Ιωάννινα: 1890-1950, έκδοση του Ριζαρείου Ιδρύµατος, Αθήνα, 1996. Κανετάκης, Ι., Το Κάστρο: Συµβολή στην Πολεοδοµική ιστορία των Ιωαννίνων, Τεχνικό Επιµελητήριο Ελλάδας, Αθήνα, 1994. Κορδώσης, Μ., Τα Βυζαντινά Γιάννενα: κάστρο(πόλη)- ξώκαστρο-κοινωνία-διοίκησηοικονοµία, Αθήνα, 2003. Lynch, K., The image of the city, MIT Press, 1960. Μωραΐτης, Κ., Αισθητική αντιµετώπιση, Η φυσιογνωµία της ελληνικής πόλης, Εργαστήριο πολεοδοµικής σύνθεσης ΕΜΠ σελ. 41-62, Αθήνα, 2000. Νικηφορίδης, Π., Cuomo, Β., Ταράνη, Π., Το νερό ως στοιχείο διαµόρφωσης του δηµόσιου χώρου στην κοινωνία του θεάµατος, Αρχιτεκτονικά Θέµατα, σελ. 125, 2003. Νικολαΐδης, Κ., Τα Γιάννενα, το κάστρο- η λίµνη- το νησί, εκδ. ωδώνη Ιωάννινα Παπαγεωργίου, Γ., Οι συντεχνίες στα Γιάννενα κατά το 19 ο και τις αρχές του 20 ου αιώνα, ΙΜΙΑΧ, Ιωάννινα, 1988. Ρούσκας, Γ., Ταλιάνης,., Λίµνες: Πολιτείες του νερού, εκδ. Τοπίο, Αθήνα Σαλαµάγκας,., Άπαντα- λογοτεχνικά, τόµος 4, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα Στεφάνου, Ιουλ., Στεφάνου, Ιωσ., Περιγραφή της εικόνας της πόλης, Πανεπιστηµιακές εκδόσεις Ε.Μ.Π., Αθήνα, 1999.
Στεφάνου, Ιουλ., Στεφάνου, Ιωσ., Η φυσιογνωµία ενός τόπου, Πανεπιστηµιακές εκδόσεις Ε.Μ.Π., Αθήνα, 2001. Τερκενλή, Θ., Το πολιτισµικό τοπίο: γεωγραφικές προσεγγίσεις, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα, 1996. Χαρίσης, Β., Λίµνη Παµβώτις, Ηπειρωτικό Ηµερολόγιο, σελ.242-265, Ιωάννινα, 1987. Χαρίσης, Β., Φύση και Αρχιτεκτονική, Ηπειρωτικό Ηµερολόγιο, σελ.261-297, Ιωάννινα, 1988. Χαρίσης, Β., ΙΩΑΝΝΙΝΑ Ίδρυση- Χωροταξικός ρόλος- Μορφή της πρωτοβυζαντινής πόλεως, Ιωάννινα, 2003. Εικόνα 18. Τεύχος µε τα βραβεία του διαγωνισµού Celebration of Cities Image 18. Issue with the prizes for the architectural competition Celebration of Cities Η διπλωµατική αυτή εργασία απέσπασε το πρώτο βραβείο στο διεθνή διαγωνισµό Celebration of Cities της UIA (International Union of Architects) στην κατηγορία φοιτητών, της περιοχής II και συµµετείχε σε σχετική έκθεση στα πλαίσια της 10 ης Biennale Αρχιτεκτονικής της Βενετίας, τον Σεπτέµβριο του 2006. Θα ήθελα να ευχαριστήσω τους καθηγητές µου Κ. Μωραΐτη και Β. Τσούρα για την αµέριστη συµπαράσταση και τις πολύτιµες συµβουλές τους καθ όλη τη διάρκεια της εκπόνησης της διπλωµατικής µου εργασίας. Επίσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον αείµνηστο Λάγκαρη Βασίλειο, γεωλόγο, τους αρχιτέκτονες Κωστή ηµήτριο, Στρατσιάνη Χρήστο και Μάτα Κουµπούρη, καθώς και το Φορέα ιαχείρισης της Λίµνης για τις διευκολύνσεις και τις πληροφορίες που µου παρείχαν σχετικά µε την περιοχή µελέτης.
Intervention on the Lakeshore of Ioannina: Landscape Design and Ecological Education Ε. Lagkari, Architect Engineer, N.T.U.A. Κ. Moraitis, Assistant Professor, N.T.U.A., Supervising Professor School of Architecture, N.T.U.A. V. Tsouras, Lecturer, N.T.U.A., Advising Professor School of Architecture, N.T.U.A. Abstract The object of this dissertation, which was presented at the School of Architecture of NTUA in July 2005, is to take advantage of the natural, historical and cultural resources of the city of Ioannina and make the importance of its lake apparent, through an architectural intervention. Generally, in a place like the area of Ioannina, the lake is the most significant natural element. It defines not only the every-day life of the citizens, but also their mental processes. Consequently, it is very important to inform citizens, as well as visitors, on matters concerning the natural environment and the historical evolution of the area. This project aims at attracting interest in education and research and enhancing contemporary cultural development, by using the architectural intervention in this area. The area of the intervention is located on the north part of the lakeshore, in front of the settlement of Perama and is protected because of its ecological importance. The main local point of interest is the cave of Perama, which is located inside a hill on which the settlement is built. The area belongs to the A1 environmental zone and is designated by the Natura 2000 network, which allows only certain activities concerning recreational and educational uses. The intervention succeeds in the design of an open space (square) for the settlement of Perama, as well as the design of green spaces and recreational areas. An important part of the design is the formation of a pier in order to improve the connection with Ioannina and the island and the design of a type of wooden constructions that are placed inside the reed thicket. These constructions can be easily transformed, according to the needs, in order to provide space for exhibitions about the cave of Perama, about the protected area of the reed thicket and about the importance of the lake for the life of the city. Through this intervention, the project aims at creating and enhancing interest on the natural environment, always in respect to the ecological and cultural value of the area. It tries to transform the urban setting and orient society towards a better relationship between man and natural environment. This project was awarded the first prize (student category, region II) of the international architectural competition Celebration of Cities, organized by the UIA (International Union of Architects). The project was exhibited during the 10 th Biennale of Architecture in Venice, in September 2006.