ΔΙΚΤΥΟ ΑΕΙΦΟΡΩΝ ΝΗΣΩΝ ΔΑΦΝΗ ΣΙΦΝΟΣ ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2006
Ερευνητικό έργο: Έρευνα για την αειφόρο ανάπτυξη στην Σίφνο Ερευνήτριες: Γιώργος Καρακατσάνης Επικοινωνία: Τηλέφωνο: 6945552243 E-mail: karakas11361@gmail.com Εικόνα εξωφύλλου: Χαρακτηριστικές εικόνες από το νησί Το τεύχος του ερευνητικού έργου είναι διαθέσιμο από τη διεύθυνση: www.itia.ntua.gr/dafni ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ: ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ Κίμων Χατζημπίρος E-MAIL: kimon@itia.ntua.gr ΤΟΜΕΑΣ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΥΔΡΑΥΛΙΚΩΝ ΚΑΙ ΘΑΛΑΣΣΙΩΝ ΕΡΓΩΝ Ηρώων Πολυτεχνείου 9, Πολυτεχνειούπολη Ζωγράφου, 157 80 ΑΘΗΝΑ Τηλ: 210-772 -2896 D I P E ΔΙΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ Ε-MAIL: dipe@otenet.gr ΣΑΡΙΠΟΛΟΥ 11 ΑΘΗΝΑ Τηλ: 210-8848055-6 Fax: 210-8846278 Τηλ: 210-772 -2896 2
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Κατάλογος εικόνων 6 Κατάλογος πινάκων 8 1 Περίληψη (Ελληνικά) 9 2 Περίληψη (Αγγλικά) 11 3 Ευχαριστίες 13 4 Υπάρχουσα κατάσταση τάσεις 15 4.1 Γενικά στοιχεία για το νησί... 15 4.1.1 Βασικά Γεωγραφικά στοιχεία... 15 4.1.2 Μορφολογία... 16 4.1.3 Γεωλογία... 17 4.1.4 Κλίμα... 17 4.1.5 Ιστορία της Σίφνου... 18 4.2 Γενικά οικονομικά στοιχεία... 20 4.2.1 Οικονομικές τάσεις... 20 4.2.2 Διάθεση του Προϋπολογισμού... 21 4.3 Γενικά κοινωνικά στοιχεία... 21 4.3.1 Δημογραφικά στοιχεία... 21 5 Βασικές παράμετροι 23 5.1 Γεωγραφικά δεδομένα / της γης... 23 5.1.1 Διαθεσιμότητα κατάλληλων χαρτών... 23 5.1.2 Ενημέρωση χαρτών... 23 5.1.3 Κατάσταση παράκτιου περιβάλλοντος... 24 5.1.4 Κατάσταση ορεινών περιοχών... 27 5.2 Ενέργεια... 27 5.2.1 Πρωτογενής ενέργεια... 27 5.2.2 Μονάδες, τεχνολογία παραγωγής, δίκτυα... 27 5.2.3 Κατανάλωση... 28 5.2.4 Ανάπτυξη ΑΠΕ... 28 5.3 Στερεά απόβλητα-απορρίμματα... 28 5.3.1 Χώροι μη ελεγχόμενης απόρριψης... 28 5.3.2 Απορρίμματα από χερσαίες ή θαλάσσιες πηγές που καταλήγουν σε ακτές... 29 5.3.3 Διαχείριση στερεών αποβλήτων από ΟΤΑ... 29 5.3.4 Χώροι ελεγχόμενης απόρριψης ή ΧΥΤΑ... 30 3
5.3.5 Ανακύκλωση υλικών... 31 5.4 Νερά... 31 5.4.1 Διαχείριση υδατικών πόρων... 31 5.4.2 Εισαγωγή-παραγωγή -κατανάλωση νερού, άρδευση, ύδρευση, τουριστικές ανάγκες, κατάσταση δικτύων, ποιότητα νερού στην κατανάλωση... 32 5.4.3 Εξοικονόμηση νερού... 35 5.4.4 Διαχείριση λυμάτων... 36 5.4.5 Λειτουργία εγκαταστάσεων... 38 5.5 Μεταφορές - κινητικότητα... 39 5.5.1 Δημόσια μεταφορικά μέσα σε χερσαίες μεταφορές... 39 5.5.2 Κυκλοφοριακά προβλήματα, ατυχήματα, θόρυβος, στάθμευση... 40 5.5.3 Υποδομές για εναλλακτικά μέσα, ζώνες ήπιας κυκλοφορίας... 41 5.5.4 Θαλάσσιες μεταφορές, αεροπορικές μεταφορές, διεθνείς μεταφορές... 41 5.6 Τουρισμός... 42 5.6.1 Καταγραφή- παρακολούθηση τουριστικών υποδομών... 42 5.6.2 Διακίνηση τουριστών, χαρακτηριστικά τους, χωρική κατανομή, χρονική κατανομή... 42 5.6.3 Εναλλακτικός τουρισμός... 43 5.6.4 Διαχείριση τουριστικού προϊόντος... 43 5.6.5 Υποδομές για ποιοτικό τουρισμό... 44 5.6.6 Χρήση συστημάτων περιβαλλοντικής διαχείρισης... 44 5.6.7 Οχλήσεις: ηχορύπανση, κυκλοφορία αυτοκινήτων, στάθμευση, κατασκευές σε ακτές... 44 5.7 Πρωτογενής παραγωγή... 44 5.7.1 Καταγραφή γεωργικών, αλιευτικών, κτηνοτροφικών, δασικών, μεταποιητικών εκμεταλλεύσεων και μονάδων... 44 5.7.2 Ισοζύγιο τοπικών / εισαγόμενων προϊόντων... 47 5.7.3 Διατήρηση παραδοσιακών καλλιεργειών και στοιχείων τοπικών ποικιλιών, αναβαθμών, φυτοφρακτών, πέτρινων κατασκευών... 48 5.7.4 Ύπαρξη μορφών παραγωγής και μεταποίησης που πιστοποιούνται ως βιολογικές... 49 5.7.5 Μορφές και δομές απασχόλησης στον πρωτογενή τομέα... 49 5.7.6 Περιβαλλοντικές επιπτώσεις γεωργίας, κτηνοτροφίας, αλιείας... 49 5.8 Φυσικό περιβάλλον... 49 5.8.1 Καταγραφές / εκτιμήσεις: τοπίων ιδιαίτερης αξίας, γενικού τοπίου, μνημείων, παραδοσιακών οικισμών, παλιών εγκαταλελειμμένων οικισμών, βιοτόπων NATURA και άλλων... 49 5.8.2 Αξιολόγηση αρνητικών επιδράσεων, δυνατότητες ελέγχου: βοσκής στη βλάστηση και στο έδαφος, οδών, αποστραγγίσεων, θήρας... 55 5.8.3 Κατασκευή /συντήρηση: έργων ορεινής υδρονομίας, αναβαθμών... 55 5.9 Κοινωνία - πολιτισμός... 56 5.9.1 Κέντρα παροχής υπηρεσιών υγείας... 56 4
5.9.2 Υποδομές και υπηρεσίες παροχής βοήθειας σε ειδικές ομάδες πληθυσμού... 56 5.9.3 Δομές εξυπηρέτησης πολιτών και στήριξης απασχόλησης... 56 5.9.4 Δίκτυα τηλεπικοινωνιών διαδικτύου... 57 5.9.5 Ένταξη της Σίφνου σε δημοσίως χρηματοδοτούμενα προγράμματα... 57 Η έχει ενταχθεί στο πρόγραμμα ΘΗΣΕΑΣ, από το οποίο έχει προκύψει έγκριση για τα παρακάτω έργα υποδομών, και πολιτισμικού χαρακτήρα:... 57 5.9.6 Διαδικασίες ένταξης μεταναστών... 58 5.9.7 Εκπαιδευτικές υποδομές... 58 5.9.8 Παραδοσιακές πολιτιστικές δραστηριότητες... 59 6 Απόψεις Φορέων για την αειφόρο ανάπτυξη 65 6.1 Τοπική αυτοδιοίκηση και σχετικές υπηρεσίες... 65 6.1.1 Προσωπική Επικοινωνία με τον Χαράλαμπο Ψαρρή (3/11 10/11/2006)... 65 6.1.2 Προσωπική επικοινωνία με τον Μιχάλη Χανούτσο (7/11/2006)... 66 6.2 Επαγγελματικοί σύλλογοι και σωματεία... 66 6.2.1 Προσωπική επικοινωνία με τον Ιωάννη Αποστολίδη (6/11/2006)... 66 6.2.2 Προσωπική επικοινωνία με τον Ιωάννη Γεωργούλη (6/11/2006)... 67 6.2.3 Προσωπική επικοινωνία με τον Ευστράτιο Βασάλο (9/11/2006)... 67 6.3 Περιβαλλοντικές και πολιτιστικές οργανώσεις... 67 6.3.1 Προσωπική επικοινωνία με τους Μαρία Ναδάλη και Γεώργιο Γεωργούλη (6/11/2006)... 68 6.3.2 Προσωπική επικοινωνία με τον Αντώνιο Τρούλλο (6/11/2006)... 68 7 Σχεδιασμός για την υλοποίηση δράσεων αειφορίας 69 8 Ανάδειξη συμβόλου 71 9 Βιβλιογραφία 73 10 Παράρτημα 74 10.1 Ειδική φωτογραφική αποτύπωση του τόπου... 74 5
Κατάλογος εικόνων Εικόνα 5.1: Χαρτογραφική απεικόνιση της γεωγραφικής θέσης της Σίφνου ως προς το νησιωτικό σύμπλεγμα των Κυκλάδων...Error! Bookmark not defined. Εικόνα 5.2: Χαρτογραφική απεικόνιση ης Σίφνου...16 Εικόνα 6.1: Χάρτης των τοποθεσιών των 19 κυριότερων παραλιών της Σίφνου...24 Εικόνα 6.2: Φωτογραφική απεικόνιση του όρμου των Καμαρών και του Πλατύ Γιαλού...26 Εικόνα 6.3: Η τοποθεσία του χώρου απόθεσης των στερεών απορριμμάτων...29 Εικόνα 6.4: Τοπογραφικό διάγραμμα του σχεδιαζόμενου ΧΥΤΑ...31 Εικόνα 6.5: Έργα κατασκευής της μονάδας βιολογικού καθαρισμού στον Πλατύ Γιαλό...38 Εικόνα 6.6: Το Δημοτικό Σφαγείο Σίφνου, στην πρώτη φάση της κατασκευής του...47 Εικόνα 6.7: Κτηνοτροφία επί αναβαθμών...48 Εικόνα 6.8: Ένα τυπικό μονοπάτι της Σίφνου νοτιοδυτικά του Κάστρου...51 Εικόνα 6.9: Αρχαίοι πύργοι της Σίφνου...52 Εικόνα 6.10: Η αρχαία ακρόπολη της περιοχής Αγίου Ανδρέα Σίφνου...52 Εικόνα 6.11: Γεωφυσικός χάρτης της Σίφνου με απεικόνιση των περιοχών «ΦΥΣΗ» και ΤΙΦΚ...54 Εικόνα 6.12: Διατηρημένοι και φυσικά καλυμμένοι αναβαθμοί στην περιοχή του Κάστρου...55 Εικόνα 6.13: Ο Πρόεδρος του Σωματείου Αγγειοπλαστών Σίφνου, Ιωάννης Αποστολίδης επί τω έργω...60 Εικόνα 6.14: Οι φούρνοι ψησίματος και οι θήκες ξήρανσης των πήλινων αγγείων...61 Εικόνα 6.15: Προϊόντα αγγειοπλαστικής έτοιμα προς πώληση...61 Εικόνα 9.1: Η προτεινόμενη βάση σχεδιασμού του συμβόλου της Σίφνου...71 Εικόνα 11.1: Γενική χαρτογραφική απεικόνιση της Σίφνου...Error! Bookmark not defined. Εικόνα 11.2: Ο χάρτης-βάση της ειδικής φωτογραφικής απεικόνισης της Σίφνου...75 Εικόνα 11.3: Τοπογραφικό διάγραμμα των Καμαρών...76 Εικόνα 11.4: Πανοραμική άποψη των Καμαρών από τα βόρεια...76 Εικόνα 11.5: Πανοραμική άποψη των Καμαρών από τα βορειοανατολικά...77 Εικόνα 11.6: Τοπογραφικό διάγραμμα του Αρτεμώνα...78 Εικόνα 11.7: Τοπογραφικό διάγραμμα της Απολλωνίας...78 Εικόνα 11.8: Οι οικισμοί της Απολλωνίας και του Αρτεμώνα από τα νοτιοδυτικά...79 Εικόνα 11.9: Τοπογραφικό διάγραμμα του Κάστρου...80 Εικόνα 11.10: Η εκκλησία των Επτά Μαρτύρων στο Κάστρο...81 Εικόνα 11.11: Μια από τις πολλές παραδοσιακές «λόντζιες» του Κάστρου...81 Εικόνα 11.12: Εντός το οικισμού του Κάστρου...82 Εικόνα 11.13: Τοπογραφικό διάγραμμα του Πλατύ Γυαλού...83 Εικόνα 11.14: Πανοραμική εικόνα του Πλατύ Γυαλού...84 Εικόνα 11.15: Τα έργα ελλιμενισμού στο ανατολικό μέρος του Πλατύ Γυαλού...84 Εικόνα 11.16: Τοπογραφικό διάγραμμα του Βαθύ...85 Εικόνα 11.17: Το Βαθύ...86 Εικόνα 11.18: Ο Προφήτης Ηλίας...86 Εικόνα 11.19: Η βορειοανατολική πλευρά της Σίφνου όπως φαίνεται από τον Προφήτη Ηλία...87 6
Εικόνα 11.20: Το νοτιοανατολικό τμήμα της Σίφνου, από τον Προφήτη Ηλία...87 Εικόνα 11.21: Η Χερρόνησος...88 Εικόνα 11.20: Υδρολογικές λεκάνες...89 Εικόνα 11.20: Χρήσεις γης...90 Εικόνα 11.20: Υπόμνημα χρήσεων γης...91 7
Κατάλογος πινάκων Πίνακας 4-1: Κατανομή απασχόλησης ανά τομέα των κατοίκων των δυο δημοτικών διαμερισμάτων της Σίφνου, Απολλωνία και Αρτεμώνα... 21 Πίνακας 4-2: Δαπάνες Προϋπολογισμού έτους 2005 κατά υπηρεσία και τομέα για τη νήσο Σίφνο... 21 Πίνακας 4-3: Κατανομή του πληθυσμού της Σίφνου, ανά δημοτικό διαμέρισμα... 22 Πίνακας 5-1: Κατάλογος των 19 κυριότερων παραλιών της Σίφνου... 25 Πίνακας 5-2: Βασικά χαρακτηριστικά του σταθμού ηλεκτροπαραγωγής στη Σίφνο... 27 Πίνακας 5-3: Αριθμός, είδη και ισχύς των μονάδων καυσίμου του σταθμού της ΔΕΗ Σίφνου... Error! Bookmark not defined. Πίνακας 5-5: Τοποθεσίες και χωρητικότητα των 6 σημαντικότερων δεξαμενών της Σίφνου... 34 Πίνακας 5-6: Προβλεπόμενη μέση ημερήσια παροχή λυμάτων για τα έτη 2025 και 2040... 36 Πίνακας 5-7: Χαρακτηριστικά των τεσσάρων Εγκαταστάσεων Επεξεργασίας Λυμάτων (Ε.Ε.Λ.) της Σίφνου... 37 Πίνακας 5-8: Χιλιομετρικές αποστάσεις όλων των οικισμών από την Απολλωνία και τον Αρτεμώνα... 39 Πίνακας 5-9: Σύγκριση αφίξεων μεταξύ των καλοκαιριών του 2004 και 2005... 43 Πίνακας 5-10: Εγκεκριμένες δραστηριότητες χρηματοδότησης από το πρόγραμμα ΘΗΣΕΑΣ... 58 Πίνακας 5-10: Κατανομή σπουδαστών ανα επίπεδο εκπαίδευσης... 59 8
1 Περίληψη (Ελληνικά) Το αντικείμενό της έρευνας είναι «Η Αειφόρος Ανάπτυξη» στο νησί της Σίφνου, με την έννοια της αειφορίας, όπως αυτή διατυπώθηκε από την Διεθνή Επιτροπή για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη (World Commission on Environment & Development) ή «Επιτροπή Brundtland 1» του ΟΗΕ το 1987. «Αειφόρος, είναι η ανάπτυξη η οποία ικανοποιεί τις ανάγκες της σημερινής γενεάς, δίχως να χειροτερεύει την ικανότητα των μελλοντικών γενεών να ικανοποιήσουν τις δικές τους ανάγκες» Στην ουσία, μας αφορά η δυναμική που υπάρχει από μια συγκεκριμένη κοινωνική και βιοφυσική δομή στο νησί, και κατά πόσο αυτή είναι διατηρήσιμη για τους κατοίκους και τους απογόνους τους. Από εκεί κι έπειτα το αντικείμενο της έκθεσης είναι να εκτιμήσει το βαθμό διατηρησιμότητας αυτής της δυναμικής, και να προτείνει αλλαγές ή βελτιώσεις, όπου αυτό θεωρείται απαραίτητο. Γι αυτό το λόγο εξετάστηκε μια πληθώρα παραμέτρων, που αφορούν πολλά πεδία, όπως το φυσικό περιβάλλον, οι υποδομές (ύδρευση, ενέργεια, οδικά δίκτυα, διαχείριση απορριμμάτων κ.α.) αλλά και στοιχεία λαογραφίας και πολιτισμού. Από νωρίς διαπιστώθηκε η ήδη ανειλημμένη δράση σε αρκετά από τα πεδία που αφορούν το δίκτυο «ΔΑΦΝΗ», ειδικά σε θέματα αειφορικών υποδομών, όπως οι ανανεώσιμες μορφές ενέργειας, και οι βιολογικές καλλιέργειες. Ωστόσο, η ιδιομορφία της Σίφνου συνίσταται στο ότι η όλη αυτή η τεχνολογική και οικονομική δυναμική μπορεί να δεχθεί έναν σημαντικό εμπλουτισμό από τον πολιτισμικό πλούτο του νησιού, τον οποίο έχει καθορίσει η πλούσια ιστορία του, ώστε να είναι δυνατή μια οργανική σχέση μεταξύ αυτών των πεδίων. Φυσικά θα πρέπει να επισημανθούν και τα προβλήματα τα οποία ενδεχομένως να αντιμετωπίσει το νησί, κατά την αναπτυξιακή του πορεία. Καθίσταται σαφές από την αρχή της έκθεσης, πως παρόλο που δεν διαπιστώθηκε κάποιο πρόβλημα αρκετά οξύ ώστε να μπορεί να ειπωθεί πως η αειφορία του νησιού απειλείται άμεσα, εντοπίστηκαν ζητήματα τα οποία ήδη απασχολούν την τοπική αυτοδιοίκηση και τους πολίτες, ενώ αναμένεται να τους απασχολήσουν εντονότερα στο μέλλον. Ενδεικτικό αυτής της κατάστασης ζήτημα είναι η ραγδαία οικιστική του ανάπτυξη. Εντός αυτού του πλαισίου, θα παρουσιαστεί η καταγραφή του συνόλου των παραμέτρων που απασχολούν το δίκτυο «ΔΑΦΝΗ», έπειτα θα ακολουθήσουν οι απόψεις των 1 Από το όνομα της πολύ δραστήριας Νορβηγίδας προέδρου της Επιτροπής, Gro Harlem Brundtland 9
διαφόρων φορέων που σχετίζονται με το νησί. Στο τέλος, έχοντας μια εποπτική εικόνα, θα διατυπωθούν οι απόψεις που αφορούν τις βέλτιστες αναπτυξιακές επιλογές για τη Σίφνο. 10
2 Περίληψη (Αγγλικά) The object of the research is the sustainable development in Sifnos Island, considering the concept of sustainability just as it was expressed by the World Commission on Environment & Development or Brundtland Commission 2 of the United Nations in 1987 in the book Our Common Future. Sustainable development is the development that satisfies the needs of the present generation, without depriving of the future generations the ability to satisfy their needs Essentially, we are concerned with the dynamic that exists because of a certain social and biophysical structure in the island, and how sustainable it is for its residents and their children. From that point and then, the object of this report becomes to evaluate the degree of the sustainability of this dynamic, and propose changes or improvements, wherever it is considered necessary. For this purpose, a variety of the parameters concerning many levels, such as the natural environment, infrastructures (water supply, energy, roads, waste management etc.) has been examined, but also information on folklore and culture. From the early point of this research was verified the already taken action on many variables that concern the DAPHNI network, especially those concerning issues of sustainable infrastructure such as renewable energy and biological agriculture. However, the special characteristic of Sifnos consists of the fact, that this entire technological and economic dynamic can accept a significant enrichment by the cultural wealth of the island that has been defined by its rich history, making possible an organic relationship between these two fields. Of course, there are problems that the island will probably have to confront during its development course, so they need to be denoted. It is cleared out from the beginning of the report, that although no problem capable enough to threaten the sustainability of the island has been recognized, there are certain issues that already concern the local administration and the citizens, while it is expected that they will concern them in the future as well. A characteristic example of this situation is the rapid construction activity that the island demonstrates the last years. Within this context, a recording of the parameters that concern the DAFNI network 2 By the name of the very active Norwegian president of the commission, Gro Harlem Brundtland 11
will be presented, followed by the points of view of the different kinds of that work for the general benefit of the island. In the end, after having a thorough picture of the facts, the proposals that concern the optimal development choices for the island, will be substantiated. 12
3 Ευχαριστίες Υπάρχει ένας αριθμός ανθρώπων, που φρόντισε η παραμονή μου στη Σίφνο, να γίνει όσο το δυνατόν πιο χρήσιμη και ευχάριστη. Θέλω να ευχαριστήσω τους: Χαράλαμπο Ψαρρή, Αντιδήμαρχο Σίφνου από το νέο έτος,, για τη συνεχή συμπαράστασή του στην έρευνά από την πρώτη κιόλας μέρα της άφιξής μου, την βοήθεια που μου παρείχε για τις μετακινήσεις μου, και φυσικά την εξαίρετη παρέα του στα ενθουσιώδη πανηγύρια του νησιού Ιωάννη Γεροντόπουλο και τη σύζυγό του, για τη αξέχαστη φιλοξενία που μου παρείχαν, και την καθημερινή καλημέρα τους Μαρία Ναδάλη και Γεώργιο Γεωργούλη, Πρόεδρο και αντιπρόεδρο του Πολιτιστικού Συλλόγου Σίφνου, καθώς και τα υπόλοιπα μέλη του συλλόγου, που μου παρείχαν εξαιρετικές πληροφορίες για τα πολιτιστικά δρώμενα του νησιού, και έδωσαν την ευκαιρία να μάθω από κοντά τα προβλήματα που αντιμετωπίζει ένας πολιτιστικός σύλλογος κατά τη λήψη των αποφάσεών του Ιωάννη Αποστολίδη, Πρόεδρο του Σωματείου Αγγειοπλαστών Σίφνου, και τον πατέρα του, για τα εξαιρετικής αξίας δώρα τους, και τις πολύτιμες γνώσεις που αποκόμισα για τον τόσο δημιουργικό κλάδο της αγγειοπλαστικής τόσο για το νησί, όσο και για την πατρίδα μας Ιωάννη Γεωργούλη, Πρόεδρο του Συλλόγου Επισιτισμού και Εστιάσεως, για τις πολύτιμες πληροφορίες που μου παρείχε για τα επιχειρηματικά δρώμενα του νησιού και την απολαυστική παρέα του Αντώνιο Γ. Τρούλλο, Λαογράφο και μέλος της Δημοσιογραφικής Ένωσης Κυκλαδικού Τύπου, που με την ιδιαίτερη προσωπικότητα και τις πραγματικά αναντικατάστατες γνώσεις του πάνω στη λαογραφία, μπόρεσα να αποκωδικοποιήσω πολλά στοιχεία για την ιστορική συνέχεια του νησιού Μιχάλη Χανούτσο, Τοπογράφο Μηχανικό του δήμου, που μου προσέφερε πολύτιμες πληροφορίες και τεχνικά έγγραφα για τις υποδομές του νησιού, οι οποίες με βοήθησαν εξαιρετικά Νικόλαο Κορακή, Διοικητικό υπάλληλο του δήμου, για τις διαφωτιστικές πληροφορίες που μου παρείχε για το κοινωνικό περιβάλλον του νησιού Ευστράτιο Βασάλο, νυν Αντιδήμαρχο και Εκπρόσωπο των Παραγωγικών Τάξεων, για τις γνώσεις και τις συμβουλές του, καθώς και για την εποπτική εικόνα που μου παρείχε για το οικονομικό και υδρολογικό περιβάλλον του νησιού Δημήτριο Μπελλιό, προϊστάμενο της ΔΕΗ Σίφνου, για τις ουσιαστικές και περιεκτικές πληροφορίες που μου παρείχε μέσω τηλεφωνικής επικοινωνίας, για τα ενεργειακά ζητήματα του νησιού Δασκάλους και καθηγητές του Γυμνασίου, Λυκείου και ΤΕΕ Απολλωνίας, για την υπέροχη παρέα τους κατά τις τελευταίες μέρες της παραμονής μου στο νησί, αλλά περισσότερο για το 13
πάθος και τον ιδεαλισμό που τους διακρίνει ως παιδαγωγούς.. Τους εύχομαι οι καρποί των κόπων τους να τους επιβεβαιώσουν Τέλος, θέλω να ευχαριστήσω και τους πολίτες της Σίφνου με τους οποίους ήρθα σε σύντομη επικοινωνία, για την γνήσια φιλοξενία τους, που μ έκανε πραγματικά να αισθανθώ σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα μέλος του συνόλου τους. Η εποχή που επισκέφθηκα το νησί ήταν ασυνήθιστη. Παρ όλ αυτά, μπόρεσα να διακρίνω πράγματα που αφορούσαν τον παλμό του, τα οποία θα ήταν πολύ δύσκολο να παρατηρήσω και να κατανοήσω στα πλαίσια μιας καλοκαιρινής επίσκεψης. Η φαίνεται πως αποτελεί ένα από τα πιο φιλόδοξα νησιά Κυκλάδων, ως προς το κριτήριο της επίτευξης πολλαπλών στόχων. Είναι πολύ πιθανό, να αποτελέσει μαζί με κάποια άλλα, παράδειγμα προς μίμηση για τις Κυκλάδες, μια περιφέρεια που με την υπάρχουσα δυναμική της, θα απασχολήσει στο μέλλον πολύ έντονα τους σχεδιαστές των αειφορικών στρατηγικών. Αυτή η εμπειρία από τη Σίφνο, υπήρξε εξαιρετικά διδακτική για τη ζωή μου, και θα παραμείνει ανεξίτηλη για πάντα. 14
4 Υπάρχουσα κατάσταση τάσεις 4.1 Γενικά στοιχεία για το νησί 4.1.1 Βασικά Γεωγραφικά στοιχεία Η ανήκει στο νησιωτικό σύμπλεγμα των Δυτικών Κυκλάδων του Αιγαίου Πελάγους και βρίσκεται στο κέντρο του τριγώνου που ορίζεται από τα νησιά Σέριφο, Κίμωλο και Αντίπαρο. Το νησί έχει σχήμα τριγωνικό και απέχει από τον Πειραιά 75 ναυτικά μίλια. Η καταλαμβάνει 74 τετραγωνικά χιλιόμετρα κι έχει 37 01 γεωγραφικό πλάτος και 24 43 γεωγραφικό μήκος. Οι ακτές της, διαμελισμένες σε γραφικότατους όρμους και κολπίσκους, καλύπτουν μήκος περίπου 70 χλμ. Διοικητικά, η ανήκει στο Νομό Κυκλάδων, πρωτεύουσα του οποίου είναι η Ερμούπολη της Σύρου, κι εκκλησιαστικά υπάγεται στη Μητρόπολη Σύρου. Μια ειδικότερη απεικόνιση του ίδιου του νησιού, παρουσιάζεται στον χάρτη της αμέσως επόμενης σελίδας: 15
Εικόνα 5.2: Χαρτογραφική απεικόνιση ης Σίφνου 4.1.2 Μορφολογία Η είναι ένα ορεινό νησί με λόφους και μικρές εύφορες κοιλάδες, κατάφυτες από ελαιόδεντρα. Η ψηλότερη κορυφή του βρίσκεται στο κεντρικό τμήμα του νησιού και είναι αυτή του Προφήτη Ηλία με υψόμετρο 682 μ. Ακολουθούν η Απιδιά (648μ.), ο Άγιος Συμεών (492μ.), ο Προφήτης Ηλίας Τρουλλακίου (465 μ.) και ο Άγιος Ανδρέας (429μ). Από το κεντρικό τμήμα της Σίφνου πηγάζει ο χείμαρρος Λειβαδάς, ο οποίος έχει μήκος 5,5 χλμ. και εκβάλλει στον όρμο «Καμάρες». Ένας ακόμη χείμαρρος διατρέχει το νησί σε μήκος 3 χιλιομέτρων. Πρόκειται για τις Ερκειές που πηγάζουν από τα ανατολικά και εκβάλλουν στον όρμο Σεράλια Κάστρου. 16
Οι ακτές του νησιού παρουσιάζουν έντονο διαμελισμό, σχηματίζοντας πολυάριθμους όρμους και κολπίσκους. Οι πιο ενδεικτικοί είναι οι Καμάρες, ο Πλατύς Γιαλός, ο Φάρος και η Βλυχάδα. Γύρω από τη Σίφνο δεν υπάρχουν άλλα μικρότερα νησάκια, εκτός από την ακατοίκητη ερημονησίδα Κιτριανή, στο νότιο μέρος, κοντά στο ακρωτήριο Κοντός. 4.1.3 Γεωλογία Στο νησί απαντώνται μεταμορφωμένα πετρώματα. Συγκεκριμένα, από τα παλαιότερα προς τα νεότερα συναντώνται τα εξής (στοιχεία από την «Τεχνική Έκθεση ΧΥΤΑ νήσου Σίφνου», Ιούλιος 2003, ΝΑΜΑ Α.Ε.): Γνεύσιοι, σχιστόλιθοι και αμφιβολίτες (μοσχοβιτικά επιδοτιτικά χλωριτικά) Δολομιτιωμένα μάρμαρα Ενστρώσεις γνευσιοσχιστόλιθων εντός μαρμάρων Μάρμαρα μίκρο έως μακροκρυσταλλικά Γνεύσιοι, σχιστόλιθοι με γλαυκοφανή Γλαυκοφανιτικοί σχιστόλιθοι Γλαυκοφανίτες Χαλαζίτες Παρατηρούνται επίσης και τεταρτογενείς αποθέσεις (κροκαλοπαγή και λατυποπαγή του Πλειοκαίνου και Ολοκαινικές αποθέσεις ποταμοχειμαρρώδους προέλευσης. Αξιοσημείωτη θεωρείται η περατότητα των μαρμάρων και των σχιστολίθων εξαιτίας των διαρρήξεων που σχηματίζουν. Ως αποτέλεσμα αυτών των μακρόχρονων διεργασιών, έχουν δημιουργηθεί πλούσιες λεκάνες υπογείου ύδατος. Από τεκτονική άποψη, διακρίνονται ρήγματα διεύθυνσης Β-Ν, ΝΝΔ-ΒΒΑ και Α-Δ. Ωστόσο, η κατατάσσεται στην χαμηλότερη βαθμίδα σεισμικής επικινδυνότητας. 4.1.4 Κλίμα Το κλίμα της Σίφνου χαρακτηρίζεται ως ημίξηρο με θερμό χειμώνα, κατά τη διάρκεια του οποίου σπάνια παρατηρείται παγετός και χιονοπτώσεις, και με δροσερό καλοκαίρι που χαρακτηρίζεται από δυνατούς ανέμους και ανομβρία. Η νήσος, κατά το πρότυπο των δυτικών Κυκλάδων αποτελεί μια από τις ξηρότερες περιοχές της Ελλάδας. Οι μέσες θερμοκρασίες παρουσιάζουν μέγιστο κατά τους μήνες Ιούλιο και Αύγουστο με τιμές 25,2 C και 24,9 C αντίστοιχα, ενώ ελάχιστο κατά της μήνες Ιανουάριο και Φεβρουάριο, με τιμές 10,7 C και 10,8C. Οι βροχοπτώσεις τείνουν να έχουν ακραία συμπεριφορά, όντας λίγες αλλά καταρρακτώδεις. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σ ένα πρώτο συμπέρασμα πως οι μέθοδοι διαχείρισης υδάτινων πόρων, ενδεχομένως να πρέπει να προσανατολιστούν και στη διαχείριση πλημμυρικού νερού. 17
Το 77% των ετησίων ανέμων εντάσσεται στην κατηγορία μικρής και μεσαίας έντασης, δηλαδή στην κλίμακα Baufort 1-5. Ως της την κατανομή των διευθύνσεων των ανέμων, συχνότεροι εμφανίζονται οι βόρειοι, ακολουθούμενοι από βορειοανατολικούς κι έπειτα από βορειοδυτικούς. 4.1.5 Ιστορία της Σίφνου Σύμφωνα με το μύθο, ονομαζόταν ο γιος του αττικού ήρωα Σουνίου του οποίου το όνομα δόθηκε στο νησί. Κατά μίαν άλλη εκδοχή το όνομα προήλθε από το επίθετο «σιφνός» που σημαίνει κενός, που παραπέμπει στο πλήθος των υπόγειων στοών των ορυχείων στο υπέδαφος του νησιού. Αναφέρεται και με τις ονομασίες «Ακίς», «Μερόπη», «Σίφανος», «Σίφανα» ή «Σιφάντο». Τα παλαιότερα ίχνη οικιστικής εγκατάστασης που έχουν επισημανθεί της Κυκλάδες ανάγονται στο τέλος της 5ης χιλιετίας π.χ., κατά τη νεολιθική εποχή, που στο Αιγαίο αναπτύχθηκαν μερικοί από τους παλαιότερους οικισμούς της Ευρώπης. Σημαντικοί παράγοντες που συνέβαλαν στη δημιουργία των πρώιμων κυκλαδίτικων οικισμών ήταν η σπουδαία γεωστρατηγική θέση τους στον χώρο του Αιγαίου πελάγους και το ήπιο κλίμα. Τη νεολιθική περίοδο διαδέχεται η πρώιμη Χαλκοκρατία. Την εποχή που ακολουθεί αναπτύσσεται στις Κυκλάδες ιδιαίτερος πολιτισμός που εξελίσσεται παράλληλα με τον πρωτοελλαδικό πολιτισμό και τον πρωτομινωικό της Κρήτης. Πρόκειται για τον πρωτοκυκλαδικό πολιτισμό, τη μελέτη του οποίου ξεκίνησε ο μεγάλος Έλληνας αρχαιολόγος Χρήστος Τσούντας το 1898 και 1899. Σε όλα σχεδόν τα νησιά των Κυκλάδων η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στο φως ίχνη περιορισμένων οικισμών, κυρίως σε παράκτιες τοποθεσίες. Στη Σίφνο ο Χρήστος Τσούντας έφερε στο φως συστάδες τάφων και θεμέλια οικισμών στην τοποθεσία Ακρωτήρι στον Πλατύ Γιαλό, στο Βαθύ και στο Φρούδι Καλαμιτσίου. Οι τάφοι αυτοί ανάγονται στο 2ο μισό της 3ης χιλιετίας π.χ. Ειδικά το προϊστορικό νεκροταφείο του Πλατύ Γιαλού, του οποίου την έρευνα ξεκίνησε το 1896 ο Πόλακ, έδωσε σημαντικές πληροφορίες για τα ταφικά έθιμα, το είδος των τάφων και της τελετουργίες συνήθειες των νησιωτών εκείνης της εποχής. Στη Σίφνο λάτρευαν σαν ιδιαίτερες θεότητες τον Απόλλωνα τον Έναργο, την Άρτεμη Εκβατηρία, (η λατρεία αυτών των δύο θεοτήτων διατηρήθηκε στο χρόνο, γι αυτό και οι δυο βασικοί οικισμοί ήταν ο «Αρτεμώνας και η «Απολλωνία») το Δία Επιβήμιο, το Διόνυσο, τον Πάνα, την Αθηνά και της Νύμφες. Οι κυριότερες ασχολίες των κατοίκων περιστρέφονταν γύρω από τη γεωργία, την κτηνοτροφία, την κεραμική και κυρίως με τη μεταλλουργία. Ο 6ος αιώνας π.χ. ήταν η εποχή της μεγάλης ακμής. Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι οι Σιφνιοί «νησιωτέων μάλιστα επλούτεον», δηλαδή ότι ήταν οι πιο πλούσιοι από της νησιώτες και αυτό γιατί στο νησί υπήρχαν μεταλλεύματα χρυσού και αργύρου. Ενδεικτικό του ότι η ήταν πολύ πλούσια είναι ότι στη Σίφνο κόβονται 18
νομίσματα γύρω στο 600 π.χ. μετά δηλαδή από την Αίγινα και πριν από την Αθήνα και την Κόρινθο. Το σπουδαιότερο και γνωστότερο αρχιτεκτόνημα της σιφνιακής δημιουργίας, αδιαμφισβήτητος μάρτυρας αίγλης και ανθηρής οικονομίας είναι ο «Θησαυρός των Σιφνιών», τον οποίο ανοικοδόμησαν και αφιέρωσαν οι κάτοικοι του νησιού στο ιερό του Απόλλωνα της Δελφούς. Οικοδομήθηκε γύρω στο 525 π.χ. και σύμφωνα με τον Παυσανία, κτίστηκε από τη δεκάτη που προέρχονταν από τα κέρδη των χρυσωρυχείων της Σίφνου. Ήταν ένα πανέμορφο ιωνικό κτίριο που στην πρόσοψη αντί για κίονες είχε δύο Καρυάτιδες που υποβάσταζαν το θριγκό με πλούσια πλαστική διακόσμηση και μία ζωοφόρο κοσμημένη με αριστουργηματικά ανάγλυφα που περιέτρεχε το θησαυρό και της 4 πλευρές του συνολικού μήκους 29,63 μ. Όλο το οικοδόμημα είχε πολλά σπουδαία γλυπτά τα οποία αποτελούν εξαίρετα δείγματα ώριμης αρχαϊκής πλαστικής. Μερικά σώζονται και εκτίθενται στο Μουσείο των Δελφών. Το λαμπρό αυτό οικοδόμημα προξένησε τόση εντύπωση, ώστε οι ιερείς του δελφικού ιερού απέδωσαν της Σιφνιούς ιδιαίτερες τιμές για την προσφορά τους. Μέχρι σήμερα στη Σίφνο έχουν καταμετρηθεί 55 πύργοι και παρατηρητήρια και χρονολογούνται από τον 6ο έως τον 3ο π.χ. αιώνα. Το 1279 η κατακτάται από το ναύαρχο του Βυζαντίου Λικάριο και μέχρι το 1307 που διαμορφώνεται μία νέα κατάσταση, αποτελεί βυζαντινή κτίση. Το έτος αυτό τη Σίφνο καταλαμβάνει ο Γιαννούλης Ντα Κορόνια, Ισπανός ιππότης που ανήκε στο τάγμα των Ιπποτών του Αγίου Ιωάννη. Ο Ντα Κορόνια δήλωσε ανεξάρτητος από το Δούκα της Νάξου και όρισε τον εαυτό του ελεύθερο ηγεμόνα του νησιού αφού πρώτα αποχώρησε από το τάγμα του. Το 1464 με το θάνατο του τελευταίου Ντα Κορόνια, η περιέρχεται στην κατοχή του Νικολάου Β Γοζανίδου. Ο τελευταίος παντρεύτηκε τη Μαριέττα Ντα Κορόνια που είναι και κληρονόμος του νησιού. Έτσι επιτυγχάνεται η ένωση των οίκων Γοζαδίνι και Ντα Κορόνια και έδρα του νέου κρατιδίου ορίζεται το Κάστρο της Σίφνου. Η εποχή είναι η πιο δύσκολη για το νησί. Αρχίζουν οι εχθροπραξίες των Τούρκων και έχουμε μείωση πληθυσμού. Κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας προνόμια απέκτησε η επί σουλτάνου Μουράτ Γ 1580 και Ιμπραήμ 1646. Στα προνόμια αυτά συγκαταλέγονταν το ότι οι κάτοικοι δικαιούνταν να επισκευάσουν της εκκλησίες τους, δεν είχαν παιδομάζωμα κ ά. Η οικονομική αναβάθμιση των νησιών αρχίζει από τα μέσα του 16ου αιών και φαίνεται ότι η αποτελεί για της Κυκλάδες σπουδαίο εμπορικό κέντρο από τις αρχές του 17ου αιώνα. Την εποχή αυτή εμφανίζεται στη Σίφνο μια δυναμική προσωπικότητα ο Βασίλης Λογοθέτης που επηρεάζει και ανυψώνει την πολιτική, θρησκευτική και πνευματική πορεία του νησιού. Ενισχύει την οικονομική πρόοδο της Σίφνου και χρηματοδοτεί την ανέγερση της μονής της Παναγίας Βρυσιανής. Το 1646 συστήνεται η Αρχιεπισκοπή της Σίφνου. Στο διάστημα 1651-1664 λειτούργησε στη Σίφνο σχολείο «μέσης» εκπαίδευσης. Το 1686 η εκκλησία Ιεροσολύμων παραχωρεί το μετόχι του Παναγίου Τάφου στη Σίφνο όπου βρίσκονται σήμερα οι δύο ναοί του 19
Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου και του Πρωτομάρτυρα Στέφανου, στο Κάστρο. Το 1797 η Αρχιεπισκοπή Σίφνου, ενώνεται με την Αρχιεπισκοπή Μήλου με έδρα το Κάστρο Σίφνου. Αργότερα καταλαμβάνεται η από της Ρώσους αδελφούς Ορλώφ και αργότερα από της Τούρκους. Στον αγώνα κατά της Τουρκοκρατίας η μπήκε ενεργά από 15 Απριλίου 1821. Η προσφορά των Σιφνίων, τόσο σε έμψυχο υλικό, όσο και σε χρήματα για τον αγώνα, κυρίως από τα μοναστήρια του τόπου, ήταν ανεκτίμητη. Στον κατάλογο των ορκισμένων φιλικών αναφέρονται και οι Σιφνιοί: Νικόλαος Γρυπάρης, Δημήτριος Λαγός και Γεώργιος Μπάος. Το 1821 ο σχολάρχης Νικόλαος Χρυσόγελος (1780-1857) ύψωσε τη σημαία της Επανάστασης στη σχολή της Σίφνου και αφού τέθηκε επικεφαλής 150 Σιφνιών πολεμιστών αποβιβάστηκε στην Πελοπόννησο, όπου ανέπτυξε πολύμορφη αγωνιστική δράση. Διετέλεσε υπουργός Παιδείας επί Καποδίστρια και υπήρξε ο θεμελιωτής της Δημοτικής Εκπαίδευσης. Το 1999 οι δύο Κοινότητες της Σίφνου ενώθηκαν και αποτελούν πλέον τον ενιαίο Δήμο Σίφνου. 4.2 Γενικά οικονομικά στοιχεία 4.2.1 Οικονομικές τάσεις Κατά την αντιβασιλεία του Όθωνα, πολλοί κάτοικοι αποδήμησαν και η οικονομία του νησιού περιήλθε σε δύσκολη οικονομική περίοδο. Από την άλλη πλευρά, οι πολλοί Σιφνιοί που μετανάστευσαν και σημείωσαν μεγάλες επιτυχίες σε διάφορους τομείς των επιστημών και των τεχνών δεν ξέχασαν ποτέ το νησί τους, το οποίο και ενίσχυαν οικονομικά. Η δυναμική αυτή συνεχίστηκε έντονα κατά τον 20 ο αιώνα, με αποτέλεσμα πολλοί κάτοικοι του νησιού να καταξιωθούν ως ιστορικές προσωπικότητες που διέπρεψαν στην εμπορική ναυτιλία, την οικονομία και τα γράμματα. Σήμερα, το βάρος της απασχόλησης έχει δοθεί στον τουρισμό, την εμπορική ναυτιλία, την αγγειοπλαστική, και αρκετά λιγότερο στον πρωτογενή τομέα (γεωργία, κτηνοτροφία, αλιεία). Επίσης, παρατηρείται πλέον εμφανώς μια έντονη οικοδομική δραστηριότητα στο νησί, γεγονός που έχει στρέψει την προσοχή πολλών επαγγελματιών στον συγκεκριμένο κλάδο (είτε ως οικοδόμοι, αλλά και ως επενδυτές γης και κτηματομεσίτες). Πιο συγκεκριμένα, η κατανομή της απασχόλησης στους τρεις παραγωγικούς τομείς, στα δυο δημοτικά διαμερίσματα του νησιού -Απολλωνίας και του Αρτεμώνα- παρουσιάζεται στον αμέσως επόμενο πίνακα (στοιχεία από ΕΣΥΕ, Απογραφή 1991): Πρωτογενής Δευτερογενής Τριτογενής Άνεργοι Δεν δήλωσαν Απολλωνία 31% 23% 37% 1% 8% 20
Αρτεμώνας 19% 38% 30% 8% 5% Πίνακας 4-1: Κατανομή απασχόλησης ανά τομέα, των κατοίκων των δυο δημοτικών διαμερισμάτων της Σίφνου, Απολλωνίας και Αρτεμώνα. 4.2.2 Διάθεση του Προϋπολογισμού Το ύψος του προϋπολογισμού της Σίφνου το 2005, ανήλθε στα 3.105.654,19 ευρώ. Στον παρακάτω πίνακα εμφανίζονται οι δαπάνες ανά υπηρεσία και τομέα (Δήμος Σίφνου, ετήσιος απολογισμός 2005): Δαπάνες Προϋπολογισμού έτους 2005 κατά υπηρεσία και τομέα ΠΟΣΟ ΠΟΣΟΣΤΟ Κεντρική Διοίκηση 1.041.669,23 33,54% Παιδεία 183.233,00 5,9% Πολιτισμός 208.650,29 6,72% Αθλητισμός 29.000 0,93% Κοινωνική πολιτική 178.925,28 5,76% Καθαριότητα Ηλεκτροφωτισμός 482.467,00 15,54% Ύδρευση Αποχέτευση 564.605,00 18,18% Πράσινο 10.000,00 0,32% Οδοποιία Κτιριακές Υποδομές & 407.104,39 13,11% Αναπλάσεις Σύνολο 3.105.654,19 100% Πίνακας 4-2: Δαπάνες Προϋπολογισμού έτους 2005 κατά υπηρεσία και τομέα για τη νήσο Σίφνο 4.3 Γενικά κοινωνικά στοιχεία 4.3.1 Δημογραφικά στοιχεία Με βάση την απογραφή του 2001, ο συνολικός πληθυσμός του Δήμου Σίφνου ανέρχεται 2.442 άτομα έναντι 1.960 που καταγράφονταν το 1991, σημειώνοντας εντυπωσιακή άνοδο της τάξης του 25% ή 2,5% ετησίως. Αυτή η τάση δεν είναι ανεξάρτητη από το γενικότερο κοινωνικοοικονομικό περιβάλλον που διαμορφώνεται αυτή την περίοδο στο νησί, το οποίο αφορά στις αναπτυξιακές επιλογές που προσφέρουν θέσεις απασχόλησης. Όπως έχει ήδη αναφερθεί, πρωτοπόρος οικονομική δραστηριότητα μετά τον τουρισμό αναδεικνύεται η οικοδομή, σε συνδυασμό μάλιστα με την ιδιαίτερα μεγάλη αύξηση της 21