1 Βιογραφικό του Α. Γκράμσι 1 Παιδαγωγικές Αντιλήψεις του Αντόνιο Γκράμσι Καρτσιώτου Θωμαΐς Σχολική Σύμβουλος 3 ης Περιφέρειας Καβάλας Ο Α. Γκράμσι γεννήθηκε στις 23 Ιανουαρίου 1891 στο μικρό γεωργικό χωριό της Σαρδηνίας, το Άλες. Ο πατέρας του, Φραντσέσκο Γκράμσι, ήταν δημόσιος υπάλληλος, ενώ η μητέρα του, Τζουζεπίνα Μαρτσίας, ήταν κόρη εφοριακού και εγγράμματη, σε μια περιοχή όπου το 90% των κατοίκων ήταν αναλφάβητοι. Μεγάλωσε σε πολύ δύσκολες συνθήκες, ήταν το τέταρτο παιδί μιας εφταμελούς οικογένειας, με σοβαρά προβλήματα υγείας και όπως ο ίδιος αναφέρει σ ένα από τα γράμματά του, χρωστούσαν και ο ίδιος και τα αδέλφια του τη ζωή τους στις φροντίδες της μητέρας τους. Κατάφερε να τελειώσει το δημοτικό σχολείο και το λύκειο σε μια περίοδο όπου στην Ιταλία αρχίζει να διαγράφεται όλο και πιο έντονα η διαφορά του πλούσιου βιομηχανικού βορρά και του φτωχού αγροτικού νότου, που επέδρασε καταλυτικά στις αντιλήψεις του Γκράμσι. Το 1911 με υποτροφία σπουδάζει στο πανεπιστήμιο του Τορίνο στο Φιλολογικό τμήμα, όταν το Τορίνο αποτελούσε το κέντρο της ιταλικής βιομηχανίας. Ο Γκράμσι προσεγγίζει το σοσιαλιστικό κόμμα, ακούει τα προβλήματα των απλών ανθρώπων και προσπαθεί να συνδέσει τις πολιτικές ιδέες με την καθημερινή πρακτική. Όμως εξαιτίας των προβλημάτων της υγείας του, διακόπτει τις σπουδές του και αρχίζει να αρθρογραφεί στην τοπική εφημερίδα «Η κραυγή του λαού». Η ρώσικη επανάσταση το 1917 είχε άμεσες επιδράσεις στις διεθνείς σχέσεις και στην οργάνωση των Κουμμουνιστικών Κομμάτων και Συνεδρίων και μέσα σ αυτό το ιστορικό πλαίσιο η δράση του Γκράμσι παίρνει συγκεκριμένη μορφή. Ιδρύει το 1919 μαζί με τους Τάσκα, Τολιάτι και Τερατσίνι την «L Ordine Nuovo» (Νέα τάξη), εφημερίδα πολύ δημοφιλή στις τάξεις των εργατών του Τορίνο. Στόχος της εφημερίδας ήταν η «μόρφωση, η οργάνωση και η κινητοποίηση της εργατικής τάξης». Μετά από έντονες διεργασίες το Σοσιαλιστικό Κόμμα διασπάται και το 1921 ιδρύεται το Κομμουνιστικό Κόμμα. Το 1922 ο Γκράμσι πηγαίνει στη Μόσχα ως εκπρόσωπος του ΚΚΙ στην εκτελεστική της Τρίτης Διεθνούς και θα μείνει εκεί για δύο χρόνια. Λόγω ασθένειας παραμένει σε σανατόριο, όπου συναντά τη μέλλουσα γυναίκα του καθηγήτρια στο μουσικό λύκειο του Ιβάνοβο, Τζούλια Σουχτ, με την οποία αποκτά δύο παιδιά τον Ντέλιο και τον Τζουλιάνο. Ο Γκράμσι ζει ελάχιστα με την οικογένειά του, λόγω των υποχρεώσεών του απέναντι στο κόμμα και των διώξεων που υφίσταται. Το 1924 επιστρέφει στην Ιταλία ως βουλευτής και αργότερα την ίδια χρονιά καταλαμβάνει τη θέση του γενικού γραμματέα του ΚΚΙ. Το 1926 ο Μουσολίνι καταλύει την κοινοβουλευτική δημοκρατία και εγκαθιδρύεται δικτατορία, ενώ αρχίζει η τελική φάση διώξεων των αντιφρονούντων, ενώ ο Γκράμσι συλλαμβάνεται από το φασιστικό καθεστώς, φυλακίζεται στη Ρώμη σε αυστηρή απομόνωση και λίγο αργότερα εξορίζεται στο νησί Ούστικα. Τον Ιούνιο του 1928 εκδικάζεται η υπόθεσή 1 Τα περισσότερα στοιχεία αυτού του σύντομου βιογραφικού βασίζονται στο βιβλίο του Lombardi (Lombardi, 1986), στο βιβλίο των Χόαρ και Σμιθ (Χόαρ&Σμιθ, 1980) και στο χρονολόγιο του άρθρου του Χρύση (Χρύσης, 1994) στο 11 ο τεύχος του περιοδικού Ουτοπία.
2 του ενώπιον ειδικού δικαστηρίου μαζί με άλλα στελέχη του κόμματος και ο Γκράμσι καταδικάζεται σε 20ετή κάθειρξη. Λόγω σοβαρών προβλημάτων της υγείας του μεταφέρεται στις ειδικές φυλακές του Τούρι, κοντά στο Μπάρι. Από το Φεβρουάριο του 1929 του επιτρέπεται να έχει τα απαραίτητα για να γράφει στο κελί του, όπου παραμένει μέχρι τον Οκτώβρη του 1933, όπου λόγω της επιδείνωσης της υγείας του μεταφέρεται σε κλινική. Τον Οκτώβρη του 1934 υποβάλλει αίτηση για προσωρινή αποφυλάκιση, οποία εγκρίνεται, αλλά ο ίδιος παραμένει στο νοσοκομείο. Τον Απρίλιο του 1937 αποφυλακίζεται, χάρη στη διεθνή αλληλεγγύη, αλλά η κατάσταση της υγείας του εξακολουθεί να είναι κρίσιμη. Πεθαίνει τον Απρίλιο του 1937 μετά από εγκεφαλικό επεισόδιο. Ο Γκράμσι μέσα στη φυλακή έγραψε 2848 σελίδες χειρόγραφων σημειώσεων, οι οποίες φυγαδεύτηκαν κατά τη μεταφορά του από τις φυλακές στην κλινική και έξω από την Ιταλία μετά το θάνατό του. Το έργο του Γκράμσι δεν ολοκληρώθηκε, αλλά μετά τον θάνατό του άφησε πίσω του ένα τεράστιο όγκο από δοκίμια, άρθρα και σημειώσεις που εκδόθηκαν για πρώτη φορά μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο. Στα «Τετράδια της φυλακής» εντοπίζεται μια πλούσια σειρά παιδαγωγικών σημειώσεων. Στην Ελλάδα το έργο του έγινε κυρίως γνωστό στη δεκαετία του 70 (Γκράμσι 1972, 1973α, 1973β, 1982), ενώ αναφορές στην παιδαγωγική του σκέψη περιλαμβάνονται στα έργα του Δ. Δημητράκου (Δημητράκος 1981, 1984), του Μ. Μανακόρντα (Μανακόρντα, 1973) και στο βιβλίο του F. Lombardi (Lombardi, 1986). Παιδαγωγικές Αντιλήψεις του Α. Γκράμσι Οι παιδαγωγικές αντιλήψεις του Γκράμσι θεμελιώνονται θεωρητικά στις απόψεις του για τους διανοούμενους, στη Φιλοσοφία της Πράξης, αλλά και στην έννοια της ηγεμονίας. Οι αντιλήψεις του για την εκπαίδευση και το σχολείο εκφράσθηκαν με αφορμή την κριτική που ασκεί στην εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του Τζεντίλε, υπουργού Παιδείας του φασιστικού καθεστώτος στα 1923. Με τη μεταρρύθμιση Τζεντίλε υπήρξε μεγάλο ρήγμα ανάμεσα στο Δημοτικό και το Γυμνάσιο από την μια πλευρά και στο Λύκειο από την άλλη. Ο Γκράμσι διέγνωσε αυτό το ρήγμα και άσκησε κριτική σε συγκεκριμένα ζητήματα της εκπαίδευσης όπως αναδείχθηκαν από τη μεταρρύθμιση. Ενιαίο Σχολείο Η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του Τζεντίλε προέβλεπε τη διάσπαση της ιταλικής εκπαίδευσης σε γενική και επαγγελματική. Η απάντηση του Γκράμσι ήταν η πρότασή του για «ένα και ενιαίο σχολείο γενικής, ουμανιστικής κουλτούρας». Σύμφωνα με την κριτική του Γκράμσι με αυτή τη μεταρρύθμιση εντείνεται η διάκριση ανάμεσα στην εκπαίδευση και στη μόρφωση οδηγώντας τους μαθητές σε πλήρη παθητικότητα, σ ένα «μηχανικό δοχείο», γεμάτο με αφηρημένες έννοιες, οι οποίες τους μετατρέπουν σε παθητικούς δέκτες. Επιπλέον κατά τον Γκράμσι η μεταρρύθμιση αυτή δεν προάγει ένα δημοκρατικό σχολείο. Δημοκρατικό, σύμφωνα με τον Γκράμσι, είναι το σχολείο που εξασφαλίζει σε κάθε πολίτη το δικαίωμα να αποκτήσει μια μόρφωση, αλλά και μια τεχνική προετοιμασία, ακόμα και για να γίνει κυβερνήτης. Το επαγγελματικό και το ουμανιστικό σχολείο δεν πρέπει να μπαίνουν σε αντιπαράθεση. Το Ενιαίο Σχολείο θα συνδυάζει με σωστό τρόπο την ανάπτυξη των ικανοτήτων για χειρωνακτική εργασία (τεχνική, βιομηχανική) και την ανάπτυξη των ικανοτήτων για διανοητική εργασία (Γκράμσι, 1973α). Στο Ενιαίο Σχολείο θα φοιτούν οι μαθητές όλων των κοινωνικών στρωμάτων από τους οποίους θα ξεχωρίσουν αυτοί που θα συγκροτήσουν την ομάδα των
3 «διανοούμενων» και των «ηγετών». Ως προς τη μορφή του το Ενιαίο Σχολείο θα αντιστοιχούσε στο Δημοτικό και το Γυμνάσιο εκείνης της περιόδου για την Ιταλία. Δογματισμός Ενεργό Σχολείο Ένα άλλο σημείο της κριτικής του Γκράμσι στην εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του Τζεντίλε είναι να αποβάλλει τον δογματισμό από το Δημοτικό Σχολείο και το Γυμνάσιο. Ωστόσο δέχεται μια μορφή δογματισμού ειδικά στις πρώτες τάξεις του Δημοτικού, διότι υπάρχουν γνώσεις που είναι απαραίτητες και που δεν μπορούν να θεωρηθούν γνωστές και δεδομένες, αλλά πρέπει να μελετηθούν και να απορροφηθούν αναγκαστικά μέσα από τη μελέτη. Στις επόμενες όμως σχολικές βαθμίδες, ο δογματισμός θα πρέπει να αντικαθίσταται με διαφορετικές μορφές προσέγγισης της γνώσης, στις οποίες θα περιλαμβάνεται και η εκμάθηση των δημιουργικών μεθόδων στην επιστήμη και στη ζωή, στοιχεία που εκείνη την εποχή αποτελούσαν μονοπώλιο του Πανεπιστημίου (Νούτσος, 1988. Γκράμσι, 1973α). Σ αυτή τη φάση το σχολείο θα είναι ένα δημιουργικό και ενεργό σχολείο και θα υποδεικνύει μεθόδους για έρευνα και γνώση. Ο δάσκαλος θα έχει ένα ρόλο φιλικού οδηγού και οι μαθητές θα ανακαλύπτουν μόνοι τους τις νέες αλήθειες. Καθώς οι μαθητές βρίσκονται πλέον στη φάση της πνευματικής τους ωριμότητας, η σχολική δραστηριότητα θα αναπτύσσεται σε σεμινάρια, στις βιβλιοθήκες και στα πειραματικά εργαστήρια. ((Γκράμσι, 1973α). Διανοητική Χειρωνακτική εργασία στο σχολείο Ένας άλλος άξονας που συνδέει τις παιδαγωγικές αντιλήψεις του Γκράμσι με την πρότασή του για το Ενιαίο Σχολείο είναι το ζήτημα της διανοητικής χειρωνακτικής εργασίας. Το σχολείο, σύμφωνα με τον Γκράμσι, δεν είναι μόνο ένα όργανο εκπαίδευσης και μόρφωσης, αλλά πρέπει να θεωρείται και ως ένας ενδιάμεσος κρίκος ανάμεσα στον κόσμο της εργασίας και στη δημιουργία του νέου ουμανισμού και της νέας κουλτούρας (Νούτσος, 1988). Με βάση τα παραπάνω γίνεται σαφές ότι η εργασία κατά τον Γκράμσι αποτελεί τον μεσολαβητικό παράγοντα ανάμεσα στο σχολείο και την κοινωνία, γιατί αποτελεί το διακεκριμένο στοιχείο της ανθρώπινης δραστηριότητας. Επομένως για την ενεργητική συμμετοχή του μαθητή στην κατάκτηση της γνώσης είναι αναγκαία η καθιέρωση της εργασίας από τη στοιχειώδη ακόμη εκπαίδευση. Η προσέγγιση αυτή βέβαια παραμένει μαρξιστική, αλλά διαφοροποιείται από τις αντιλήψεις σχετικά με την επαγγελματική εργασία στα κατώτερα επαγγελματικά παραδοσιακά σχολεία εκείνης της εποχής. Επίσης διαφοροποιείται από ορισμένα προοδευτικά σχολεία της εποχής του, διεθνώς, όπου η εργασία, μηχανικά ενταγμένη στην εκπαιδευτική διαδικασία, αποκτούσε ένα σνομπ και ερασιτεχνικό χαρακτήρα (Μανακόρντα, 1973). Αναλφαβητισμός Σχετικά με το ζήτημα του αναλφαβητισμού ο Γκράμσι, πολύ διορατικά, επισημαίνει ότι η λύση του δεν επιτυγχάνεται με τη θέσπιση υποχρεωτικών νόμων γιατί αυτοί δεν επιτυγχάνουν παρά μόνο με τη φυσική παρουσία των μαθητών στο σχολείο, όχι όμως και με την ουσιαστική τους εκπαίδευση. Αντίθετα το σχολείο πρέπει να γίνει ανάγκη στη συνείδηση των ατόμων, δηλαδή τα μεμονωμένα άτομα ξεπερνώντας τον περιορισμένο ζωτικό τους χώρο και τις ανάγκες για επιβίωση, πρέπει να γίνουν πραγματικοί πολίτες και να αισθανθούν την ανάγκη να διευρύνουν την πνευματική τους ζωή και τα ενδιαφέροντά τους.
4 Εξαναγκασμός και πειθαρχία Κομβικό στοιχείο για την κατανόηση των παιδαγωγικών αντιλήψεων του Γκράμσι αποτελεί το ζήτημα του εξαναγκασμού. Ο Γκράμσι δεν δέχεται τον αυθόρμητο και απόλυτα ελεύθερο σχηματισμό της προσωπικότητας του ανθρώπου, αλλά μέσα από μια μορφή εξαναγκασμού και πειθαρχίας. Η πειθαρχία δεν είναι εξαναγκασμός, αλλά οδηγός για αυτογνωσία όσων μετέχουν στην εκπαιδευτική διαδικασία. Πρόκειται για μια διαδικασία κατά την οποία οι μαθητές επιτυγχάνουν μια αυτοκυριαρχία της προσωπικότητάς τους και συνειδητοποιούν τον ιστορικό χαρακτήρα της ύπαρξής τους, τη λειτουργία τους στη ζωή, τα δικαιώματα και τα καθήκοντά τους (Γκράμσι, 1982). Ο Γκράμσι αναφέρεται σε μια εξωτερική και εσωτερική πειθαρχία που επιτυγχάνεται με διανοητική προσπάθεια. Ελεύθερο δεν είναι το άτομο που ενεργεί αυθαίρετα, αλλά εκείνο που ενεργεί υπεύθυνα, συνειδητά. Η εκπαίδευση είναι αυτή που θα συμβιβάσει τις αντίθετες έννοιες: ελευθερία εξαναγκασμός. Έτσι ο εξαναγκασμός ως στοιχείο της εκπαίδευσης δεν ταυτίζεται με την έννοια του αυταρχισμού και της πειθαρχικής αυστηρότητας, αλλά ως μια μορφή κομφορμισμού (συμμόρφωση), που δεν εμπεριέχει το στοιχείο της επιβολής, αλλά αντίθετα αποτελεί μια αποδεκτή και ηθελημένη πειθαρχία. Μ άλλα λόγια ο Γκράμσι αναγνωρίζει τη σημασία της «αυθόρμητης συναίνεσης των μαθητών», εφόσον και οι ίδιοι βιώνουν την αναγκαιότητα αυτής της αρχής (του εξαναγκασμού) (Νούτσος, 1988). Ρόλος του εκπαιδευτικού Ο ρόλος του εκπαιδευτικού στη γκραμσιανή παιδαγωγική κατέχει βασική θέση. Πρόκειται για μια προσέγγιση που συνδέεται άμεσα με τις αντιλήψεις του για τους διανοούμενους, αποδίδοντας στο δάσκαλο το ρόλο του διανοούμενου. Ο Γκράμσι θεωρεί ότι το σχολείο αποτελεί όργανο που διαμορφώνει διανοούμενους διαφόρων βαθμών και επιπλέον όσοι διδάσκουν σ αυτό έχουν την τάση να δημιουργούν μια ομάδα ειδικευμένων διανοούμενων (Γκράμσι, 1972, Νούτσος, 1987). Σύμφωνα με τον Γκράμσι η σχέση δασκάλου μαθητή θεμελιώνεται σε νέες βάσεις με κύριο χαρακτηριστικό τον αμφίδρομο χαρακτήρα της σχέσης. Για να υπάρξει παιδαγωγική σχέση θα πρέπει ο δάσκαλος να γνωρίσει και να αναγνωρίσει τις μαθητικές εμπειρίες και να διδαχθεί μέσα από τη σχέση του με το μαθητή. Στην παιδαγωγική σκέψη του Γκράμσι οι εμπειρίες του μαθητή ούτε αποτιμούνται (παλιά παιδαγωγική), ούτε απολυτοποιούνται (νέα αγωγή). Να διευκρινιστεί ότι σύμφωνα με τον Γκράμσι η σχέση του δασκάλου μαθητή, παρ ότι ενεργητική και αμφίδρομη, δεν είναι ισότιμη, διαφοροποιείται στο περιεχόμενο της σχέσης. Και αυτό γιατί ο δάσκαλος είναι εκπρόσωπος διαφορετικής κουλτούρας απ ότι ο μαθητής, αλλά και φορέας ενός «συνειδητού» σκοπού, του μετασχηματισμού των εμπειριών των μαθητών (Νούτσος, 1988). Κριτική αποτίμηση των αντιλήψεων του Αντόνιο Γκράμσι Ο Γκράμσι δεν ήταν παιδαγωγός με τη στενή επαγγελματική έννοια του όρου, αλλά πολιτικός και στοχαστής. Το έργο του Γκράμσι είναι σημαντικό και παραμένει επίκαιρο στον 21 ο αιώνα. Μέσα από τον προβληματισμό του για το ρόλο της εκπαίδευσης εντοπίζει πολλά από τα προβλήματα του σύγχρονου σχολείου. Αποδίδει ένα νέο και βαθύτατα ιδεολογικό ρόλο στο σχολείο και στην εκπαίδευση. Το σχολείο δεν είναι πολιτικά ουδέτερο, αλλά μέσα από τη δομή του, την οργάνωσή του και τις δυνατότητες πρόσβασής του εκφράζει την ιδεολογία και την κουλτούρα της εκάστοτε κυρίαρχης τάξης. Ο ρόλος των δασκάλων ως οργανικών διανοούμενων της
5 εκπαίδευσης είναι να διανοούνται για το περιεχόμενο και την κοινωνική σημασία του έργου που έχουν αναλάβει. Ο Γκράμσι οραματιζόταν ένα σχολείο στο οποίο θα δίνονταν βαρύτητα στη διανοητική ανάπτυξη των μαθητών και στην ολόπλευρη μόρφωσή τους στο πλαίσιο ενός ενιαίου και αδιαφοροποίητου σχολικού προγράμματος που δεν θα εξυπηρετεί ταξικές διαφοροποιήσεις, ένα σχολείο που θα δίνει ευκαιρία στους μαθητές να φθάσουν στα μορφωτικά επίπεδα τα οποία τους επιτρέπουν οι προσωπικές τους ικανότητες, δεξιότητες και επιθυμίες. Αναφορές Lombardi, F. (1986). Οι παιδαγωγικές αντιλήψεις του Αντόνιο Γκράμσι. Παρατηρητής: Θεσσαλονίκη. Γκράμσι, Α. (1972). Οι διανοούμενοι. Στοχαστής: Αθήνα. Γκράμσι, Α. (1973α). Η οργάνωση της κουλτούρας. Στοχαστής: Αθήνα. Γκράμσι, Α. (1973β). Ιστορικός υλισμός Τετράδια της φυλακής. Οδυσσέας: Αθήνα. Γκράμσι, Α. (1982). Σοσιαλισμός και κουλτούρα. Στοχαστής: Αθήνα. Δημητράκος, Δ. (1981). Φιλοσοφία και πολιτική. Λύχνος: Αθήνα. Δημητράκος, Δ. (1984). Παιδεία και κοινωνική αναμόρφωση, Μια γκραμσιανή προσέγγιση. Νεφέλη: Αθήνα. Μανακόρντα, Μ. (1973). Για μια σύγχρονη παιδαγωγική. Οδυσσέας: Αθήνα. Νούτσος,, Μ. (1983). Ο Γληνός, ο Γκράμσι και τα Λατινικά. Στο Δημήτρης Γληνός: Παιδαγωγός και φιλόσοφος. Gutenberg: Αθήνα. Νούτσος,, Μ. (1987). Οι εκπαιδευτικοί ως διανοούμενοι. Πολίτης 79, 67-71. Χόαρ, Κ., Σμιθ, Τ. Ν. (1980). Για το Γκράμσι. Στοχαστής: Αθήνα. Χρύσης, Α. (1994). Σοσιαλισμός και κουλτούρα: μια σημαίνουσα σύνθεση στην πολιτική θεωρία του νεαρού Gramsci. Ουτοπία 11, 67-75.