Περίληψη : Οι παραδόσεις για τον Ευγένιο αναφέρουν ότι πέθανε ως μάρτυρας κατά τη διάρκεια των διωγμών στα χρόνια του αυτοκράτορα Διοκλητιανού (τέλη 3ου-αρχές 4ου αι. μ.χ). Για τα πάθη και τα θαύματα του αγίου έχουν διασωθεί αρκετά κείμενα, που χρονολογούνται από τη Μέση Βυζαντινή περίοδο και έπειτα. Η λατρεία του ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένη στην Τραπεζούντα και σύμφωνα με τη παράδοση από τον 11ο αιώνα λατρευόταν ως προστάτης της πόλης. Μετά την ίδρυση της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας (1204-1461), οι Μεγάλοι Κομνηνοί όρισαν τον άγιο Ευγένιο προστάτη τους και σύμβολο του κράτους τους. Χρονολόγηση 4ος-15ος αιώνας Γεωγραφικός εντοπισμός Τραπεζούντα 1. Η παράδοση σχετικά με τον άγιο Ευγένιο Σύμφωνα με την παράδοση που διασώζουν τα Πάθη 1, ο Ευγένιος ήταν ένας νέος άνδρας από την Τραπεζούντα, ο οποίος συνελήφθη, βασανίστηκε και δολοφονήθηκε από το δούκα Λυσία, την εποχή των διωγμών του Διοκλητιανού και του Μαξιμιανού (303-305), επειδή ήταν πρόμαχος της χριστιανικής πίστης και, σύμφωνα με μεταγενέστερες εκδοχές του κειμένου, επειδή κατέστρεψε ένα τοπικό ιερό αφιερωμένο στον παγανιστικό θεό Μίθρα. Μαρτύρησε μαζί με τρεις συντρόφους του, το Βαλεριανό (Ουαλεριανό), τον Κανίδιο και τον Ακύλα, οι οποίοι συχνά εμφανίζονται στις περιγραφές των θαυμάτων που φέρεται ότι έκανε ο Ευγένιος. 2. Η λατρεία του αγίου Ευγενίου στο χρόνο 2.1 Πρώιμη Βυζαντινή περίοδος Τα Πάθη του Ευγενίου φαίνεται ότι καταγράφηκαν πρώτη φορά στην Πρώιμη Βυζαντινή περίοδο, όταν σχετικές λατρείες άρχισαν να οργανώνονται και να εξαπλώνονται στον Πόντο. 2 Οι πιο πρώιμες ασφαλείς αναφορές της λατρείας στην Τραπεζούντα βρίσκονται στο έργο του Προκοπίου Περί κτισμάτων 3 του 6ου αιώνα, όπου ανάμεσα στα οικοδομικά σχέδια του Ιουστινιανού αναφέρεται ένα υδραγωγείο αφιερωμένο στον άγιο Ευγένιο, και στην υποτιθέμενη αυτοβιογραφία κάποιου Ανανία 4 από το Shirak της Αρμενίας, ενός λογίου που ταξίδεψε στην Τραπεζούντα στις αρχές του 7ου αιώνα για να μαθητεύσει κοντά στον Τυχικό, τον οποίο βρήκε να διδάσκει «στο ιερό της Αγίας Ευγενίας» (πιθανότατα λάθος όνομα, αντί του Ευγενίου). 2.2. Μέση Βυζαντινή περίοδος Αν οι αναφορές του Ιωάννη Λαζαρόπουλου από το 14ο αιώνα είναι αξιόπιστες, η λατρεία του αγίου Ευγενίου αναγνωρίστηκε από την αυτοκρατορική εξουσία, όπως μαρτυρά η διακόσμηση της μονής που αφιερώθηκε στον Ευγένιο, όταν ο Βυζαντινός αυτοκράτορας Βασίλειος Β ταξίδεψε στην Τραπεζούντα το 1021/1022. Ο Ιωάννης (Η ) Ξιφιλίνος, μετέπειτα Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως τον 11ο αιώνα, προτού αναλάβει καθήκοντα στην Κωνσταντινούπολη, πιθανότατα είχε συγγράψει μια νέα εκδοχή των Παθών, όπου κατέγραψε τα πιο πρόσφατα θαύματα του αγίου Ευγενίου. Αυτά αποτέλεσαν τα βασικά κείμενα της λατρείας του στην Ύστερη Βυζαντινή περίοδο, κατά την οποία δημιουργήθηκε μεγάλο μέρος των έργων που είναι αφιερωμένα στον άγιο. 2.3. Υστερη Βυζαντινή περίοδος Η φήμη της λατρείας του Ευγενίου εξαπλώθηκε ευρύτερα, όταν οι Μεγάλοι Κομνηνοί εγκαθίδρυσαν την ανεξάρτητη Δημιουργήθηκε στις 1/11/2017 Σελίδα 1/8
Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας (1204-1461) και όρισαν τον Ευγένιο προστάτη τους και σύμβολο του κράτους τους. Τα θαύματα που καταγράφηκαν το 14ο αιώνα περιγράφουν την ενεργή υποστήριξη της λατρείας από τους πρώτους ηγεμόνες της δυναστείας, όπως τον Ανδρόνικο Α Γίδωνα (Μέγα Κομνηνό) (1222-1235). Για παράδειγμα, η αιχμαλωσία του Μαλίκ, Σελτζούκου εμίρη που πολιόρκησε την Τραπεζούντα, αποδόθηκε στην παρέμβαση του αγίου, το λείψανο του οποίου περιέφεραν σε λιτανεία γύρω από τα τείχη της πόλης ο αυτοκράτορας και ο μητροπολίτης. Κατά τη διάρκεια της ηγεμονίας του Μανουήλ Α Μεγάλου Κομνηνού (1238-1263), κόπηκαν νομίσματα με τη μορφή του αγίου Ευγενίου στη μία πλευρά και αυτοκρατορικό πορτρέτο στην άλλη. Αυτή ήταν πια η καθιερωμένη μορφή για τα ασημένια νομίσματα της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας (άσπρα κομνηνάτα) σε όλα τα μετέπειτα στάδιά της. Σύμφωνα με την παράδοση που διασώζουν τα Πάθη 1, ο Ευγένιος ήταν ένας νέος άνδρας από την Τραπεζούντα, ο οποίος συνελήφθη, βασανίστηκε και δολοφονήθηκε από το δούκα Λυσία, την εποχή των διωγμών του Διοκλητιανού και του Μαξιμιανού (303-305), επειδή ήταν πρόμαχος της χριστιανικής πίστης και, σύμφωνα με μεταγενέστερες εκδοχές του κειμένου, επειδή κατέστρεψε ένα τοπικό ιερό αφιερωμένο στον παγανιστικό θεό Μίθρα. Μαρτύρησε μαζί με τρεις συντρόφους του, το Βαλεριανό (Ουαλεριανό), τον Κανίδιο και τον Ακύλα, οι οποίοι συχνά εμφανίζονται στις περιγραφές των θαυμάτων που φέρεται ότι έκανε ο Ευγένιος. 2. Η λατρεία του αγίου Ευγενίου στο χρόνο 2.1 Πρώιμη Βυζαντινή περίοδος Τα Πάθη του Ευγενίου φαίνεται ότι καταγράφηκαν πρώτη φορά στην Πρώιμη Βυζαντινή περίοδο, όταν σχετικές λατρείες άρχισαν να οργανώνονται και να εξαπλώνονται στον Πόντο. 2 Οι πιο πρώιμες ασφαλείς αναφορές της λατρείας στην Τραπεζούντα βρίσκονται στο έργο του Προκοπίου Περί κτισμάτων 3 του 6ου αιώνα, όπου ανάμεσα στα οικοδομικά σχέδια του Ιουστινιανού αναφέρεται ένα υδραγωγείο αφιερωμένο στον άγιο Ευγένιο, και στην υποτιθέμενη αυτοβιογραφία κάποιου Ανανία 4 από το Shirak της Αρμενίας, ενός λογίου που ταξίδεψε στην Τραπεζούντα στις αρχές του 7ου αιώνα για να μαθητεύσει κοντά στον Τυχικό, τον οποίο βρήκε να διδάσκει «στο ιερό της Αγίας Ευγενίας» (πιθανότατα λάθος όνομα, αντί του Ευγενίου). 2.2. Μέση Βυζαντινή περίοδος Αν οι αναφορές του Ιωάννη Λαζαρόπουλου από το 14ο αιώνα είναι αξιόπιστες, η λατρεία του αγίου Ευγενίου αναγνωρίστηκε από την αυτοκρατορική εξουσία, όπως μαρτυρά η διακόσμηση της μονής που αφιερώθηκε στον Ευγένιο, όταν ο Βυζαντινός αυτοκράτορας Βασίλειος Β ταξίδεψε στην Τραπεζούντα το 1021/1022. Ο Ιωάννης (Η ) Ξιφιλίνος, μετέπειτα Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως τον 11ο αιώνα, προτού αναλάβει καθήκοντα στην Κωνσταντινούπολη, πιθανότατα είχε συγγράψει μια νέα εκδοχή των Παθών, όπου κατέγραψε τα πιο πρόσφατα θαύματα του αγίου Ευγενίου. Αυτά αποτέλεσαν τα βασικά κείμενα της λατρείας του στην Ύστερη Βυζαντινή περίοδο, κατά την οποία δημιουργήθηκε μεγάλο μέρος των έργων που είναι αφιερωμένα στον άγιο. 2.3. Υστερη Βυζαντινή περίοδος Η φήμη της λατρείας του Ευγενίου εξαπλώθηκε ευρύτερα, όταν οι Μεγάλοι Κομνηνοί εγκαθίδρυσαν την ανεξάρτητη Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας (1204-1461) και όρισαν τον Ευγένιο προστάτη τους και σύμβολο του κράτους τους. Τα θαύματα που καταγράφηκαν το 14ο αιώνα περιγράφουν την ενεργή υποστήριξη της λατρείας από τους πρώτους ηγεμόνες της δυναστείας, όπως τον Ανδρόνικο Α Γίδωνα (Μέγα Κομνηνό) (1222-1235). Για παράδειγμα, η αιχμαλωσία του Μαλίκ, Σελτζούκου εμίρη που πολιόρκησε την Τραπεζούντα, αποδόθηκε στην παρέμβαση του αγίου, το λείψανο του οποίου περιέφεραν σε λιτανεία γύρω από τα τείχη της πόλης ο αυτοκράτορας και ο μητροπολίτης. Κατά τη διάρκεια της ηγεμονίας του Μανουήλ Α Μεγάλου Κομνηνού (1238-1263), κόπηκαν νομίσματα με τη μορφή του αγίου Ευγενίου στη μία πλευρά και αυτοκρατορικό πορτρέτο στην άλλη. Αυτή ήταν πια η καθιερωμένη μορφή για τα ασημένια νομίσματα της Αυτοκρατορίας της Δημιουργήθηκε στις 1/11/2017 Σελίδα 2/8
Τραπεζούντας (άσπρα κομνηνάτα) σε όλα τα μετέπειτα στάδιά της. Για τη λατρεία του Ευγενίου υπάρχουν αρκετά στοιχεία όσον αφορά το 14ο-15ο αιώνα, όταν ο Κωνσταντίνος Λουκίτης, υψηλός αξιωματούχος στην αυλή της Τραπεζούντας, έγραψε ένα εγκώμιο στον άγιο, και ο Ιωάννης Λαζαρόπουλος, μητροπολίτης Τραπεζούντας με το εκκλησιαστικό όνομα Ιωσήφ, έγραψε το Ιωσήφ του χρηματίσαντος μητροπολίτου Τραπεζούντος λόγος ως εν συνόψει διαλαμβάνων την γενέθλιον ημέραν του εν θαύμασι περιβοήτου και μεγαλάθλου Ευγενίου και το Έτι σύνοψις των του Αγίου Θαυμάτων μερική εκ των πλείστων συγγραφείσα παρά του Ιωάννου Λαζαροπούλου, μητροπολίτου Τραπεζούντος γεγονότος. 5 Η γνώση μας για τη λατρεία και τη θέση της στη διάρκεια των τελευταίων αιώνων της αυτοκρατορίας προέρχεται από μερικούς ύμνους για τον άγιο, καθώς και από το σημαντικό τυπικό της λειτουργίας για τη μονή του Αγίου Ευγενίου, το οποίο δημιουργήθηκε το 1346. Τα έργα του Λαζαρόπουλου δείχνουν την ιδιαίτερη προσοχή που έδειξε για τη λατρεία του αγίου ο Αλέξιος Β Κομνηνός (1297-1330), ο οποίος λέγεται ότι θέσπισε τον εορτασμό της γέννησης του αγίου, δηλ. την πανήγυρη, στις 24 Ιουνίου, επιπρόσθετα με τον παραδοσιακό εορτασμό στις 21 Ιανουαρίου (την ημέρα που μαρτύρησε). 6 Ο Λαζαρόπουλος επίσης διηγείται πως ο άγιος βοήθησε τον Αλέξιο Β να εξοντώσει έναν απειλητικό δράκο στους λόφους κοντά στην Τραπεζούντα. Η πλειονότητα των «πρόσφατων» θαυμάτων που συγκεντρώθηκαν από το Λαζαρόπουλο αναφέρουν τη μονή του Αγίου Ευγενίου. Αυτό έρχεται σε αντίθεση με την προγενέστερη συλλογή των θαυμάτων του Ξιφιλίνου και ίσως αντικατοπτρίζει μια αύξηση της επιρροής του μοναστηριού ή ελάττωση της λαϊκής απήχησης της λατρείας, και τα κείμενα του 14ου αιώνα καταδεικνύουν τις μοναστικές και αυτοκρατορικές προσπάθειες για την αναβίωσή της. 7 Η μονή του Αγίου Ευγενίου (το σημερινό τζαμί Yeni Cuma) βρίσκεται έξω από τα τείχη της πόλης, αλλά σε μικρή απόσταση από αυτήν. Η στρατηγική θέση της ήταν τέτοια, ώστε είχε χρησιμοποιηθεί δύο φορές ως βάση από εχθρούς του αυτοκράτορα (ξένους και ντόπιους). Η τελευταία κατάληψη κατέληξε σε πυρκαγιά, η οποία κατέστρεψε το ναό του μοναστηριού το 1340. Φαινομενικά η καταστροφή που περιγράφεται από το χρονικογράφο Μιχαήλ Πανάρετο δεν απαιτούσε ολοκληρωτική ανακατασκευή της εκκλησίας, καθώς το λειτουργικό τυπικό 8 του μοναστηριού δημιουργήθηκε μόλις έξι χρόνια αργότερα, το 1346, και ο Αλέξιος Γ πραγματοποίησε εκεί τις τελετές του γάμου και της στέψης του το 1349. Τέτοιες αυτοκρατορικές τελετές φυσιολογικά έπρεπε να πραγματοποιηθούν στη μητροπολιτική εκκλησία της Τραπεζούντας (Παναγία Χρυσοκέφαλος), αλλά έχει επιβεβαιωθεί η σχέση μεταξύ της αυτοκρατορικής αυλής και της μοναστικής εκκλησίας του Αγίου Ευγενίου από τα αυτοκρατορικά πορτρέτα που ήταν κάποτε ορατά στο δυτικό τοίχο (όπως περιγράφηκαν από το Fallmerayer το 1840). 9 Η μονή είχε επίσης ένα μετόχι μέσα στα τείχη της πόλης, το οποίο κάποτε μπορεί να ήταν scriptorium. 10 Το μοναστήρι ήταν ιδιαίτερα σημαντικό για τη λατρεία του αγίου Ευγενίου, αφού εκεί φυλασσόταν το λείψανό του. Σύμφωνα με το τυπικό, αυτό μεταφερόταν με λιτανεία από το ναό του μοναστηριού στο μετόχι το απόγευμα της 17ης Ιανουαρίου και επέστρεφε στο μοναστήρι την παραμονή της γιορτής του Ευγενίου (21 Ιανουαρίου). Ο ναός του μοναστηριού αποτελούσε επίσης το χώρο των θεραπειών και των θαυμάτων που αποδίδονται στον Ευγένιο, όπου όσοι αναζητούσαν βοήθεια έρχονταν σε επαφή με το λείψανο του αγίου (το σώμα του, το οποίο βρισκόταν σε ένα ασημένιο φέρετρο, την κάρα του, η οποία φυλασσόταν χωριστά, και το λιτανευτικό σταυρό) ή με τα δευτερεύοντα αντικείμενα που θεωρούνταν θαυματουργά (λάδι από τις λάμπες που κρέμονταν πάνω από το μνήμα, μύρο που ανάβλυζε από τον τάφο ή αλοιφή που ετοιμαζόταν από το νερό με το οποίο πλένονταν τα λείψανα). 3. Οπτικές αναπαραστάσεις 3.1. Τοιχογραφίες Λίγες εκκλησίες στην Τραπεζούντα διατηρούν τον εσωτερικό τους διάκοσμο, κάτι που δυσκολεύει την προσπάθειά μας να εκτιμήσουμε τη συχνότητα με την οποία απεικονίζονταν ο Ευγένιος και τα θαύματά του. Κατά πάσα πιθανότητα οι απεικονίσεις του πολιούχου αγίου της Τραπεζούντας ήταν περισσότερες στο καθολικό της μονής του Αγίου Ευγενίου, και πιθανόν να διατηρούνται σημαντικά τμήματα των τοιχογραφιών κάτω από τις ασβεστωμένες επιφάνειες. Στο ναό της μονής της Αγίας Σοφίας στην Τραπεζούντα σώζεται αναπαράσταση του Ευγενίου με ρούχα αυλικού στο νότιο τοίχο, ενώ το ίδιο συμβαίνει στο βόρειο τοίχο του Άνω Ναού στο Γκεγικλί (Sarmaşıklı Kilisesi) και στο βόρειο τοίχο του παρεκκλησιού του Αγίου Δημιουργήθηκε στις 1/11/2017 Σελίδα 3/8
Ηλία της μονής Βαζελώνος (και τα δύο στη Ματζούκα). Εκτός της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας είναι πιθανότερο να βρεθούν τοιχογραφίες του νεαρού Ευγενίου των Πέντε Μαρτύρων των Αραβράκων, παρά του Ευγενίου της Τραπεζούντας. Πιθανόν αυτές οι δύο λατρείες, που σχετίζονται στην καταγωγή τους, να συγχωνεύτηκαν από τους πιστούς εκτός του Πόντου. 3.2. Χειρόγραφα Ο άγιος Ευγένιος περιλαμβάνεται μαζί με τους συντρόφους του στο Συναξάρι της Κωνσταντινούπολης και το μαρτύριό του περιγράφεται στο πολυτελώς διακοσμημένο συναξάρι που είναι γνωστό ως Μηνολόγιον του αυτοκράτορα Βασιλείου Β. Μια ολοσέλιδη απεικόνιση του Ευγενίου υπάρχει στην εισαγωγή του τυπικού της μονής του Αγίου Ευγενίου της Τραπεζούντας από το 1346, που σήμερα βρίσκεται στη μονή Βατοπεδίου, στο Άγιο Όρος (κώδικας Vat. gr. 1199). 3.3. Μεταλλοτεχνία Μια λειψανοθήκη που βρίσκεται στο ναό του Αγίου Μάρκου στη Βενετία απεικονίζει στο σκέπασμά της το Χριστό να δίνει μαρτυρικούς στεφάνους στον Ακύλα, τον Ευγένιο, το Βαλεριανό και τον Κανίδιο. Οι τέσσερις πλευρές της είναι διακοσμημένες με δώδεκα στίχους που περιγράφουν τους μάρτυρες και τη σκηνή που απεικονίζεται στο σκέπασμα, ενώ τους ζητείται να ενεργήσουν ως επουράνιοι μεσολαβητές υπέρ του δωρητή. 3.4. Νομίσματα Έχουν διασωθεί επίσης πολυάριθμα νομίσματα των Μεγάλων Κομνηνών. Τα πιο πρώιμα από αυτά απεικονίζουν τον άγιο Ευγένιο με αυλική αμφίεση να στέκεται κρατώντας ένα μακρύ σταυρό (περιστασιακά στα χάλκινα νομίσματα απεικονίζεται με ένα μικρό σταυρό μαρτυρίου). Όσα κόπηκαν κατά τη διάρκεια και μετά τη βασιλεία του Αλέξιου Β τον απεικονίζουν έφιππο. Ένα παρόμοιο πορτρέτο που απεικονίζει τον Ευγένιο έφιππο είχε χαραχθεί σε τουλάχιστον ένα χειρόγραφο που πιθανότατα είχε αντιγραφεί σε scriptorium στη μονή του αγίου ή στο μετόχι του στην Τραπεζούντα. 3.5. Εικόνες και αγιογραφία Εικόνες του αγίου υπήρχαν σε αφθονία στην Τραπεζούντα, και ειδικότερα στην ομώνυμη μονή. Ένα από τα θαύματα καταγράφει τη δωρεά μιας εικόνας του αγίου στο μοναστήρι τον 11ο αιώνα. Μια σωζόμενη εικόνα δύο όψεων του 14ου αιώνα που βρίσκεται στη μονή Διονυσίου στο Άγιο Όρος απεικονίζει τον Αλέξιο Γ Μεγάλο Κομνηνό, αυτοκράτορα της Τραπεζούντας, να προσφέρει ένα ομοίωμα της μονής στον προστάτη του, τον Ιωάννη το Βαπτιστή, ενώ ο Χριστός από ψηλά δίνει την ευλογία του. Η άλλη όψη της εικόνας αναπαριστά τον άγιο Ευγένιο και τους συντρόφους του, το Βαλεριανό, τον Κανίδιο και τον Ακύλα. Ο Ευγένιος ξεχωρίζει από τους άλλους εξαιτίας του χρυσού φωτοστέφανου και του τίτλου «ο Τραπεζούντιος» που έχει προστεθεί στο όνομά του. Στη μονή Διονυσίου βρίσκεται και μια δεύτερη εικόνα που απεικονίζει τους ίδιους τέσσερις αγίους από τον Πόντο. 1. Η παράδοση αυτή διασώζεται κατά βάση στο Συναξάριο της Κωνσταντινουπόλεως, σχετικά με τις παλαιότερες παραδόσεις και την καταγεγραμμένη εκδοχή από το Συμεών Μεταφραστή. Βλ. Kazhdan, A. Ševčenko, N.P., Oxford Dictionary of Byzantium 2 (Oxford New York), σελ. 742, βλ. λ. Eugenios. 2. Bryer, A. Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos 1 (Washington DC 1985), σελ. 166-169. Για την έκδοση του κειμένου των Παθών βλ. Passio S. Eugenii (anonymous) [Passio of St Eugenios], στο Λαμψίδης Ο. (επιμ.), Άγιος Ευγένιος, ο πολιούχος της Τραπεζούντος. Ι. Τα αρχαιότερα πεζά κείμενα. ΙΙ. Τα υμνογραφικά κείμενα, [St Eugenios the patron of Trebizond] (Αθήνα 1984). 3. Haury, J. (επιμ.), Procorii Caesariensis opera omnia IV, Bibliotheca Teubneriana (Lipsiae 1964), ΙΙI, VII, 1. Πρβ. Bryer, A. Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos 1 (Washington DC 1985), σελ. 223. Δημιουργήθηκε στις 1/11/2017 Σελίδα 4/8
4. Berbérian, H., Autobiographie d Anania Širakac'i, Revue des Etudes arméniennes I (1964), σελ. 189-194. 5. Κωνσταντίνος Λουκίτης, Εγκώμιον εις τον άγιον μεγαλομάρτυρα του Χριστού Ευγένιον και τους συνάθλους αυτού Κανίδιον, Ουαλεριανόν και Ακύλαν τους εν Τραπεζούντι μαρτυρήσαντας [Encomium on the holy megalomartyr of Christ, Eugenios, and his companions Kanidios, Valerianos, and Akylas, who were martyred at Trebizond], στο Rosenqvist, J.O. (επιμ. μτφρ.), The hagiographic dossier of St Eugenios of Trebizond in Codex Athos Dionysiou 154 (Uppsala 1996). 6. Delehaye Η., Synaxarium ecclesiae Constantinopolitanae e codice Sirmondiano (Brussels 1902), σελ. 406-408. 7. Rosenqvist, J.O., The hagiographic dossier of St Eugenios of Trebizond in Codex Athos Dionysiou 154 (Uppsala 1996), σελ. 70-71. 8. Typikon of St Eugenios monastery in Trebizond (έκδ. κώδ. Ath. Vatopedi 1199), στο Dimitrievskij, A., Opisanie liturgičeskih rukopisej hranjaščihsja v bibliotekah pravoslavnago vostoka III, Τυπικά II (Petrograd 1917). 9. Fallmerayer, J.P., Ιστορία της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας (Θεσσαλονίκη 1984). 10. Rosenqvist, J.O., The hagiographic dossier of St Eugenios of Trebizond in Codex Athos Dionysiou 154 (Uppsala 1996), σελ. 83-84. Βιβλιογραφία : Rosenqvist J.O., The Hagiographical dossier of St. Eugenios of Trebizond in Codex Athos Dionysiou 154: A critical edition with introduction, translation, commentary and indexes, Uppsala 1996, Studia Byzantina Upsaliensia 5 Rosenqvist J.O., "Some Remarks on the Passions of St. Eugenios of Trebizond and their sources", Analecta Bollandiana, 107, 1989, 39-64 Procopii Caesariensis, Οpera Omnia, IV De Aedificiis libri IV, Haury, J. Wirth, G. (επιμ.), Leipzig 1964 Delehaye H., Synaxarium Ecclesiae Constantinopolitanae. Propylaeum ad Acta Sanctorum Novembris, Bruxelles 1902 Bryer A.A.M., Winfield D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, 1 (With Maps and Plans by R. Anderson and Drawings by J. Winfield), Washington D.C. 1985, Dumbarton Oaks Studies 20 Bryer A.A.M., Winfield D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, 2 (With Maps and Plans by R. Anderson and Drawings by J. Winfield), Washington D.C. 1985, Dumbarton Oaks Studies 20 Martin-Hisard Β., "Trébizonde et le culte de saint Eugène (6e-11e s.)", Revue des Etudes Armeniennes, 14, 1980, 307-343 Λουκίτης Κωνσταντίνος, Εγκώμιον εις τον άγιον μεγαλομάρτυρα του Χριστού Ευγένιον και τους συνάθλους αυτού Κανίδιον, Ουαλεριανόν και Ακύλαν, τους εν Τραπεζούντι μαρτυρήσαντας, Papadopoulos- Kerameus, Α. (επιμ.), Fontes Historiae Imperii Trapezunti, St. Petersburg 1897 Martin-Hisard Β., "Les textes anonymes grec et arménien de la Passion d Eugéne, Valerien, Canidios et Akylas de Trébizonde", Revue des Etudes Armeniennes, N.S., 15, 1981, 115-185 Fallmerayer J.P., Ιστορία της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας, Θεσσαλονίκη 1992, Σερμπίνης, Θ. (μτφρ.) Δημιουργήθηκε στις 1/11/2017 Σελίδα 5/8
Retowski Ο., Die Münzen der Komnenen von Trapezunt, Braunschweig 1974 Kazhdan A., Patterson-Ševčenko N.P., "Eugenios", Kazhdan A., The Oxford Dictionary of Byzantium 2, Oxford New York 1991, 742-743 Λαμψίδης Ο., Άγιος Ευγένιος, ο πολιούχος της Τραπεζούντος. Ι. Τα αρχαιότερα πεζά κείμενα. ΙΙ. Τα υμνογραφικά κείμενα, Αθήνα 1984 Ιωάννης Ευγενικός, Canon on St Eugenios, Λαμψίδης Ο. (επιμ.), Άγιος Ευγένιος, ο πολιούχος της Τραπεζούντος. Ι. Τα αρχαιότερα πεζά κείμενα. ΙΙ. Τα υμνογραφικά κείμενα [St Eugenios the patron of Trebizond], Αθήνα 1984 Ιωάννης Λαζαρόπουλος (Ιωσήφ, μητροπολίτης Τραπεζού, Λόγος ως εν συνόψει διαλαμβάνων την γενέθλιον ημέραν του εν θαύμασι περιβοήτου και μεγαλάθου Ευγενίου [A Discourse discussing, as it were, in synopsis the birthday of the famous Miracle-Worker and Great Athlete Eugenios], Rosenqvist, J.O. (επιμ. μτφ.), The hagiographic dossier of St Eugenios of Trebizond in Codex Athos Dionysiou 154, Uppsala 1996 Ιωάννης Λαζαρόπουλος (Ιωσήφ, μητροπολίτης Τραπεζού, Έτι σύνοψις των του αγίου θαυμάτων μερική εκ των πλείστων [A further partial collection from among the Saint s Numerous Miracles], Rosenqvist, J.O. (επιμ. μτφρ.), The hagiographic dossier of St Eugenios of Trebizond in Codex Athos Dionysiou 154, Uppsala 1996 Typikon of St Eugenios monastery in Trebizond (έκδ. cod. Ath. Vatopedi 1199), Dimitrievskij, A., Opisanie liturgičeskih rukopisej hranjaščihsja v bibliotekah pravoslavnago vostoka III, Τυπικά II, Petrograd 1917 Ιωάννης Ξιφιλίνος, Passio S. Eugenii [Passio of St Eugenios], Λαμψίδης Ο. (επιμ.), Άγιος Ευγένιος, ο πολιούχος της Τραπεζούντος. Ι. Τα αρχαιότερα πεζά κείμενα. ΙΙ. Τα υμνογραφικά κείμενα, [St Eugenios the patron of Trebizond], Αθήνα 1984 Berbérian H., "Autobiographie d Anania Širakac'i ", Revue des Etudes arméniennes, I, 1964, 189-194 Δικτυογραφία : Pilgrimage to St. Eugenios of Trebizond http://www.doaks.org/dop56/dp56ch12.pdf Ανάπτυξη της λατρείας του αγίου Ευγενίου http://www.fhw.gr/choros/trapezounda/gr/webpages/606a.html Γλωσσάριo : δούκας, ο (λατ. dux) Αρχαιότητα: Ρωμαίος στρατιωτικός αξιωματούχος ο οποίος σε ορισμένες επαρχίες είχε και διοικητικές αρμοδιότητες. Βυζάντιο: Κατά κανόνα ανώτατος στρατιωτικός αξιωματούχος. Από το β μισό του 10ου αιώνα ο όρος δηλώνει το στρατιωτικό διοικητή μεγάλης περιφέρειας. Μετά το 12ο αιώνα οι δούκες εμφανίζονται ως διοικητές μικρών θεμάτων. λατρεία (χριστιανική), η Από θεολογικής απόψεως γίνεται διάκριση ανάμεσα σε «λατρεία» και «τιμή» στον χώρο της Εκκλησίας. Σύμφωνα με την ορθόδοξη και πατερική παράδοση, που επισφραγίστηκε και από τις αποφάσεις της Ζ Οικουμενικής Συνόδου στη Νίκαια (787), η λατρεία αποδίδεται μόνο στον Τριαδικό Θεό, ενώ η τιμή στους Αγίους. Η Θεοτόκος «κατέχουσα τα δευτερεία της Αγίας Τριάδος» έχει και τα πρωτεία στην τιμητική προσκύνηση. Στην τρέχουσα γλώσσα, συνεκδοχικά και κατ επέκταση, η λέξη λατρεία χρησιμοποιείται, από κοσμικής άποψης, όταν εξετάζονται διάφορες μορφές και πλευρές απόδοσης τιμής και προσκύνησης σε αγίους, εικόνες και λείψανα. Μηνολόγιο του Βασιλείου Β, το Δημιουργήθηκε στις 1/11/2017 Σελίδα 6/8
Κώδικας από περγαμηνή που φυλάσσεται στη Βατικανή Βιβλιοθήκη (κώδ. 1613). Θεωρείται το απόλυτο αριστούργημα της βυζαντινής μινιατούρας και το πλουσιότερα εικονογραφημένο γνωστό βυζαντινό χειρόγραφο. Πρόκειται για πολυτελές συναξάριον, πρώτο και μοναδικό στο είδος του με πολλά πρωτοφανή στοιχεία, όπως π.χ. οι υπογραφές των καλλιτεχνών «του ζωγράφου». Συντάχθηκε κατά παραγγελία του αυτοκράτορα Βασιλείου Β (976 και 1025) και αποτελεί μαρτυρία για την ιδιότυπη θρησκευτική και καλλιτεχνική ευαισθησία του. Σε κάθε άγιο και λειτουργική γιορτή αντιστοιχεί μια πολυτελής μικρογραφία. Το σωζόμενο χειρόγραφο περιλαμβάνει 430 μικρογραφίες και καλύπτει το πρώτο εξάμηνο του έτους (Σεπτ.-Φεβρ.). Φαίνεται πως υπήρχε και δεύτερος τόμος, ο οποίος όμως δε σώζεται. συναξάρι (συναξάριον), το Λειτουργικό κείμενο που περιέχει περιληπτικά τις πράξεις του αγίου στον οποίο αναφέρεται και αποσπάσματα του οποίου διαβάζονταν την ημέρα που εορταζόταν η μνήμη του συγκεκριμένου αγίου. Συναξάριον Κωνσταντινουπόλεως, το «Συναξάριον περιέχον ὅλου τοῦ ἐ νιαυτοῦ τῶν ἁγίων μαρτύρων καὶ τῶν ὁσίων ἐ ν συντόμῳ τὰ ὑ πομνήματα» κατά μήνα. Από τα πρώτα και πληρέστερα συναξάρια και πολύτιμη πηγή στη μελέτη του Βυζαντίου. Η σύνταξη της συλλογής σύντομων βίων σχετίζεται με την Εκκλησία της Κωνσταντινούπολης και ανάγεται βάσει έμμεσων μαρτυριών στο 10ο αιώνα. Αποτέλεσε πρότυπο και βάση για πολλά μεταγενέστερα συναξάρια (όπως το Μηνολόγιο του Βασιλείου Β ) και με την πάροδο του χρόνου υπέστη ορισμένες τροποποιήσεις και συμπληρώσεις. Εκδόθηκε το 1902 από το Βέλγο λόγιο και ιησουίτη Hippolyte Delehaye [Synaxarium ecclesiae Constantinopolitanae e codice Sirmondiano (Bruxelles 1902)]. Πηγές Ιωάννης Ευγενικός, Canon on St Eugenios, στο Λαμψίδης Ο. (επιμ.), Άγιος Ευγένιος, ο πολιούχος της Τραπεζούντος. Ι. Τα αρχαιότερα πεζά κείμενα. ΙΙ. Τα υμνογραφικά κείμενα [St Eugenios the patron of Trebizond] (Αθήνα 1984). Ιωάννης Λαζαρόπουλος (Ιωσήφ, μητροπολίτης Τραπεζούντος), Λόγος ως εν συνόψει διαλαμβάνων την γενέθλιον ημέραν του εν θαύμασι περιβοήτου και μεγαλάθου Ευγενίου [A Discourse discussing, as it were, in synopsis the birthday of the famous Miracle Worker and Great Athlete Eugenios], στο Rosenqvist, J.O. (επιμ. μτφ.), The hagiographic dossier of St Eugenios of Trebizond in Codex Athos Dionysiou 154 (Uppsala 1996). Ιωάννης Λαζαρόπουλος (Ιωσήφ, μητροπολίτης Τραπεζούντος), Έτι σύνοψις των του αγίου θαυμάτων μερική εκ των πλείστων [A further partial collection from among the Saint s Numerous Miracles], στο Rosenqvist, J.O., (επιμ. μτφ.), The hagiographic dossier of St Eugenios of Trebizond in Codex Athos Dionysiou 154 (Uppsala 1996). Typikon of St Eugenios monastery in Trebizond (έκδ. cod. Ath. Vatopedi 1199), στο Dimitrievskij, A., Opisanie liturgičeskih rukopisej hranjaščihsja v bibliotekah pravoslavnago vostoka III, Τυπικά II (Petrograd 1917). Κωνσταντίνος Λουκίτης, Εγκώμιον εις τον άγιον μεγαλομάρτυρα του Χριστού Ευγένιον και τους συνάθλους αυτού Κανίδιον, Ουαλεριανόν και Ακύλαν τους εν Τραπεζούντι μαρτυρήσαντας [Encomium on the holy megalomartyr of Christ, Eugenios, and his companions Kanidios, Valerianos, and Akylas, who were martyred at Trebizond], στο Rosenqvist, J.O. (επιμ. μτφ.), The hagiographic dossier of St Eugenios of Trebizond in Codex Athos Dionysiou 154 (Uppsala 1996). Passio S. Eugenii (anonymous) [Passio of St Eugenios], στο Λαμψίδης Ο. (επιμ.), Άγιος Ευγένιος, ο πολιούχος της Τραπεζούντος. Ι. Τα αρχαιότερα πεζά κείμενα. ΙΙ. Τα υμνογραφικά κείμενα, [St Eugenios the patron of Trebizond] (Αθήνα 1984). Haury, J. (επιμ.), Procorii Caesariensis opera omnia IV, Bibliotheca Teubneriana (Lipsiae 1964). Ιωάννης Ξιφιλίνος, Passio S. Eugenii [Passio of St Eugenios], στο Λαμψίδης Ο. (επιμ.), Άγιος Ευγένιος, ο πολιούχος της Τραπεζούντος. Ι. Τα αρχαιότερα πεζά κείμενα. ΙΙ. Τα υμνογραφικά κείμενα, [St Eugenios the patron of Trebizond] (Αθήνα 1984). Berbérian H., Autobiographie d Anania Širakacʹi, Revue des Etudes arméniennes I (1964), σελ. 189 194. Παραθέματα Από τον επίλογο του έργου Εγκώμιον εις τον άγιον μεγαλομάρτυρα του Χριστού Ευγένιον και τους συνάθλους αυτού Κανίδιον, Ουαλεριανόν και Ακύλαν τους εν Τραπεζούντι μαρτυρήσαντας Χαῖρε καὶ εὐφραίνου, Τραπεζοῦς, καὶ χόρευε καὶ ἑόρταζε, τοὺς ἁγίους τούτους καὶ κατὰ γῆν ὁμοῦ τε καὶ κατὰ θάλασσαν Δημιουργήθηκε στις 1/11/2017 Σελίδα 7/8
ὑπερμαχοῦντας πλουτήσασα, καὶ οὓς τὸ πρὶν ἐφρούρεις ὡς κατακρίτους καὶ δεσμίους εἶχες ὡς ὑπευθύνους, νῦν φρουροῦντάς σε φέρουσα καὶ τοὺς σοὺς δυσμενεῖς ἀλάστορας ἐκδιώκοντας. Ἀγάλλεσθε καὶ ὑμεῖς καὶ σκιρτᾶτε, μάρτυρες, καὶ κατατέρπεσθε καὶ φαιδρύνεσθε τοιαύτην ἐκ θεοῦ τιμὴν κληρωσάμενοι. οὓς γὰρ τὸ πρότερον ὡς ὑβριστὰς ὁμοῦ καὶ διώκτας ἐφεύγετε καὶ ὄρεσι καὶ σπηλαίοις ἐκρύπτεσθε δι αὐτούς, τούτους ἔκτοτε καὶ μέχρι σήμερον καὶ εἰς τέλος ὑμνητὰς ὁρᾶτε καὶ πανηγυριστὰς μηδέποτε λήγοντας, καὶ οὓς ὡς κακοῦργοι ἀκλεεῖς τόπους κατεδικάζεσθε, νῦν αὐτοὺς αὐχοῦντες ὁρᾶσθε πανηγυριστήριά τε καὶ ὑμνητήρια καὶ θείου πνεύματος καταγώγια καὶ αὐτῶν τῶν ἱερῶν ἀνδρῶν οἰκητήρια, τοιαῦτα τοῦ θεοῦ καὶ τοσαύτα πρὸς ὑμᾶς τοὺς αὐτοῦ θεράποντας εὐδοκήσαντος. Ἀλλ ὦ τετρὰς μαρτύρων ἀκήρατε, σὺ δέ μοι μᾶλλον τῶν ἄλλων, θεῖε μάρτυς Εὐγένιε, τοῖς βασιλεῦσιν ἡμῶν συμβασίλευε, τοῖς ἀρχιερεῦσι συμποίμαινε, τοῖς ἱερεῦσι συνιεράτευε, τοῖς ἡγουμένοις καὶ μονασταῖς συνάσκει τε καὶ συνεξουσίαζε. Τῶν πτωχῶν ἀντιποιοῦ καὶ τῶν πλουτούντων ἡμῶν μὴ ἀφίστασο, τὴν πόλιν σου ταυτηνὶ περιφύλαττε καὶ ὡς εὐεργέτης, εἰ δὲ τολμηρὸν εἰπεῖν καὶ ὡς ὀφειλέτης. μόνη γὰρ αὕτη πρὸ παντὸς ἅλλου μάρτυρος τὰ ὑμέτερα καὶ ἀνακηρύττει καὶ μεγαλύνει καὶ ταῖς δι ἔτους τιμᾷ πομπαῖς δὴ ταύταις καὶ πανηγύρεσι. Τὴν ποίμνην σου περιφύλαττε ταυτηνὶ τὴν τιμῶσάν σε, τὸν περιούσιον τουτονὶ θεοῦ τε καὶ σὸν λαὸν σῷζέ τε καὶ διάσῳζε ἐν αὐτῷ Χριστῷ Ἰησοῦ τῷ Κυρίῳ ἡμῶν. ὅτι αὐτῷ ἡ δόξα σὺν τῷ ἀνάρχῳ πατρὶ καὶ τῷ παναγίῳ καὶ ἀγαθῷ καὶ ζωοποιῷ πνεύματι εἰς τοὺς ἀτελευτήτους αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν. Rosenqvist, J.O. (επιμ. μτφ.), The hagiographic dossier of St Eugenios of Trebizond in Codex Athos Dionysiou 154 (Uppsala 1996), σελ. 166 169. Δημιουργήθηκε στις 1/11/2017 Σελίδα 8/8