1
Το Facebook είναι δηµοφιλής ιστοχώρος κοινωνικής δικτύωσης Οι χρήστες µπορούν να επικοινωνούν µέσω µηνυµάτων µε τις επαφές τους και να τους ειδοποιούν για τις προσωπικές πληροφορίες τους.. Όλοι έχουν πρόσβαση στο να συµµετάσχουν σε δίκτυα για θέσεις απασχόλησης ή γεωγραφικών περιοχών Ο Μαρκ Ζάκερµπεργκ ίδρυσε το Facebook ως µέλος του Πανεπιστηµίου Χάρβαρντ. Αρχικά δικαίωµα συµµετοχής είχαν µόνο οι φοιτητές του Χάρβαρντ ενώ αργότερα επεκτάθηκε για την Ivy League. Το όνοµα της ιστοσελίδας προέρχεται από τα έγγραφα παρουσίασης των µελών πανεπιστηµιακών κοινοτήτων µερικών Αµερικάνικων κολεγίων και προπαρασκευαστικών σχολείων που χρησιµοποιούσαν οι νεοεισερχόµενοι σπουδαστές για να γνωριστούν µεταξύ τους. Tο 2005 το δικαίωµα πρόσβασης επεκτάθηκε σε µαθητές συγκεκριµένων λυκείων και µέλη ορισµένων µαθητικών κοινοτήτων, ενώ το 2006 η υπηρεσία έγινε προσβάσιµη σε κάθε άνθρωπο του πλανήτη που η ηλικία του ξεπερνούσε τα 13 χρόνια. 2
Κάνετε update στο status σας αµέτρητες φορές την ηµέρα. Τσεκάρετε τον λογαριασµό σας από παντού. Βγάζετε φωτογραφίες τον εαυτό σας. Τσεκάρετε το Facebook από το τηλέφωνό σας στις διακοπές. Μιλάτε πιο συχνά µε τους φίλους σας στο Facebook παρά στην πραγµατικότητα. Θα ξεχνάγατε τα γενέθλια των φίλων σας εάν δεν σας το θύµιζε το Facebook Όταν είστε έξω, αναρωτιέστε τι συµβαίνει στο Facebook Θέσε στόχους (Τι θες να κάνεις µε το Facebook. Θες να λιώσεις στο gaming, να γνωρίσεις κόσµο, να εντυπωσιάσεις τους φίλους σου, να το δεις επαγγελµατικά για να προωθήσεις το site σου;) ιαχείριση χρόνου Να βάλεις το κοινωνικό δίκτυο να δουλεύει για εσένα ες τα Likes σαν επιβράβευση (όχι ως αυτοσκοπό) Κλείσε και λίγο τον υπολογιστή (θα µπορέσεις να ζήσεις στην πραγµατική ζωή, στον κόσµο, κάνοντας πράγµατα και όχι λέγοντας ότι κάνεις πράγµατα στην ψηφιακή σου φαντασίωση) 3
Το Facebook σήµερα έχει πάνω από 1 δισεκατοµµύριο ενεργούς χρήστες, κατατάσσοντάς το ως ένα από τα δηµοφιλέστερα web sites του πλανήτη.επίσης, το Facebook είναι ένα από τα δηµοφιλέστερα sites για ανέβασµα φωτογραφιών µε πάνω από 14 εκατοµµύρια φωτογραφίες καθηµερινά. Με αφορµή τη δηµοτικότητά του, το Facebook έχει υποστεί κριτική και κατηγορηθεί σε θέµατα που αφορούν τα προσωπικά δεδοµένα και τις πολιτικές απόψεις των ιδρυτών του. Το Facebook είναι ένας καλός τρόπος δικτύωσης µε φίλους και γνωστούς. Παρά το ότι ενέχει κινδύνους (κυρίως για παραβίαση προσωπικών δεδοµένων), ο προσεκτικός χρήστης δεν έχει πρόβληµα. Το Facebook ακόµα παρέχει παιχνίδια και υπάρχει η δυνατότητα ανεβάσµατος φωτογραφιών και βίντεο. 4
To online video game είναι ένα ηλεκτρονικό παιχνίδι που χρησιµοποιείται µε τη βοήθεια του ιαδικτύου. Η ανάπτυξή τους έχει αντικατοπτρίσει την ανάπτυξη του ιαδικτύου, από διάφορα µικρά τοπικά δίκτυα σε ένα µεγαλύτερο. Πολλές φορές τα online games παίζονται από οµάδες παικτών, και όχι από έναν παίκτη. Βέβαια, υπάρχουν εξαιρέσεις. Επιτραπέζια παιχνίδια Παιχνίδια Multiplayer (Με πολλούς παίκτες) Παιχνίδια που παίζονται από ένα άτοµο Arcade Games (Κλασσικά παιχνίδια) Παιχνίδια ράσης και Περιπέτειας Παιχνίδια Καζίνο Παιχνίδια µε κάρτες Παιχνίδια Στρατηγικής Παιχνίδια µε σπορ Παιχνίδια Προσοµοίωσης 5
Ένας κύριος λόγος είναι η ταύτιση µε τους εικονικούς χαρακτήρες του παιχνιδιού. Ζούµε φανταστικές καταστάσεις σε φανταστικούς κόσµους και εθιζόµαστε ψυχολογικά στην εµπειρία της µετάλλαξης και της φυγής από την καθηµερινότητά µας. Σύµφωνα µε τους ψυχολόγους, ένας από τους πιο σηµαντικούς λόγους είναι ότι τα βιντεοπαιχνίδια κάνουν τους παίκτες να «παριστάνουν το Θεό». Ειδικότερα, οι ίδιοι οι παίκτες, σε έρευνες που έχουν γίνει από τους ψυχολόγους, αναφέρουν ότι τα βιντεοπαχνίδια τους δίνουν την αίσθηση ότι ελέγχουν απόλυτα µία κατάσταση αλλά και το πεπρωµένο τους. Φαίνεται πως οι πυροβολισµοί, οι µάχες και φυσικά η νίκη κατά του εχθρού οδηγούν σε ένα εκστασιασµό και µία συγκίνηση άνευ προηγουµένου. Το σηµαντικότερο σύµπτωµα, και συνήθως ένα από τα πρώτα που εκδηλώνονται, είναι η αποµόνωση, η αποφυγή της επικοινωνίας µε τις παρέες του εθισµένου, ώστε να έχει περισσότερο χρόνο για να ασχολείται µε το παιχνίδι. Επίσης, όταν ο εθισµένος βρεθεί σε ένα χώρο όπου δεν υπάρχει ηλεκτρονικός υπολογιστής ή διακοπεί απότοµα το παιχνίδι του και δεν µπορεί να παίξει, τότε παρουσιάζονται συµπτώµατα όπως τρέµουλο των χεριών, αϋπνία και υπερκινητικότητα. Ένα άλλο σύµπτωµα είναι η συνεχής αναφορά του εθισµένου στους ήρωες του παιχνιδιού, σαν να ήταν υπαρκτά πρόσωπα. 6
Επίσης, αισθάνεται όµορφα όταν παίζει ηλεκτρονικά παιχνίδια και για να συνεχίσει να αισθάνεται το ίδιο καλά πρέπει µε τη πάροδο του χρόνου να αυξήσει το πόσο συχνά ασκεί τη συµπεριφορά. Και αν προσπαθήσει µόνο του το εθισµένο άτοµο να ελαττώσει τη συµπεριφορά θα αποτύχει και θα επιστρέψει στο ίδιο µοτίβο. Εκτός από την κοινωνική αποµόνωση του ατόµου, ο εθισµός στα ηλεκτρονικά παιχνίδια µπορεί να προκαλέσει προβλήµατα σωµατικά και ψυχικά. Το άτοµο θα αρχίσει να έχει πόνους στα µάτια, αρχικά, και αργότερα σε διάφορα µέρη του σώµατος. Ένα από τα ψυχικά προβλήµατα που προκαλεί είναι ίσως η κατάθλιψη, και η περίεργη συµπεριφορά προς το οικογενειακό και φιλικό του περιβάλλον. Επίσης, µπορεί να υποφέρει από αϋπνίες, που προκαλούν ακόµη περισσότερα προβλήµατα, τόσο σωµατικά, όσο και ψυχικά. 7
Τα παιχνίδια που εγκυµονούν τον µεγαλύτερο κίνδυνο είναι αυτά που περιέχουν αρκετή βία, που απαιτούν από τον παίκτη να «σκοτώνει» εικονικά τέρατα, αλλά και αυτά που έχουν να κάνουν µε τον τζόγο και τα τυχερά παιχνίδια, ειδικότερα όταν υπάρχει «δυνατότητα» χρηµατικού κέρδους. Σαφέστατα, δεν είναι τα παιχνίδια µόνο αυτών των ειδών. Εθισµό µπορεί να αποτελέσει οποιοδήποτε παιχνίδι ικανοποιεί τα ενδιαφέροντα του παίκτη και τον κάνει να χρησιµοποιεί πολλές ώρες τον ηλεκτρονικό υπολογιστή. 8
Με τον όρο ιαδικτυακός Τζόγος εννοούµε τη δραστηριότητα κατά την οποία δύο ή περισσότερα άτοµα συναντιούνται διαδικτυακά µε σκοπό την ανταλλαγή στοιχηµάτων. Μια τέτοια δραστηριότητα περιλαµβάνει το ρίσκο της πραγµατικής οικονοµικής απώλειας ή του κέρδους. project A2 2013-1014 17 Ένα από τα βασικότερα προβλήµατα του τζόγου είναι η απώλεια χρηµάτων. Κάποιος µπορεί να χάσει: τις οικονοµίες του το σπίτι του την περιουσία του ακόµη και το/τη σύζυγό της/του project A2 2013-1014 18 9
Πολλοί είναι αυτοί που εθίζονται και δεν µπορούν να σταµατήσουν πιστεύοντας πως στον επόµενο γύρο θα πάρουν τα λεφτά τους πίσω. Έτσι εκτός από την σπατάλη πολλών χρηµάτων οδηγούνται παράλληλα στη σπατάλη πολλού χρόνου, παραµέληση των υποχρεώσεών τους µε όλες τις επακόλουθες συνέπειες του εθισµού. Είναι γνωστό ότι ακόµα και η ενασχόληση µε περιβάλλοντα τζόγου, στα όπου δεν γίνεται χρήση πραγµατικών χρηµάτων, µπορεί να προκαλέσει τον εθισµό. project A2 2013-1014 19 Σε ιστοσελίδες ειδικά κατασκευασµένες για ηλεκτρονικό τζόγο Μέσα από ανεπιθύµητα µηνύµατα που προσκαλούν τους χρήστες να παίξουν σε ηλεκτρονικά καζίνα, να ασχοληθούν µε αθλητικά στοιχήµατα και άλλα. project A2 2013-1014 20 10
1. Αποφεύγουµε σελίδες που αφορούν ηλεκτρονικό τζόγο 2. Αγνοούµε ανεπιθύµητα µηνύµατα τα οποία µας προσκαλούν να παίξουµε σε ηλεκτρονικά καζίνα, να ασχοληθούµε µε στοιχήµατα και άλλα. 3. Oι γονείς να µιλάνε µε τα παιδιά τους και περνάµε περισσότερο χρόνο µαζί τους, συµβουλεύοντάς τα να µην σπαταλούν το χρόνο και τα χρήµατά τους σε τέτοιες σελίδες. 4. Προστατεύουµε τα παιδιά από επισκέψεις σε τέτοιες ιστοσελίδες µε το να χρησιµοποιούµε προγράµµατα που τις εµποδίζουν από το να εµφανίζονται στα αποτελέσµατα µηχανών αναζήτησης, ακόµα και αν τα παιδιά τις ζητήσουν. 5.Ελέγχουµε και καταγράφουµε την πλοήγηση των παιδιών µας χρησιµοποιώντας ειδικό λογισµικό που καταγράφει τη δραστηριότητα του υπολογιστή του παιδιού στο δικό µας υπολογιστή ή από το ιστορικό του υπολογιστή. project A2 2013-1014 21 ΤΕΛΟΣ project A2 2013-1014 22 11
1. Συµπτώµατα συνδρόµου απόσυρσης, όπως ψυχοκινητική διέγερση, εκούσια ή ακούσια κίνηση δακτυλογράφησης των δακτύλων του χεριού,άγχος, έµµονη σκέψη για το διαδίκτυο και όνειρα για το διαδίκτυο. 2. Κατανάλωση υπερβολικού χρόνου ή και χρήµατος σε δραστηριότητες σχετικές µε το διαδίκτυο (λογισµικά, σκληροί δίσκοι κ.λ.π) 3. Έκπτωση λειτουργικότητας του ατόµου σε κοινωνικό, οικογενειακό αλλά και προσωπικό επίπεδο. 4. Μειωµένη επίδοση στο σχολείο λόγω των πολλών ωρών που περνάει ο έφηβος στο διαδίκτυο. 5. Σε προχωρηµένες περιπτώσεις ο έφηβος δεν κοιµάται, παραµελεί την προσωπική του υγιεινή, µπορεί να σταµατήσει ακόµα και το σχολείο. Ακόµη, αποµονώνεται, από την οικογένεια και τους φίλους του, γίνεται επιθετικός, µπορεί να κλέβει χρήµατα από του γονείς για να παίζει. Τέλος, φτάνει σε σηµείο να µην τρώει ή και το αντίθετο (να παχαίνει πολύ) 12
Αισθάνεται καλά όταν ασκεί τη συµπεριφορά.. Για να συνεχίσει να αισθάνεται το ίδιο καλά πρέπει µε τη πάροδο του χρόνου να αυξήσει το πόσο συχνά ασκεί τη συµπεριφορά. Αν για κάποιο λόγο δεν µπορεί να ασκήσει τη συµπεριφορά έχει άσχηµη αίσθηση (όχι απλά στέρηση της καλής αίσθησης). Αν προσπαθήσει µόνο του το άτοµο να ελαττώσει τη συµπεριφορά θα αποτύχει και θα επιστρέψει στο ίδιο µοτίβο. Η συµπεριφορά αυτή κυριαρχεί στις πράξεις του αλλά και στη σκέψη του, όταν για παράδειγµα δεν είναι συνδεδεµένος στο ιαδίκτυο σκέφτεται πότε θα συνδεθεί µε λαχτάρα. Η εν λόγω συµπεριφορά προκαλεί σύγκρουση τόσο µε άλλα άτοµα (π.χ µέλη της οικογένειας του που παραπονιούνται για το ότι είναι σε 2η µοίρα) όσο και µε τον ίδιο του τον εαυτό όταν συνειδητοποιεί ότι δεν µπορεί να την αλλάξει. Ακόµη οι πόροι που καταναλώνει σε αυτή τη συµπεριφορά (χρήµα, χρόνος, νοητική συγκέντρωση) βρίσκονται σε βάρος άλλων σηµαντικών δραστηριοτήτων που παραµελεί (εργασία, σπουδές, κοινωνικοποίηση) Η «εξάρτηση» από το ιαδίκτυο εµφανίζεται συνήθως σε παιδιά προεφηβικής ηλικίας (10-14 ετών) ενώ είναι ακόµη συχνότερη στη µέση εφηβεία (15-17 ετών). Στη φάση αυτή τα παιδιά πειραµατίζονται και σταδιακά αυτονοµούνται, µε αποτέλεσµα να καθίστανται ευάλωτα στις εξαρτήσεις. Συνήθως παίζουν παιχνίδια στο Ιντερνετ και αποκόβονται από το κοινωνικό περιβάλλον, έχουν επιθετική συµπεριφορά απέναντι στην οικογένεια, κάποιες φορές αποµονώνονται από φίλους, κλείνονται στο δωµάτιό τους, δεν τρώνε ή τρώνε υπερβολικά, δεν γυµνάζονται και κάποιες φορές δεν κοιµούνται ολόκληρη τη νύχτα για να «παίζουν». Σύµφωνα µε τους ειδικούς, ο εθισµός εµφανίζεται ακόµη και σε µικρότερες ηλικίες (10-14 ετών), µε τα συµπτώµατα να είναι ίδια αλλά ηπιότερης µορφής. 13
Υπάρχει τάση αύξησης των ποσοστών υπερβολικής χρήσης. Οι επαρχιακές πόλεις παρουσιάζουν µεγαλύτερο ποσοστό συµπεριφορών εθισµού στο διαδίκτυο και οριακής χρήσης σε σύγκριση µε τον πληθυσµό της Αττικής. Αντίθετα µε τα αποτελέσµατα του 2007, όπου τα αγόρια είχαν προβάδισµα όσον αφορά τις συµπεριφορές εξάρτησης, τώρα υπάρχει εξίσωση των ποσοστών στα δύο φύλα. Η πρώτη αιτία που µπορεί να οδηγήσει σε συµπεριφορά εθισµού είναι τα δίκτυα κοινωνικής δικτύωσης και ακολουθούν τα online παιχνίδια. Στα αποτελέσµατα του 2007, η πρώτη αιτία ήταν τα online παιχνίδια. Τα παιδιά µε συµπεριφορές εξάρτησης παρουσιάζουν στατιστικά σηµαντική διαφορά στη χαµηλή βαθµολογία σχολείου (βαθµός <12) σε σύγκριση µε τον πληθυσµό που ασχολείται µε το διαδίκτυο σε φυσιολογικά πλαίσια. Επίσης, τα παιδιά µε συµπεριφορές εξάρτησης επιδίδονται σε παιχνίδια τύχης και χρησιµοποιούν υλικό µε σεξουαλικό περιεχόµενο σηµαντικά συχνότερα από τον υπόλοιπο πληθυσµό. Από το συνολικό πληθυσµό 72.6% «κατεβάζουν» τραγούδια χωρίς να θεωρούν ότι αυτό είναι κάτι παράνοµο (δεν υπάρχει διαφοροποίηση µεταξύ των εφήβων µε «εθισµό» και των εφήβων µε φυσιολογική χρήση). Από το σύνολο των εφήβων 63,7% θα δηµοσιοποιούσαν προσωπικά τους δεδοµένα (100% των εφήβων µε «εξάρτηση»). Από το σύνολο των εφήβων 18,5% θα συναντούσαν κάποιον διαδικτυακό φίλο στο φυσικό κόσµο (74% των εφήβων µε «εξάρτηση»). Σύµφωνα µε την ψυχοµετρία οι έφηβοι µε συµπεριφορές εξάρτησης παρουσιάζουν τάσεις επιθετικότητας και παραβατικές συµπεριφορές, ενώ οι έφηβοι µε την οριακή χρήση (στάδιο προ της «εξάρτησης», ωστόσο προβληµατική χρήση) παρουσιάζουν τάσεις καταθλιπτικού συναισθήµατος και άγχους. Γενικά οι έφηβοι µε προβληµατική χρήση φαίνεται να αποκτούν µια κακώς εννοούµενη «άνεση» µε το διαδίκτυο καταργώντας όρια και παρουσιάζοντας συµπεριφορές υψηλού κινδύνου. 14
15
Ο εθισµός στο ιαδίκτυο (internet addiction) µια σχετικά νέα µορφή εξάρτησης, προτάθηκε ως όρος πρώτη φορά από τον Goldberg (1995) και έγινε δηµοφιλής µε την καινοτόµο έρευνα της Young (1996), αναφέρεται στην «καταναγκαστική, υπερβολική χρήση του διαδικτύου και τον εκνευρισµό ή δυσθυµική συµπεριφορά που παρουσιάζεται κατά τη στέρησή της» (Mitchell, 2000). Ο εθισµός στο ιαδίκτυο αν και δεν έχει επισήµως αναγνωρισθεί ως κλινική οντότητα παρά µόνο σε Κίνα, Ν.Κορέα και Ταιβάν, αποτελεί µια κατάσταση, που προκαλεί σηµαντική έκπτωση στην κοινωνική και επαγγελµατική ή ακαδηµαϊκή λειτουργικότητα του ατόµου. Οι ειδικοί της ψυχικής υγείας όλο και συχνότερα καλούνται, να προσεγγίσουν θεραπευτικά άτοµα µε προβληµατική χρήση του ιαδικτύου. Ήδη στην επόµενη έκδοση του διαγνωστικού εγχειριδίου της Αµερικανικής Ψυχιατρικής Εταιρείας, DSM-V, θα συµπεριληφθεί ως χρήζουσα περισσότερη έρευνα η οντότητα "Internet Use Gaming Disorder", ένας όρος που δεν έχει χρησιµοποιηθεί σε έρευνες ως σήµερα. Συνηθέστερη ορολογία πέρα από τον εθισµό στο ιαδίκτυο (Internet Addiction Disorder - IAD) είναι επίσης οι "Pathological Internet Use" (Παθολογική χρήση του διαδικτύου)», "Problematic Internet Use" (Προβληµατική χρήση του διαδικτύου), "Excessive Internet Use" (Υπερβολική χρήση του διαδικτύου) και "Compulsive Internet Use" (Καταναγκαστική χρήση του διαδικτύου) (Widyanto & Griffiths, 2006). 16
η συµβουλευτική παρέµβαση στην οικογένεια οµάδες απεξάρτησης η ύπαρξη κοινής στάσης των γονέων η τοποθέτηση του υπολογιστή σε ένα ορατό σηµείο στο σπίτι Σηµαντικό ρόλο στην αντιµετώπιση του εθισµού στο ιαδίκτυο έχει και η συµβουλευτική στην οικογένεια, έτσι ώστε να δηµιουργηθεί ένα υποστηρικτικό πλαίσιο, που θα δράσει ευοδωτικά στη θεραπεία. Η κινητοποιητική συνέντευξη µπορεί να είναι ιδιαίτερα αποτελεσµατική στον χειρισµό της άρνησης του προβλήµατος, ένα συχνό εµπόδιο που παρατηρείται σε όλες τις ηλικίες. Στα πλαίσια της γνωστικό- συµπεριφορικής θεραπείας, εντοπίζονται οι γνωστικές διαστρεβλώσεις που εκλύουν και διατηρούν την προβληµατική χρήση του ιαδικτύου, προωθείται η γνωσιακή αναδόµηση και ένας πιο ισορροπηµένος και προσαρµοστικός τρόπος σκέψης. Παράλληλα χρησιµοποιούνται µια σειρά από συµπεριφορικές στρατηγικές, όπως η αναγνώριση του πρότυπου χρήσης του ιαδικτύου και η εφαρµογή ενός διαµετρικά αντίθετου προγράµµατος χρήσης, η οριοθέτηση των περιόδων χρήσης µε διάφορα εξωτερικά µέσα, παρακίνηση για ενασχόληση µε ευχάριστες εναλλακτικές δραστηριότητες, η χρήση καρτών υπενθύµισης, η πλήρης αποχή από ιδιαίτερα προβληµατικές διαδικτυακές εφαρµογές, η ενσωµάτωση καθορισµένων διαστηµάτων χρήσης στο εβδοµαδιαίο πρόγραµµα του χρήστη 17
χρησιµοποιούν τις πρακτικές των οµάδων απεξάρτησης από άλλους εθισµούς, όπως το πρόγραµµα των 12 βηµάτων ή βασίζονται στις αρχές της οµαδικής ψυχοθεραπείας. Σε ό,τι αφορά τη φαρµακοθεραπεία, η χρήση της εσιταλοπράµης φάνηκε αποτελεσµατική σε µικρή ανοικτή µελέτη, έχει προταθεί η ναλτρεξόνη λόγω του µηχανισµού δράσης της στα κέντρα ανταµοιβής του εγκεφάλου, ενώ η µεθυλφενιδάτη αποδείχθηκε αποτελεσµατική σε µια ανοικτή µελέτη σε παιδιά µε ιαταραχή Ελλειµµατικής Προσοχής- Υπερκινητικότητα ( ΕΠΥ) και εθισµό σε διαδικτυακά παιχνίδια. Σε κάθε περίπτωση, ο εθισµός στο ιαδίκτυο, ως ψυχική διαταραχή, χρήζει αντιµετώπισης από επαγγελµατίες ψυχικής υγείας εξειδικευµένους στο συγκεκριµένο αντικείµενο. Ιδιαίτερα για τους γονείς προτείνεται ο ορισµός οικογενειακών κανόνων χρήσης του υπολογιστή και του διαδικτύου, κανόνες που αφορούν και τους ίδιους τους γονείς. Σηµαντικές στην ανάπτυξη των παιδιών και των εφήβων είναι η ώθηση σε κοινωνικές και αθλητικές δραστηριότητες και η καθιέρωση οικογενειακών δραστηριοτήτων που δεν εµπεριέχουν τη χρήση υπολογιστή και διαδικτύου. Ο υπολογιστής θα πρέπει να τοποθετείται σε δωµάτιο κοινής χρήσης από την οικογένεια και όχι στο δωµάτιο των παιδιών. Μπορείτε να εγκαταστήσετε και να χρησιµοποιήσετε προγράµµατα ελέγχου της πρόσβασης σε συγκεκριµένες ιστοσελίδες αλλά και του χρόνου παραµονής στο ιστό. Ωστόσο, επιτρέψτε την πρόσβαση στο διαδίκτυο διότι συχνά ο αποκλεισµός οδηγεί στη µυθοποίηση, µας ενδιαφέρει ο σωστός έλεγχος και όχι η απόρριψη του διαδικτύου. 18
Σε κάθε περίπτωση, χωρίς πανικό και ενοχές, µπορείτε να έρθετε σε επαφή µε ειδικούς για παροχή βοήθειας και συµβουλές ώστε να προλάβουµε ή να αντιµετωπίσουµε σχετικά προβλήµατα. 19