2. Η Κίνα Η Κίνα, η χώρα της κίτρινης φυλής, ήδη απ τις αρχές της 3ης χιλιετίας π.χ. παρουσιάζει στοιχεία οργανωµένης ζωής και πολιτιστικής αν άπτυξης.ο γεωγραφικ ς παράγοντας ήταν και εδώ καθοριστικ ς, πως και στη διαµ ρφωση των άλλων αρχαίων πολιτισµών. Ωστ σο, η γεωγραφική θέση της χώρας και το γεωλογικ της ανάγλυφο συνετέλεσαν ώστε να δηµιουργηθεί σ αυτήν ένας πολι τισµ ς τελείως ανεξάρτητος απ τους άλλους, µε δικά του χαρακτηριστικά, που διατηρήθηκαν σε γενικές γραµµές αναλλοίωτα µέχρι την εποχή µας. Η µελέτη της ιστορίας και του πολιτισµο των Κινέζων κατά την αρχαι τητα αλλά και κατά τη διάρκεια των επ µενων περι δων διακρίνεται µε βάση τις δυναστείες που για τέσσερις χιλιετίες διαδέχθηκαν η µία την άλλη. Απ την εποχή της δυναστείας των Σανγκ, της πρώτης ιστορικά βεβαιωµένης δυναστείας, διαµορφώθηκαν µερικά θεµελιώδη χαρακτηριστικά του κινέζικου πολιτισµο, τα οποία διατηρήθηκαν στη διάρκεια των επ µενων χιλιετιών παρά το πλήθος των αναταρ αχών που γνώρισε η Κίνα περνώντας απ το φεουδαρχικ σ στηµα στην απ λυτη µο ναρχία.κατά την ε- ποχή της δυναστείας των Χαν που σε γενικές γραµµές ήταν σ γχρονη µε τη ρωµαϊκή αυτοκρατορία πραγµατοποιείται η ενοποίηση, πολιτική και πολιτιστική, των β ρειων και ν τιων περιοχών της χώρας. Τ τε ξεκίνησαν και οι γ νιµες εµπορικές επαφές µε τον ελληνορωµαϊκ κ σµο µέσω του δρ µου του µεταξιο, που διέσχιζε την κεντρική Ασία και έφτανε µέχρι τη Μεσ γειο. 2.1 Η χώρα και οι κάτοικοι Η χώρα. Η Κίνα καταλαµβάνει το κεντρικ και ανατολικ τµήµα της α- σιατικής ηπείρου. Πρ κειται για µεγάλη σε έκταση χώρα, η γεωφυσική δια- µ ρφωση της οποίας ευν ησε την οργάνωση και την ανάπτυξη της ζωής. Τρεις µεγάλοι ποταµοί που ρέουν αντίστοιχα στη β ρεια, την κεντρική και ν τια Κίνα ήταν οι πρώτοι παράγοντες που ευν ησαν τους κατοίκους της περιοχής. Απ αυτο ς, τη β ρεια περιοχή αρδε ει ο Χουάγκ-Χο, ο γνωστ ς Κίτρινος ποταµ ς, του οποίου η βαθιά κοιλάδα αποτέλεσε την κοιτίδα του κινέζικου πολιτισµο. Οι κάτοικοι. Η µεγάλη έκταση της καλλιεργήσιµης γης επαρκο σε για να απασχολήσει τον πληθυσµ. Η αφθονία του φυσικο πλο του και οι ευνοϊκές κλιµατολογικές συνθήκες συνέβαλαν ώστε η Κίνα να αναδειχθεί σε ένα ισχυρ κράτος ήδη απ την αρχαι τητα. Η αποµ νωσή της απ τους άλλους µεγάλους πολιτισµο ς και η αίσθηση της υπεροχής που δηµιουργή θηκε στους κατοίκους της έδωσαν τα στερε τυπα και αναλλοίωτα χαρακτηριστικά του κινέζικου πολιτισµο. Οι Κινέζοι απέκτησαν κοινωνική συνοχή ως αποτέλεσµα της ηθικής εν τητας και των ιδεών τους που τους ξεχώριζαν απ τους γειτονικο ς λαο ς και τους άφηναν ανεπηρέαστους απ εξωτερικές επιδράσεις. 279
Η Κίνα την εποχή της δυναστείας των Χαν Οι κάτοικοι της Κίνας ασχολήθηκαν µε την καλλιέργεια του ρυζιο, του σιταριο, του καλαµποκιο, του τσαγιο και µε την παραγωγή βαµβακιο και οπίου. Η σηροτροφία, δηλαδή η καλλιέργεια του µεταξοσκώληκα και η παραγωγή µεταξιο, ήταν η αρχαι τερη και η πιο φηµισµένη βιοτεχνική παραγωγή της χώρας. Η αλιεία και η εξ ρυξη άνθρακα και σίδηρου ήταν επίσης εργασίες που απασχολο σαν ένα µεγάλο µέρος του πληθυσµο. Η κοινωνική διαστρωµάτωση αλλά και η πολιτική οργάνωση εί χε φεουδαρχικ χαρακτήρα. Οι αρχηγοί των κρατιδίων συγκροτο σαν ένα είδος ο- µοσπονδιακο κράτους και ορκίζονταν πίστη στον αυτοκράτ ορα. Στην ανώτερη τάξη ανήκαν ο αυτοκράτορας και οι ευγενείς, δηλαδή οι ι- σχυροί ηγεµ νες που κυβερνο σαν τις επαρχίες της αυτοκρατ ορίας.ο αυτοκράτορας περιβαλλ ταν µε θρησκευτικ αξίωµα. Θεωρο νταν ο εκλεκτ ς 280
του Θεο και ήταν ο ανώτατος ιερέας. Το µεγαλ τερο µέρος του πληθυσµο ήταν γεωργοί, τεχνίτες, εργάτες, ελε θεροι επαγγελµατίες. Τη βάση της κοινωνικής πυραµίδας διαµ ρφωναν οι δο λοι και οι δουλοπάροικοι, που εργάζονταν στις µεγάλες εκτάσεις των ηγεµ νων. 2.2 Η ιστορία και ο πολιτισµ ς Η δυναστεία των Σανγκ. Τα αρχαιολογικά ευρήµατα και οι µυθικές παραδ σεις των Κινέζων οδηγο ν στο συµπέρασµα τι η συστηµατική οργάνωση της ζωής και η δηµιουργία πολιτισµο ξεκινάει στις αρχές της 3ης χιλιετίας π.χ. Ωστ σο, το πρώτο ιστορικά βεβαιωµένο κράτος οργανώθηκε και διατηρήθηκε απ το 16ο αι. π.χ. έως και τον 11ο αι. π.χ. Πρ κειται για το κράτος των Σανγκ, το οποίο ιδρ θηκε στη β ρεια πεδιάδα γ ρω απ τον Κίτρινο ποταµ. Στη διάρκεια αυτής της δυναστείας εµφανίστηκε η πρώτη κινέζικη γραφή και το πρώτο ηµερολ γιο 1. Οι θρησκευτικές πεποιθήσεις των ανθρώπων αφορο σαν τη λατρεία των προγ νων και των στοιχείων της φ σης. Απ τα καλλιτεχνικά τους επιτε γµατα σπουδαία ήταν τα ορειχάλκινα λατρευτικά αγγεία και µια οµάδα αγγείων κατασκευασµένων απ ένα είδος πηλο που µοιάζει µε πορσελάνη. Η δυναστεία των Τσου. Στα τέλη της 2ης χιλιετίας π.χ. οι Τσου κατέλαβαν το κράτος των Σανγκ και υιοθέτησαν τον ανώτερο πολιτισµ τους. Στους αιώνες της διακυβέρνησής τους (11ος-3ος αι. π.χ.) η δοµή της κοινωνίας παρέ- µεινε φεουδαρχική και οι συγκρο σεις ανάµεσα στους ηγεµ νες ήταν συνεχείς. Τον 6ο αι. π.χ. καθοριστική για την εξέλιξη του κινέζικου πολιτισµο ήταν η διαµ ρφωση δ ο φιλοσοφικών ρευµάτων, που δηµιο ργησαν τις δ ο κινέζικες θρησκείες, τον Κοµφουκισµ και τον Ταοϊσµ. Την εποχή αυτή χρησιµοποιήθηκαν για πρώτη φορά αντικείµενα απ σίδερο. Οι δυναστείες των Τσιν και Χαν. Συµµετοχή στην οικονοµική ζωή του ελληνικο και ρωµαϊ- Τελετουργικ ορειχάλκινο σκε ος της δυναστείας των Σάνγκ (14ος-11ος αι. π.χ.). Έχει τη µορφή τίγρης που προστατε ει έ- ναν άνδρα. λη η επιφάνεια του σκε ους είναι καλυµµένη µε ζωικά σχέδια που έ- χουν σχέση µε τη γονιµ τητα. 1. Η χρήση της γραφής στους Κινέζους Ο πολιτισµ ς της περι δου Σανγκ φωτίζεται καλ τερα απ κ κκαλα (συνήθως ωµοπλάτες βοδιο ) χαραγ- µένα µε σ µβολα, πολλά απ τα ο- ποία αποτελο ν πρώιµη µορφή της κινέζικης γραφής που χρησιµοποιείται ως σήµερα. Τα πάνω απ 100.000 παρ µοια κ κκαλα που έχουν βρεθεί (ολ κληρα ή αποσπάσµατά τους) χρησιµοποιο νταν για χρησµο ς και προφητείες. Οι επιγραφές που φέρουν θέτουν ερωτήµατα για την υ- γεία του αυτοκράτορα, τις καιρικές συνθήκες, τις κατάλληλες στιγµές για κυνήγι ή π λεµο και, το σηµαντικ τερο ίσως απ λα, ποιες θυσίες πρέπει να γίνουν στους προγ νους, απ τους οποίους αντλο σε την εξουσία και το κ ρος της η κυρίαρχη τάξη. Φαίνεται, λοιπ ν, πως στην Κίνα η 281
γραφή πρωτοχρησιµοποιήθηκε χι για απογραφές και λογαριασµο ς ( πως στη Μεσοποταµία και την Κρήτη), ο τε για επιγραφές σε µνηµεία ( πως στην Αίγυπτο), αλλά για την επικοινωνία µε τον άλλο κ σµο κάτι που ίσως να εξηγεί τη µεγάλη ανάπτυξη που γνώρισε η καλλιγραφία και το µεγάλο σεβασµ που απολάµβανε πάντοτε στην Κίνα ως µορφή τέχνης. H Honour, J. Fleming,.π., τ. 1, σ. 62. Οστ οστεοµαντίας* µε επιγραφές (1400-1200 π.χ.) 2. Οι εµπορικές επαφές των Ρωµαίων µε τους Ινδο ς, τους Κινέζους και άλλους λαο ς της Ασίας α. Και οι επαφές µε την Άπω Α- νατολή έγιναν πιο πυκνές. Οι αυτοκράτορες Τραϊαν ς, Αδριαν ς, Α- ντωνίνος Ευσεβής δέχθηκαν ινδικές πρεσβείες. Ινδοί έµποροι έφθασαν στην Αίγυπτο και Έλληνες της Αιγ πτου ταξίδευαν ως τις Ινδίες. Πλοία Ρωµαίων υπηκ ων προχώρησαν ως τη Σουµάτρα, την Ινδοκίνα. Απ εκεί ήταν δυνατή η προσέγγιση της Κίνας κο κ σµου. Στις συγκρο σεις µεταξ των φεουδαρχών-ηγεµ νων έδωσε τέλος η άνοδος της δυναστείας των Τσιν, η οποία κυβέρνησε για χρονικ διάστηµα περίπου είκοσι χρ νων στα τέλη του 3ου αι. π.χ. (221-207 π.χ.). Στην εξουσία το ς διαδέχτηκαν οι Χαν, οι οποίοι κυβέρνησαν για τέσσερις αιώνες (206 π.χ.-220 µ.χ.) και ένωσαν πολιτικά την Κίνα. Στην εποχή τους η Κίνα έγινε µια µεγάλη αυτοκρατορία, εφάµιλλη της ρωµαϊκής στη ση, και ο κινέζικος πολιτισµ ς εξαπλώθηκε έξω απ τα ρια της αυτοκρατορίας, σε γειτονικο ς λαο ς. Ο Κοµφουκισµ ς αναγνωρίστηκε ως επίσηµη θρησκεία του κράτους, ενώ ο Βουδισµ ς έγινε γνωστ ς για πρώτη φορά στη χώρα. Η οικονοµία αναπτ χθηκε και έγιναν ση- µαντικά έργα, πως ένα ανάχωµα κατά µήκος των βορείων συν ρων, πάνω στο οποίο αργ τερα οικοδοµήθηκε το µεγάλο Σινικ τείχος. Παράλληλα οι τέχνες γνώρισαν µεγάλη ακµή και το εξαγωγικ εµπ ριο έφερε πλησιέστερα τη µακρινή Κίνα µε τους λαο ς της Μεσογείου. Ο «δρ µος του µεταξιο» δεν ήταν ένας α- πλ ς οδικ ς άξονας που εξυπηρετο σε τη µεταφορά των µεταξωτών. Ήταν ένα δίκτυο εµπορίου µεγάλων αποστάσεων που δηµιουργήθηκε α- νάµεσα στην Κίνα και τη ση. ιέσχιζε τις α- σιατικές στέπες και τις ερήµους, συνδέοντας την Κίνα µε τις ακτές της Μεσογείου και την Ευρώπη. Μεγάλος αριθµ ς καραβανιών περνο σε στις ασιατικές αγορές των οάσεων και κατέληγε στα λιµάνια και στις µεγαλουπ λεις της δυτικής Α- σίας. Σήµερα γνωρίζουµε απ τις ανασκαφές του Κεραµεικο στην Αθήνα τι κινέζικα µεταξωτά ήταν σε χρήση στη ση απ τα µέσα του 6ου αι. π.χ. Ορειχάλκινοι καθρέφτες της εποχής των Χαν βρέθηκαν στην Ουκρανία και µεταξωτά υφάσµατα σε τάφους πλουσίων στην ελληνική αποικία του Παντικάπαιου στον Ε ξεινο Π ντο. Την ίδια εποχή φαίνεται τι τα µεταξωτά δεν αποστέλλονταν µ νο για λ γους εµπορικο ς αλλά 282
και για την εξαγορά των νοµαδικών φυλών που απειλο σαν τα σ νορα του κράτους. Λίγο αργ τερα, το µετάξι έγινε ιδιαίτερα δη- µοφιλές στους Ρωµαίους. Ο Πλίνιος ο Πρεσβ τερος σε επιστολή του, που έχει σωθεί, παραπονι ταν για τη σπατάλη και την υπερβολική χρησιµοποίηση του καινο ργιου υλικο απ τους συµπατριώτες του. Ωστ σο, µέσω του δρ µου του µεταξιο στέλνονταν στη ση και άλλα προϊ ντα, πως µπαχαρικά, γο νες, λάκκες,* ορειχάλκινα έργα µικροτεχνίας και πλα. Τα αγαθά µως που ακολουθο σαν την αντίστροφη πορεία για να καταλήξουν στην Κίνα απ τη ση είναι ακ µη ά- γνωστα. Είναι πιθαν ν στα εµπορε σιµα αγαθά να περιλαµβάνονταν χρυσά και ασηµένια νοµίσµατα, πολ τιµοι λίθοι, ελεφαντ δοντο, γυάλινα δοχεία βιοτεχνικής παραγωγής κ.ά. 2 Ήδη τον 2ο αι. µ.χ. είχαν παγιωθεί πολλά απ τα θεµελιώδη χαρακτηριστικά του κινέζικου πολιτισµο. Η Κίνα ήταν πλέον µια εθνική και πολιτιστική οντ τητα στον κ σµο. Η ηθική του Κοµφουκισµο, η κοινωνική δοµή φεουδαρχικο τ που, η γραφή, η τέχνη και η τεχνική δειν τητα που αργ τερα θα οδηγήσει σε πολλές εφευρέσεις, θα καταστήσουν τους Κινέζους δεσπ ζουσα πολιτιστική δ ναµη χι µ νο στην Ασία αλλά και σε παγκ σµια κλίµακα. Οι έξι δυναστείες. Την πτώση των Χαν ακολο θησε µια περίοδος αναρχίας που είναι γνω- διά ξηράς. Με την Κίνα επικοινώνησαν και διά µέσου των στεππών της Ευρασίας και του Τουρκεστάν. Οι ά- µεσες εµπορικές συναλλαγές µε τη σινική αυτοκρατορία άρχισαν επί Μάρκου Αυρηλίου. Οι βορειοδυτικές επαρχίες της αυτοκρατορίας πραγ- µατοποιο σαν επαφές µε τα φ λα της κεντρικής Ευρώπης. Μιχ. Σακελλαρίου, ΙΕΕ, τ. ΣΤ, σ. 101. β. Ο Τραϊαν ς αποµακρ νθηκε απ την πολιτική του Αυγο στου για να επιχειρήσει νέα κατάκτηση πέρα απ τον Ευφράτη, της οποίας οι στ χοι φαίνεται τι ήταν οικονοµικοί. Ήταν πραγµατικά η εποχή κατά την οποία µ λις είχε ανοιχθεί η διηπειρωτική οδ ς του µεταξιο µέσω της κεντρικής Ασίας, που απέδιδε ηυξη- µένη εµπορική σηµασία στις περιοχές του Περσικο κ λπου και στις κοιλάδες του Ευφράτη και του Τίγρητος. Γ ρω στο 100 µ.χ., για πρώτη φορά, οι πράκτορες εν ς Ελληνορρωµαίου εµπ ρου συνάντησαν στον «λίθινο π ργο», προς Β. του Παµίρ, τους Κινέζους εµπ ρους. Εξ άλλου, αφ του άρχισαν να ενοχλο νται απ τον α- νταγωνισµ των εµπορικών πλοίων της Αλεξανδρείας στην περιοχή της Ερυθράς θάλασσας, οι Ναβαταίοι δεν παρέλειψαν να εµπορε ονται στους δρ µους που οδηγο σαν στον µυχ του Περσικο κ λπου. J-P. Ray Coquais, ΙΕΕ, τ. ΣΤ, σ. 284. Πήλινο οµοίωµα κινέζικης οικίας της δυναστείας των Χαν (Κέρκυρα, Μουσείο Ασιατικής Τέχνης) 283
στή µε το νοµα «Έξι δυναστείες» (3ος 6ος αι. µ.χ.). Μια απ αυτές, στη Β. Κίνα, έγινε ιδιαίτερα γνωστή για τα βουδιστικά ιερά της τα λαξευµένα στους βράχους, τις τοιχογραφίες και τα έργα της γλυπτικής που θυµίζουν την ελληνοϊνδική τέχνη της κεντρικής Ασίας. Τον 6ο αι. µ.χ., ταν αυτοκράτορας στο Βυζάντιο ήταν ο Ιουστινιαν ς, οι εµπορικές σχέσεις µεταξ των δ ο αυτοκρατοριών, αν και έµµεσες, ήταν συχνές µε κ ριο µεσάζοντα την περσική αυτοκρατορία των Σασανιδών. Μέρος του στρατο των πήλινων οµοιωµάτων των 6000 στρατιωτών που βρέθηκαν στον τάφο του πρώτου αυτοκράτορα που ένωσε την Κίνα (τέλη 3ου αι. π.χ.). Η δυναστεία των Τσιν έδωσε τέλος στις συγκρο σεις των φεουδαρχών-ηγεµ νων, ταν ανέβηκε στον αυτοκρατορικ θρ νο. (Επαρχία Σάαν-Χσι, Τάφος Σιχ-Χουάνγκ-τι) ÛÎ ÛÂÈ - Ú ÛÙËÚÈfiÙËÙÂ 1. Ποιοι παράγοντες συνετέλεσαν στη διαµ ρφωση και στη διατήρηση των χαρακτηριστικών του κινέζικου πολιτισµο ; 2. Να διατυπώσετε τις απ ψεις σας για τις θρησκευτικές πεποιθήσεις των Κι νέζων, αφο λάβετε υπ ψη σας το παράθεµα 1 και τις εικ νες των σ. 281, 282. 3. Μελετήστε µε προσοχή τα παραθέµατα 2 και διατυπώστε την άποψή σας για τις σχέσεις του ελληνορωµαϊκο κ σµου µε τους λαο ς της Ανατολής. ÚÌËÓÂ ÙÈÎfi apple Ó Î fiúˆó κάστα: κλειστή οµάδα ανθρώπων. Τ πος κοινωνικής οργάνωσης που απαντο σε στην Ινδία και αποσκοπο σε στη διατήρηση της πολιτιστικής και βιολογικής καθαρ τητας κάθε οµάδας. λάκκα, -ες: αγγείο πλο σια διακοσµηµένο που κατασκε αζαν στην Κίνα επιχρίοντας ένα ξ λινο ή υφασµάτινο πρ πλασµα-καλο πι µε ρητίνη απ το δέντρο της λάκκας, η οποία στερεοποιείται γρήγορα ταν εκτεθεί στον αέρα. οστεοµαντία: είδος µαντικής που συνίσταται στην παρατήρηση των οστών και στην ερ- µηνεία των σηµαδιών τους, βάσει των ο- ποίων προβλεπ ταν το µέλλον. σηστέρτιος, -οι, ρωµαϊκ ν µισµα ίσο µε ένα τέταρτο της αρχαίας δραχµής ή του δηναρίου. 284