Μάρκος Τσέτσος. Μουσικὴ καὶ ἀνθρώπινη φύση στὸν Ρουσσώ. Σὲ ἀναζήτηση ἄρσης τῶν ἀντινομιῶν

016:Layout 1 2/15/13 2:07 PM Page 371 Μάρκος Τσέτσος Μουσικὴ καὶ ἀνθρώπινη φύση στὸν Ρουσσώ. Σὲ ἀναζήτηση ἄρσης τῶν ἀντινομιῶν Μοῦ φαίνεται λοιπόν, ὅτι ἡ Μελωδία ἢ τὸ ἄσμα, ἁγνὸ ἔργο τῆς φύσης, δὲν ὀφείλει οὔτε γιὰ τοὺς γνῶστες οὔτε γιὰ τοὺς ἀδαεῖς τὴν προέλευσή της στὴν ἁρμονία, ἔργο καὶ προϊὸν τῆς τέχνης, ποὺ χρησιμεύει ὡς ἀπόδειξη καὶ ὄχι ὡς πηγὴ τοῦ ὡραίου ἄσματος καὶ ἡ πιὸ εὐγενὴς λειτουργία τῆς ὁποίας εἶναι νὰ τοῦ δίνει ἔμφαση. 1 Ἡ πρόταση αὐτή, μὲ τὴν ὁποία ξεκινάει ἕνα σχετικὸ μὲ τὴν προέλευση τῆς μελωδίας χειρόγραφο τοῦ Ρουσσώ, 2 δείχνει νὰ συμπυκνώνει τὴν οὐσία τῆς γνωστῆς πολεμικῆς τοῦ φιλόσοφου ἐνάντια στὴν γαλλικὴ μουσικὴ τῆς ἐποχῆς του, ἐνάντια στὸ ὑποστηριζόμενο κυρίως ἀπὸ τὸν Ραμὼ (Rameau) δόγμα περὶ πρωτείου τῆς ἁρμονίας ἔναντι τῆς μελωδίας, ἐνάντια, κατ ἐπέκταση, στὴν ὀρθολογιστικὴ θεμελίωση τῆς μουσικῆς ἐγκυρότητας. 3 Ἡ ἁρμονία ἐντάσσεται στὸν ἐννοιολογικὸ ἀστερισμὸ τῆς Τέχνης καὶ ἡ μελωδία σὲ αὐτὸν τῆς Φύσης, ἡ ἀξιολογικὴ προτεραιότητα τῆς ὁποίας διασφαλίζει αὐτόχρημα τὴν ἀνόρθωση τῆς μελωδίας σὲ δεσμευτικὴ ἀρχὴ τῆς ἀληθινῆς μουσικῆς ὀμορφιᾶς. Ἡ ἁρμονία, καὶ ἐν γένει ἡ πολυφωνία, καταγγέλλονται ὡς παρακμιακὲς πολιτισμικὲς παρεκκλίσεις, συμπτωματικὲς τῆς εὐρύτερης κοινωνικῆς καὶ πολιτικῆς παρακμῆς. Ἂν τὸ ζητούμενο εἶναι ἡ ἀποκατάσταση τῆς Φύσης σὲ ἕνα ἀνώτερο ἐπίπεδο ἔννομα ρυθμισμένου κοινωνικοπολιτικοῦ πολιτισμοῦ, ποὺ προϋποθέτει ὡς ὁριστικὴ τὴν ἔξοδο τοῦ ἀνθρώπου ἀπὸ τὰ στάδια τῆς

016:Layout 1 2/15/13 2:07 PM Page 372 372 Η ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΣΤΗΝ ΕΞΟΡΙΑ ἀγριότητας καὶ τῆς βαρβαρότητας, ἡ μουσικὴ ποὺ θὰ ἐκφράζει ὀργανικὰ μιὰ τέτοια ἀποκατάσταση δὲν μπορεῖ νὰ νοηθεῖ ὡς ἀναβίωση τῆς μουσικῆς ἀρχαιότητας, ἀλλὰ ὡς μελωδικὴ «προσδιορισμένη ἄρνηση» τῆς πολυφωνικῆς καὶ ἁρμονικῆς κατασκευασιοκρατίας. 4 Σὲ ἕνα ἄλλο ὅμως σημεῖο τοῦ ἔργου του ὁ Ρουσσὼ γράφει: Τὸ ἄσμα δείχνει σχεδὸν νὰ μὴν εἶναι φυσικὸ στὸν ἄνθρωπο. Ὁ ἄγριος ἄνθρωπος ποτὲ δὲν τραγουδᾶ. Οὔτε οἱ κωφάλαλοι τραγουδοῦν δὲν σχηματίζουν παρὰ ἄναρθρους καὶ ἀποκρουστικοὺς ἤχους ποὺ τοὺς ἀποσπᾶ ἡ ἀνάγκη. Τὰ παιδιὰ φωνασκοῦν, κλαῖνε, οὐδέποτε τραγουδοῦν. Οἱ πρῶτες ἐκφράσεις τῆς φύσης δὲν εἶναι παρὰ ἐκφράσεις ὀδύνης καὶ μαθαίνουν νὰ τραγουδοῦν ὅπως καὶ νὰ μιλοῦν κατὰ τὸ δικό μας παράδειγμα. Τὸ μελωδικὸ καὶ καταληπτὸ ἄσμα δὲν εἶναι παρὰ μιὰ δυνατὴ καὶ ἔντεχνη μίμηση τῶν τονισμῶν τῆς ὁμιλούσας φωνῆς κραυγάζουν ἢ ἀναστενάζουν χωρὶς νὰ τραγουδοῦν, ἀλλὰ τραγουδοῦν μιμούμενοι τὶς κραυγὲς καὶ τους ἀναστεναγμούς. Καὶ καθὼς ἀπ ὅλες τὶς μιμήσεις ἡ πιὸ ἐνδιαφέρουσα εἶναι αὐτὴ τῶν ἀνθρώπινων παθῶν, ἀπ ὅλους τοὺς τρόπους μίμησης ὁ πιὸ εὐάρεστος εἶναι τὸ ἄσμα. 5 Τὸ δεύτερο αὐτὸ ἀπόσπασμα μᾶς φέρνει ἀντιμέτωπους μὲ μιὰ χτυπητὴ ἀντινομία: Τὸ ἄσμα (δηλαδὴ ἡ μελωδία) εἶναι ἀπὸ τὴν μιὰ «ἁγνὸ ἔργο τῆς φύσης» καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη «ἔντεχνη μίμηση τῆς ὁμιλούσας φωνῆς», τῆς γλωσσικῆς λαλιᾶς, ἡ ὁποία, μὲ τὴν σειρά της, ὡς «ὁ πρῶτος κοινωνικὸς θεσμός, 6 κάθε ἄλλο παρὰ ἔργο τῆς φύσης μπορεῖ νὰ θεωρεῖται. 7 Διπλὰ ἔργο τῆς τέχνης, ὡς «ἔντεχνη μίμηση» 8 τῶν ἐκφραστικῶν τονισμῶν τοῦ «ἔντεχνου» θεσμοῦ τῆς γλώσσας, ποὺ ὡς ἐκ τούτου ἀφορᾶ τὸν κοινωνικὸ καὶ ὄχι τὸν φυσικὸ ἄνθρωπο, ἡ μουσικὴ ὑπερβαίνει τὶς ἐκφραστικὲς δυνατότητες τοῦ τελευταίου. Ἀνακύπτει, ἑπομένως, τὸ ἐρώτημα ἀπὸ ποιά σκοπιὰ μποροῦμε νὰ κατανοήσουμε τὴν μουσικὴ ταυτόχρονα ὡς ἔργο τῆς φύσης καὶ τῆς τέχνης, ἂν θέλουμε νὰ «σώσουμε» τὸν Ρουσσὼ ἀπὸ τὴν μομφὴ τῆς ἀντίφασης. Δύο εἶναι ἀπὸ λογικὴ ἄποψη οἱ δυνατότητες: Εἴτε στὸ ἐσωτερικὸ τῆς ἀνθρώπινης τέχνης πρέπει νὰ διακριθοῦν δύο μορφές της, μιὰ «φυσικὴ» καὶ μιὰ «ἔντεχνη», 9 εἴτε ἡ

016:Layout 1 2/15/13 2:07 PM Page 373 ΜΟΥΣΙΚΗ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΦΥΣΗ ΣΤΟΝ ΡΟΥΣΣΩ 373 ἴδια ἡ ἀνθρώπινη φύση εἶναι οὐσιωδῶς «ἔντεχνη». Ἡ πιθανὴ ἐκ μέρους μας υἱοθέτηση τῆς τελευταίας δυνατότητας θὰ ἔθετε, ὡστόσο, ἐν ἀμφιβόλῳ τὴν ἐγκυρότητα τόσο τῆς διάκρισης τοῦ ἀνθρώπου σὲ φυσικὸ καὶ κοινωνικὸ (ἀσχέτως ἂν πρόκειται περὶ «ὑπόθεσης ἐργασίας») 10 ὅσο καὶ «τοῦ περάσματος ἀπὸ τὴν φύση στὸν πολιτισμό», 11 τοποθετώντας μας πάραυτα στὴν μεριὰ τῆς φιλοσοφικῆς ἀνθρωπολογίας τύπου Σέλερ (Scheler), Πλέσνερ (Plessner) καὶ Γκέλεν (Gehlen). 12 Ὁ Πλέσνερ, λ.χ., κάνει λόγο περὶ «φυσικῆς ἐντεχνότητας» (natürliche Künstlichkeit) τοῦ ἀνθρώπου. 13 Ἀπὸ μιὰ τέτοια σκοπιά, ἡ μουσική, ἀκόμα καὶ στὴν πιὸ «φυσικὴ» μορφή της, τὸ μελωδικὸ ἄσμα, εἶναι καὶ δὲν μπορεῖ παρὰ νὰ εἶναι πάντοτε ἔντεχνη, 14 ἡ δὲ διαφορά της ἀπὸ τὴν ἁρμονία δὲν μπορεῖ νὰ εἶναι διαφορὰ οὐσίας ἀλλὰ μορφῆς. Πρὶν προχωρήσουμε στὴν διερεύνηση αὐτῶν τῶν δυνατοτήτων, ἂς ἐξετάσουμε δύο ἀκόμα ἀντιφάσεις τοῦ Ρουσσὼ σὲ σχετικὰ μὲ τὴν μουσικὴ ζητήματα. Ὅσον ἀφορᾶ τὴν ἁρμονία, γιὰ παράδειγμα, τὴν ἴδια στιγμὴ ποὺ ὁ φιλόσοφος ἀφιερώνει σελίδες ὁλόκληρες στὴν ἀπόδειξη τοῦ ἀφύσικου, τεχνητοῦ, συμβατικοῦ χαρακτήρα της, 15 διατυπώνει προτάσεις σὰν τὶς ἀκόλουθες, ποὺ δείχνουν νὰ ἀναιροῦν τὴν ἴδια τὴν οὐσία τῶν ἐπιχειρημάτων του: Ἔχοντας τὴν ἀρχή της στὴν φύση, ἡ ἁρμονία εἶναι κοινὴ σὲ ὅλα τὰ ἔθνη. Ἡ ἁρμονία ἀποτελεῖ αἴτιο καθαρὰ φυσικό ἡ ἐντύπωση ποὺ προκαλεῖ εἶναι τῆς ἴδιας τάξης. Ἂν ὑπάρχει μιὰ φυσικὴ μελωδία ποὺ νὰ ἔχει παραχθεῖ ἀπὸ τὴν ἁρμονία, πρέπει νὰ εἶναι κοινὴ γιὰ ὅλους τοὺς ἀνθρώπους, διότι ἡ ἁρμονία, ἔχοντας τὴν πηγή της στὴν φύση, εἶναι ἡ ἴδια σὲ ὅλες τὶς χῶρες τοῦ κόσμου. Ἡ αρχὴ της ἁρμονίας εἶναι φυσική. 16 Ἀπὸ τὴν μιά, δηλαδή, ὁ Ρουσσὼ στηλιτεύει τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ τρίφωνη μείζων συγχορδία νομιμοποιεῖται ὀρθολογιστικὰ στὴν βάση μιᾶς αὐθαίρετης ἐπιλογῆς τριῶν καὶ μόνο ἁρμονικῶν ἀπὸ τὸ πλῆθος ὅσων συγκροτοῦν τὸν ἦχο 17 καί, ἀπὸ τὴν ἄλλη, διατηρεῖ σὲ ἰσχὺ τὸ ὀρθολογιστικὸ δόγμα περὶ φυσικῆς προέλευσης τῆς τρίφωνης μεί-

016:Layout 1 2/15/13 2:07 PM Page 374 374 Η ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΣΤΗΝ ΕΞΟΡΙΑ ζονος συγχορδίας καὶ κατ ἐπέκταση τῆς συνολικῆς ἁρμονίας. Σὲ μία ἄλλη περίπτωση, ἀναιρεῖται ἀπὸ τὸν ἴδιο τὸν Ρουσσὼ ὁ πολλάκις ἐκπεφρασμένος ἰσχυρισμός του, ὅτι οἱ συγχορδίες στεροῦνται ἐκφραστικότητας καὶ δὲν ἔχουν καμμία ἀπολύτως μιμητικὴ σχέση μὲ τὰ ἀνθρώπινα πάθη, 18 τὰ ὁποῖα ἡ μουσικὴ ὑποτίθεται ὅτι προνομιακὰ ἀρθρώνει καὶ ἐπικοινωνεῖ. Στὸ λῆμμα «Συγχορδία» (Accord) ἀπὸ τὸ Λεξικὸ μουσικῆς, ὁ Ρουσσὼ γράφει: Σὲ γενικὲς γραμμές, τὰ αὐξημένα διαστήματα μὲ τὶς διέσεις στὴν ἀνώτερη φωνὴ ἐκφράζουν μὲ τὴν σκληρότητά τους τὴν παραφορά, τὸν θυμὸ καὶ τὰ ἔντονα πάθη. ἀντιθέτως οἱ ὑφέσεις στὴν ἀνώτερη φωνὴ καὶ τὰ ἐλαττωμένα διαστήματα σχηματίζουν μιὰν ἁρμονία θλιμμένη, ποὺ μαλακώνει τὴν καρδιά. 19 Ἐνῶ στὸ λῆμμα «Τόνος» (Ton) ἀφιερώνει μιὰ ὁλόκληρη παράγραφο σὲ συγκεκριμένα παραδείγματα ποὺ ἀποδεικνύουν ὅτι «κάθε Τόνος, κάθε Τρόπος ἔχει τὴν δική του ἔκφραση». 20 Δὲν θὰ ἐπιχειρήσουμε μιὰν ἀκόμα κειμενοκεντρικὴ ἄρση τέτοιων ἀντινομιῶν, ἀπὸ τὶς ὁποῖες βρίθουν ἄλλωστε τὰ ρουσσωικὰ κείμενα. 21 Λύσεις αὐτοῦ τοῦ εἴδους, διατηρώντας ἕναν χαρακτήρα ἑρμηνευτικῆς ὑπόθεσης μὲ ἀμφισβητήσιμη ἐγκυρότητα, ἀποδεικνύονται μὴ δεσμευτικές. Πιὸ πρόσφορη θὰ ἦταν ἡ ἀναζήτηση τῆς πηγῆς αὐτῶν τῶν ἀντινομιῶν σὲ ἕνα ἀπὸ τὰ μείζονα θεωρητικὰ γραπτὰ τοῦ Ρουσσώ, τὸν Λόγο γιὰ τὴν καταγωγὴ καὶ τὰ θεμέλια τῆς ἀνισότητας μεταξὺ τῶν ἀνθρώπων, μὲ τὸ ὁποῖο συνδέονται οὐσιωδῶς τὰ περὶ προέλευσης τῆς μουσικῆς καὶ τῆς γλώσσας δοκίμιά του 22 καὶ στὸ ὁποῖο καταγράφονται οἱ κεντρικές γραμμὲς τῆς ἀνθρωπολογικῆς του σκέψης. Αὐτὲς ἀφοροῦν, ἀφ ἑνός, τὴν διάκριση τοῦ ἀνθρώπου σὲ φυσικὸ καὶ κοινωνικὸ καὶ τὴν περιγραφὴ τῆς μετάβασης ἀπὸ τὸν πρῶτο στὸν δεύτερο, ἀφ ἑτέρου, τὴν κατάδειξη τῆς κοινωνικῆς κατάστασης τοῦ ἀνθρώπου ὡς ἐπιρρεποῦς σὲ ἀνισότητες ἰδιοκτησίας, δύναμης καὶ ἐξουσίας καί, τέλος, τὴν ἀνάγκη πρόταξης ἑνὸς νέου μοντέλου «φυσικῆς» κοινωνικῆς κατάστασης, ὅπου διασφαλίζεται ἐν κοινωνίᾳ ἡ οὐσιωδῶς συνδεδεμένη μὲ τὴν ἀνθρώπινη φύση ἐλευθερία (στὴν ἐπιλογὴ τῶν κυβερνώντων καὶ τῶν νόμων

016:Layout 1 2/15/13 2:07 PM Page 375 ΜΟΥΣΙΚΗ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΦΥΣΗ ΣΤΟΝ ΡΟΥΣΣΩ 375 διακυβέρνησης καὶ κοινωνικῆς ἀναπαραγωγῆς) καὶ ἡ ἀνάπτυξη φυσικῶν ἀρετῶν τοῦ ἀνθρώπου, ὅπως ἡ συμπόνοια (pitié) κι ἡ ἱκανότητα αὐτο-τελειοποίησης (faculté de se perfectionner). 23 Οἱ σχολιαστὲς τοῦ Ρουσσὼ ἔχουν ἐπισημάνει τὶς διαφορετικὲς προσεγγίσεις τοῦ ἴδιου τοῦ φιλόσοφου στὸ θέμα τῆς συμπόνοιας, ὅπου στὸ μὲν Δοκίμιο γιὰ τὴν καταγωγὴ τῶν γλωσσῶν ἡ συμπόνοια ἐμφανίζεται ὡς γνωσιακὰ διαμεσολαβημένη (ἀπὸ τὴν φαντασία, ποὺ φέρνει τὸν ἕναν στὴν θέση τοῦ ἄλλου, ἐπιτρέποντας ἔτσι τὴν πρόσβαση στὴν κατάστασή του), 24 στὸν δὲ Λόγο γιὰ τὴν ἀνισότητα ὡς ἱκανότητα προγνωσιακή, ἤτοι προ-κοινωνικὴ καὶ ἀνεξάρτητη ἀπὸ τὴν ἀνάπτυξη τῶν γνωσιοπρακτικῶν δυνάμεων τῆς φαντασίας, τῆς γλώσσας, τῆς διάνοιας καὶ τοῦ Λόγου. 25 Στὴν περίπτωση αὐτὴ σκιαγραφεῖται μιὰ ἀντινομία ἀνάλογη ἐκείνων ποὺ ἐξετάστηκαν παραπάνω: Ὅπως ἡ ἁρμονία (ἢ ἀκόμα καὶ ἡ μελωδία) σὲ κάποια κείμενα ἐμφανίζεται ὡς φυσικὴ καὶ σὲ ἄλλα ὡς ἔντεχνη, ἔτσι καὶ ἡ ἠθικὴ ἱκανότητα τῆς συμπόνοιας στὸ ἕνα κείμενο ἐμφανίζεται ὡς (γνωσιακὰ) διαμεσολαβημένη καὶ στὸ ἄλλο ὡς (γνωσιακὰ) ἀδιαμεσολάβητη. Τὸ ἐρώτημα ποὺ ἀνακύπτει, ἑπομένως, εἶναι κατὰ πόσον ὁ ἄνθρωπος στὴν φυσική του κατάσταση μπορεῖ νὰ νοηθεῖ ἀνεξάρτητα ἀπὸ τὶς ἰδιότητες ποὺ τοῦ ἀποδίδονται στὴν κοινωνική του κατάσταση ἤ, μὲ ἄλλα λόγια, κατὰ πόσον ἡ κοινωνικότητα εἶναι ἤδη πάντοτε ἐγγεγραμμένη στὴν ἀνθρώπινη φύση 26 καὶ δὲν θὰ ἔπρεπε νὰ ἐξηγεῖται, ὅπως κάνει ὁ Ρουσσώ, ὡς ἀποτέλεσμα φυσικῆς αἰτιολογίας ἐνδεχομενικοῦ χαρακτήρα (ὑπερπληθυσμός, φυσικὲς καταστροφές, σπάνη ἀγαθῶν, γενετήσια ἕλξη τῶν φύλων, κ.ο.κ.). 27 Τὰ παράδοξα, ὡστόσο, τῆς φυσικῆς κατάστασης τοῦ ἀνθρώπου στὸν Ρουσσὼ δὲν ἐντοπίζονται μόνο σὲ προφανεῖς ἀντιφάσεις, ὅπως ἡ παραπάνω. Στὸν Λόγο γιὰ τὴν ἀνισότητα καὶ ἀλλοῦ, ὁ φιλόσοφος παρουσιάζει τὸν φυσικὸ ἄνθρωπο ἀπὸ τὴν μιὰ νὰ συμπεριφέρεται ὅπως τὰ ζῶα ποὺ εἶναι μοναχικοὶ θηρευτὲς (κατὰ μόνας ἀναζήτηση τροφῆς καὶ φυσικοῦ καταλύματος, περιστασιακὴ καὶ μόνο σεξουαλικὴ συνεύρεση μὲ τὰ ἄτομα τοῦ εἴδους του, κ.ο.κ.) καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη νὰ ἐπινοεῖ ἐργαλεῖα (καμάκια, τόξα), νὰ μιμεῖται τοὺς ἤχους

016:Layout 1 2/15/13 2:07 PM Page 376 376 Η ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΣΤΗΝ ΕΞΟΡΙΑ ὅλων τῶν ἄλλων ζώων, χωρὶς νὰ τοῦ προσιδιάζει κανένας συγκεκριμένος ἦχος καί, τὸ κυριότερο, νὰ συμπεριφέρεται κατὰ τρόπο ἀνεξάρτητο ἀπὸ τοὺς καθορισμοὺς τοῦ ἐνστίκτου καὶ ὑπὸ τὸ πρίσμα τῆς ἐλεύθερης καὶ αὐθαίρετης ἐπιλογῆς. 28 Ἡ ὑπέρβαση, ὅμως, τοῦ ἐνστίκτου, 29 ἡ ἱκανότητα μίμησης, 30 τὸ μαγείρεμα τῆς τροφῆς, ἡ ἔνδυση μὲ δέρματα ζώων, 31 ἡ ἐπινόηση ἐργαλείων (μὲ τὴν ἔννοια τῆς κατασκευῆς τους καὶ ὄχι μόνο τῆς περιστασιακῆς χρήσης φυσικῶν ἀντικειμένων ὡς ἐργαλείων), ἡ ἱκανότητα αὐτο-τελειοποίησης καὶ ἡ δυνατότητα ἐλεύθερης ἐπιλογῆς 32 ἀνορθώνουν ἤδη τὸν «φυσικὸ» ἄνθρωπο σὲ μία κατάσταση οὐσιωδῶς διαφορετικὴ ἀπὸ ἐκείνη τοῦ ζώου καί, τὸ κυριότερο, προϋποθέτουν ἰδιότητες ποὺ ὁ Ρουσσὼ ἀποδίδει στὸν κοινωνικὸ ἄνθρωπο: Ἀφ ἑνός, συνείδηση τῶν τριῶν διαστάσεων τοῦ χρόνου καὶ κυρίως τῆς διάστασης τοῦ μέλλοντος, ποὺ ἀπελευθερώνει ἀπὸ τὴν δέσμευση στὸ ἀπόλυτο παρόν, 33 σταθεροποιεῖ τὴν χρήση τοῦ ἐργαλείου καὶ προάγει τὴν ἠθικὴ δεσμευτικότητα, καί, ἀφ ἑτέρου, συγκρότηση ἰδεῶν ὡς ἀφηρημένων παραστάσεων ποὺ προκύπτουν ἀπὸ τὴν ἐπίγνωση ἀντικειμενικῶν καταστάσεων πραγμάτων (μὲ τὴν ἔννοια τῶν Sachverhalte). Στὸ Δοκίμιο, ὁ Ρουσσὼ ἐμφανίζει τοὺς φυσικοὺς ἀνθρώπους νὰ προσπαθοῦν μέσῳ χειρονομιῶν καὶ ἤχων νὰ ἐπικοινωνήσουν τὶς «σκέψεις» τους, 34 χωρὶς νὰ θέτει ὑπὸ διερεύνηση τους ὅρους δυνατότητας τῶν σκέψεων. 35 Καὶ στοὺς ὅρους αὐτοὺς περιλαμβάνονται ἡ ἀποδέσμευση τῆς ἀντίληψης τῶν πραγμάτων ἀπὸ τὶς νοηματοδοτήσεις, τοὺς «τονισμοὺς» τοῦ ἐνστίκτου, μὲ ἄλλα λόγια ἡ ἐξαντικειμενίκευσή τους, ἡ ἔνταξη τῶν ἐξαντικειμενικευμένων πραγμάτων, τῶν ἀντικειμένων, σὲ δομὲς ἀπόλυτου χώρου καὶ χρόνου καὶ σὲ σχήματα αἰτιότητας, ἡ «ἰδεοποίηση» (μὲ τὴν ἔννοια τοῦ Σέλερ) 36 τῶν ἰδιοτήτων καὶ σχέσεων τοῦ χώρου, τοῦ χρόνου καὶ τῶν πραγμάτων, ἡ πρόσβαση στὸ νόημα μιᾶς συμπεριφορᾶς, ποὺ μόνο μέσῳ αὐτῆς τῆς πρόσβασης μπορεῖ νὰ συντελεσθεῖ ἀληθινὴ μίμηση καὶ ὄχι ἁπλὸς ἀναδιπλασιασμὸς κινήσεων δίκην ἱκανοποίησης ἐνστίκτου ἢ ζωολογικῆς κοινωνικοποίησης. 37 Ἡ ἀπώλεια τῆς συνδεδεμένης μὲ τὸ ἔνστικτο κινησιολογικῆς μονοσημίας ἐπιτρέπει τὴν ἄπειρη

016:Layout 1 2/15/13 2:07 PM Page 377 ΜΟΥΣΙΚΗ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΦΥΣΗ ΣΤΟΝ ΡΟΥΣΣΩ 377 ἐκείνη πλαστικότητα τῆς ἀνθρώπινης κίνησης, ποὺ σὲ συνδυασμὸ μὲ τὴν συνείδηση τοῦ νοήματος τῆς συμπεριφορᾶς τοῦ ἄλλου καὶ τὴν «ἀμοιβαιότητα τῶν προοπτικῶν» μιὰ ἔκφραση τοῦ Τέοντορ Λίττ (Th. Litt), 38 καθιστᾶ δυνατὴ τὴν χρήση χειρονομιῶν καὶ ἤχων ὡς «σημάτων», ὅπως λέει ὁ Ρουσσώ, ἀναγκῶν καὶ ἠθικῶν συναισθημάτων. Ἡ ἐξ ἴσου ἀποδεσμευμένη ἀπὸ τὸ ἔνστικτο ἀντίληψη ἐπιτρέπει τὴν ἐπίγνωση ἀντικειμενικῶν καταστάσεων πραγμάτων καὶ τὴν ἐμπρόθετη ἀναπαραγωγή τους μέσῳ πρακτικῶν παρεμβάσεων καὶ ἐργαλείων. 39 Τὶς οὐσιαστικὲς αὐτὲς διαφορὲς τοῦ «φυσικοῦ» ἀνθρώπου ἀπὸ τὸ ζῶο δείχνει νὰ κατανοεῖ ὁ ἴδιος ὁ Ρουσσὼ στὸ Δοκίμιο: Φαίνεται [ ] ὅτι ἡ ἐπινόηση τῆς τέχνης τῆς ἐπικοινωνίας τῶν ἰδεῶν μας ἐξαρτᾶται ὄχι τόσο ἀπὸ τὰ ὄργανα ποὺ χρησιμεύουν σὲ αὐτὴ τὴν ἐπικοινωνία ὅσο ἀπὸ μία ἱκανότητα ποὺ προσιδιάζει στὸν ἄνθρωπο, ποὺ τὸν κάνει νὰ μεταχειρίζεται αὐτὰ τὰ ὄργανα γι αὐτὴ τὴν χρήση καὶ ἡ ὁποία, ἂν τὰ συγκεκριμένα ὄργανα τοῦ ἔλειπαν, θὰ τὸν ἔκαναν νὰ μεταχειρίζεται ἄλλα ὄργανα γιὰ τὸν ἴδιο σκοπό. [ ] Τὰ ζῶα ἔχουν γι αὐτὴ τὴν ἐπικοινωνία μιὰ ὀργάνωση περισσότερο ἀπὸ ἐπαρκὴ καὶ κανένα τους δὲν τῆς κάνει μιὰ τέτοια χρήση. [ ] Ἡ συμβατικὴ γλώσσα ἀνήκει μόνο στὸν ἄνθρωπο. Ἰδοὺ γιατί ὁ ἄνθρωπος προοδεύει πρὸς τὸ καλύτερο ἢ πρὸς τὸ χειρότερο καὶ γιατί τὰ ζῶα δὲν τὸ μποροῦν. 40 Προδιαγράφοντας τὰ πορίσματα τῆς νεότερης φιλοσοφικῆς ἀνθρωπολογίας, ὁ Ρουσσὼ ἀποσυνδέει τὴν ἐπικοινωνιακὴ ἱκανότητα του ἀνθρώπου, τὴν χρήση συμβατικῆς γλώσσας καὶ τὴν ἱκανότητα γιὰ πρόοδο ἢ τὴν ἱστορικότητα τῆς συμπεριφορᾶς του ἀπὸ τὴν κατασκευὴ τῶν ὀργάνων του, ἀπὸ τὴν σωματική του ὀργάνωση, τοποθετώντας ἔτσι τὸν ἑαυτό του ἐπέκεινα τοῦ αἰτιοκρατικοῦ ἐμπειρισμοῦ 41 στὴν κατανόηση τῆς ἀνθρώπινης ἰδιαιτερότητας. Τὸ γεγονὸς ἀκριβῶς ὅτι ὁ φιλόσοφος ἀδυνατεῖ νὰ πραγματοποιήσει τὸ βῆμα πρὸς τὴν κατεύθυνση μιᾶς «ὑπερβατολογικῆς» προσέγγισης τῶν ἀνθρώπινων πολιτισμικῶν ἐπιδόσεων, μιᾶς προσέγγισης, δηλαδή, ποὺ ἀναζητᾶ τοὺς a priori ὅρους δυνατότητας αὐτῶν τῶν ἐπιδό-

016:Layout 1 2/15/13 2:07 PM Page 378 378 Η ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΣΤΗΝ ΕΞΟΡΙΑ σεων, ἐξηγεῖ τὶς δυσκολίες ποὺ ἔχει καὶ τὶς ὁποῖες ὁμολογεῖ μὲ εἰλικρίνεια στὸν Λόγο περὶ ἀνισότητας 42 στὴν προσπάθειά του νὰ περιγράψει τὴν συγκρότηση τῆς γλώσσας, ὡς ἑνὸς συστήματος «θεσμοθετημένων σημείων», 43 τὰ ὁποῖα, κατὰ τὴν λογικὴ ἑνὸς φαύλου κύκλου, ταυτόχρονα προϋποθέτουν καὶ παράγουν σκέψη. 44 Ἐξηγεῖ ἐπίσης καὶ τὶς δυσχέρειες ποὺ ἀντιμετωπίζει κατὰ τὴν περιγραφικὴ μετάβαση ἀπὸ τὴν ἀτομικότητα τῆς ὀνοματοδοσίας ἐπιμέρους πραγμάτων στὴν γενικότητα τῶν οὐσιαστικῶν, τῶν ἐπιθέτων καὶ τῶν λοιπῶν γραμματικῶν στοιχείων μιᾶς στοιχειωδῶς συγκροτημένης γλώσσας. 45 Γιὰ νὰ ξεπεράσει αὐτὲς τὶς δυσχέρειες, ὁ Ρουσσὼ θὰ ἔπρεπε εἴτε νὰ υἱοθετήσει τὴν λύση τοῦ Ντερριντὰ καὶ νὰ ἐξηγήσει τὴν μετάβαση ἀπὸ τὴν προ-γλωσσικὴ στὴν γλωσσικὴ κατάσταση μέσα ἀπὸ τὴν ἰδέα τῆς γλώσσας ὡς μιᾶς ἐνδιάθετης ἱκανότητας ποὺ ἁπλῶς «ἀφυπνίζεται», 46 εἴτε νὰ περιγράψει τὸν ἄνθρωπο ὡς ἀπὸ τὴν φύση του «ζῶο συμβολικὸ» (Κασσίρερ), 47 γιὰ τὸ ὁποῖο ἡ ἀμεσότητα τῆς ἐπικοινωνίας ἀποκαθίσταται στὸ ἐπίπεδο καὶ μόνο τῆς συμβολικῆς διαχείρισης τῶν νοημάτων της καὶ ὅπου στὴν ἴδια τὴν φύση τοῦ νοήματος ἐγγράφεται οὐσιωδῶς ἡ στιγμὴ τοῦ συμβόλου. Καὶ ἂν ἀποδεικνυόταν ἔγκυρη ἡ θεωρία τοῦ Ρουσσὼ περὶ κοινῆς προέλευσης γλώσσας καὶ μουσικῆς σὲ μία ἐπικοινωνιακὴ κατάσταση ὅπου ἀναφορὰ καὶ ἔκφραση βρίσκονται ἀκόμα σὲ ἀδιάσπαστη καὶ ζωντανὴ ἑνότητα, ἡ κατάσταση αὐτὴ θὰ προϋπέθετε τὴν διάσπαση σὲ νοηματικὴ ἐσωτερικότητα καὶ συμβολικὴ ἐξωτερικότητα, ποὺ δὲν θὰ μποροῦσαν παρὰ νὰ θέτουν καὶ νὰ προϋποθέτουν ἡ μία τὴν ἄλλη. Οἱ τονισμοὶ (accents) τῆς ὁμιλούσας φωνῆς θὰ ἦταν ἤδη προϊὸν συμβολικῆς διαμεσολάβησης, μορφοποίησης, ἄρθρωσης τῶν συναισθηματικῶν κραυγῶν 48 καὶ μὲ τὴν ἔννοια αὐτὴ ἡ μελωδικὴ μουσική, ποὺ ὑποτίθεται ὅτι ἀναδιπλασιάζει μιμητικὰ αὐτοὺς τοὺς τονισμούς, 49 θὰ ἔπρεπε νὰ κατανοεῖται ὡς διπλὴ μορφοποίηση τοῦ ἐκφραστικοῦ στοιχείου στὴν ἐπικοινωνία, ὡς διπλά, δηλαδή, ἔντεχνη. Στὸ σημεῖο αὐτὸ ἐνδέχεται νὰ διατυπωθεῖ ἡ ἑξῆς ἔνσταση: Τί νομιμοποιεῖ τὴν σύνδεση τῶν ἐργαλειακῶν ἐπιδόσεων τοῦ «φυσικοῦ» ἀνθρώπου μὲ τὶς ἐπικοινωνιακὲς ἐπιδόσεις τοῦ κοινωνικοῦ

016:Layout 1 2/15/13 2:07 PM Page 379 ΜΟΥΣΙΚΗ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΦΥΣΗ ΣΤΟΝ ΡΟΥΣΣΩ 379 ἀνθρώπου; Γιατί νὰ μὴν ἀποδεχτοῦμε τὶς πρῶτες ὡς ἔμφυτες (ἢ ὡς προϊόντα ὑπερβατολογικῆς συγκρότησης) καὶ τὶς τελευταῖες ὡς ἐπίκτητες (ἢ ἐμπειριοκρατικὰ ἐξηγημένες); Τὴν ἀπάντηση μπορεῖ νὰ δώσει μιὰ κατανόηση τοῦ ἀνθρώπου ὡς ὀργανισμοῦ ποὺ βρίσκεται σὲ ἔκκεντρη σχέση πρὸς τὸν ἑαυτό του, ὡς ἑνὸς ὀργανισμοῦ, δηλαδή, ποὺ ταυτόχρονα εἶναι καὶ ἔχει σῶμα. 50 Ἡ δομικὴ ἀπόσταση 51 τοῦ «ἐγὼ» ἀπὸ τὸ σῶμα του, ἢ ἀλλιῶς ἡ δομὴ τοῦ «προσώπου», τοποθετώντας τὸ σῶμα ὡς ἀντικείμενο στὸ ἐσωτερικὸ ἑνὸς ἐξαντικειμενικευμένου κόσμου, ἀφ ἑνός, τὸ καθιστᾶ ἐξ ἴσου «αὐτὸ» ὅπως τὰ ἐξωτερικὰ ἀντικείμενα, ἐργαλεῖο ἀπέναντι σὲ δυνάμει ἐργαλεῖα, ἀφ ἑτέρου, τὸ καθιστᾶ ἱκανὸ νὰ κατανοεῖ τὰ ἄλλα ἄτομα τοῦ εἴδους του ὡς ἔκκεντρες μονάδες, ὡς πρόσωπα, στὸ ἐσωτερικὸ μιᾶς σφαίρας τοῦ «ἐμεῖς», ἑνὸς ὁρίζοντα κοινῶν νοημάτων ποὺ συνήθως ἀποκαλεῖται «πνεῦμα». 52 Ἑπομένως, στὴν ἴδια τὴν δομὴ τῆς ἀτομικῆς ἀνθρώπινης ὕπαρξης ἐγγράφεται ἡ κοινωνικότητα, ἡ κοινωνικὴ σχέση, ὡς ἤδη πάντοτε παρούσα, ὡς «κοινωνικὸ a priori», τρόπον τινά. Στὰ τρία πρόσωπα τοῦ λόγου, τὸ ἐγώ, τὸ ἐσὺ καὶ τὸ αὐτό, ἀναγνωρίζεται ἡ αὐτοαναστοχαστικὴ σχέση τῆς ἔκκεντρης ὑπαρκτικῆς δομῆς, ἡ «αὐτοσχεσία» (Φαράκλας) 53 τῆς ἀνθρώπινης κατάστασης. 54 Ὁ ἄνθρωπος δὲν εἶναι «πρῶτα» ἄτομο (ἀδιάφορο πρὸς τὰ ἄλλα, κατὰ Ρουσσώ, ἢ ἐχθρικὸ πρὸς τὰ ἄλλα, κατὰ Χόμπς) καὶ «μετὰ» κοινωνικὸ ὄν, ἀλλὰ ταυτόχρονα καὶ τὸ ἕνα καὶ τὸ ἄλλο μὲ ἄλλα λόγια, δὲν εἶναι οὔτε μοναχικὸς θηρευτής, οὔτε μέλος ἀγέλης. 55 Καὶ τὸ γεγονὸς ἔχει οὐσιαστικὲς συνέπειες ὡς πρὸς τὴν δόμηση τῆς ἀνθρώπινης κοινωνικότητας: Ἡ ἐπικοινωνιακὴ ἀμεσότητα σὲ αὐτὴν ἐπιτυγχάνεται μόνο διαμεσολαβημένα, στὸν βαθμό, δηλαδή, ποὺ ἡ συγκρότηση τοῦ βιωτικοῦ περιβάλλοντος (Umwelt) σὲ «ἐξωτερικὸ κόσμο» (Außenwelt) ἔχει ὡς σύστοιχό της τὴν συγκρότηση τῆς ἐσωτερικότητας σὲ «ἐσωτερικὸ κόσμο» (Innenwelt), πρόσβαση στὸν ὁποῖο μπορεῖ νὰ ὑπάρξει μόνο μέσα ἀπὸ τὴν χρήση συμβόλων, συμβατικῶν σημείων. Στὸν βαθμὸ ποὺ τὰ περιεχόμενα τοῦ «ἐσωτερικοῦ κόσμου» μέσα ἀπὸ τὸν ἐκσυμβολισμό τους μετατρέπονται σὲ σημασίες, θέση συμβόλου μπορεῖ νὰ ἐπέχει ὁποιοδήποτε σύ-

016:Layout 1 2/15/13 2:07 PM Page 380 380 Η ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΣΤΗΝ ΕΞΟΡΙΑ στημα σημείων, ὀπτικῶν (χειρονομίες) ἢ ἀκουστικῶν (γλώσσα, μουσική). Αὐτὸ ἔχει κατὰ νοῦ ὁ Ρουσσὼ ὅταν ὀρθὰ διαπιστώνει ὅτι ἡ ἐπινόηση τῆς τέχνης τῆς ἐπικοινωνίας τῶν ἰδεῶν μας ἐξαρτᾶται ὄχι τόσο ἀπὸ τὰ ὄργανα ποὺ χρησιμεύουν σὲ αὐτὴ τὴν ἐπικοινωνία ὅσο ἀπὸ μία ἱκανότητα ποὺ προσιδιάζει στὸν ἄνθρωπο, ποὺ τὸν κάνει νὰ μεταχειρίζεται αὐτὰ τὰ ὄργανα γι αὐτὴ τὴν χρήση καὶ ἡ ὁποία, ἂν τὰ συγκεκριμένα ὄργανα τοῦ ἔλειπαν, θὰ τὸν ἔκανε νὰ μεταχειρίζεται ἄλλα ὄργανα γιὰ τὸν ἴδιο σκοπό. Ὁ χαρακτήρας διαμεσολαβημένης ἀμεσότητας 56 τῆς ἀνθρώπινης ἐπικοινωνίας μπορεῖ ὅμως νὰ ἑρμηνεύσει καὶ τὶς ὀξυδερκεῖς παρατηρήσεις τοῦ Ρουσσὼ περὶ ἐπιβεβλημένης διάκρισης στὴν μουσικὴ τοῦ αἰσθητηριακοῦ ἀπὸ τὸ νοηματικὸ σκέλος της, τῆς ἠχητικῆς δομῆς ἀπὸ τὰ «ἠθικὰ συναισθήματα», 57 ποὺ μόνον αὐτὴ ἐξηγεῖ, κατὰ τὴν γνώμη του, ἀφ ἑνός, τὴν ἱστορικὴ διαφοροποίηση τῶν μουσικῶν πολιτισμῶν καί, ἀφ ἑτέρου, τὴν διαφοροποιημένη πρόσληψη τῆς ἴδιας μουσικῆς ἀπὸ μέλη διαφορετικῶν πολιτισμῶν. Γράφει ὁ Ρουσσὼ στὸ Δοκίμιο: Ἂν ἡ μέγιστη ἐπίδραση ποὺ ἀσκοῦν πάνω μας οἱ αἰσθήσεις δὲν ὀφείλεται σὲ ἠθικὰ αἴτια, γιὰ ποιόν λόγο τότε εἴμαστε τόσο εὐαίσθητοι σὲ ἐντυπώσεις ποὺ δὲν εἶναι τίποτε γιὰ τοὺς βαρβάρους; Γιατί οἱ πιὸ συγκινητικὲς μουσικές μας δὲν εἶναι παρὰ μάταιος θόρυβος στὸ αὐτὶ ἑνὸς κατοίκου τῆς Καραϊβικῆς; Τὰ νεῦρα τους εἶναι ἄραγε διαφορετικῆς φύσης ἀπὸ τὰ δικά μας, γιατί δὲν δονοῦνται τὸ ἴδιο ἢ γιατί αὐτὲς οἱ ἴδιες δονήσεις ἐπηρεάζουν τόσο πολὺ τοὺς μὲν καὶ τόσο λίγο τοὺς δέ; 58 Ὁ Ρουσσὼ δίνει τὴν ἀπάντηση λίγο παρακάτω ἐξηγώντας τὰ αἰσθήματα ὡς «εὐκαιριακὰ αἴτια» τῶν «διανοητικῶν καὶ ἠθικῶν ἐντυπώσεων» καί, στὸ πλαίσιο αὐτό, ξεκαθαρίζει ὅτι «τὰ χρώματα καὶ οἱ ἦχοι μποροῦν νὰ κάνουν πολλὰ πράγματα ὡς ἀναπαραστάσεις καὶ σήματα, λίγα ὡς ἁπλὰ ἀντικείμενα τῶν αἰσθήσεων». 59 Οἱ ἀνθρώπινες αἰσθήσεις, ἑπομένως, ἐπιτελοῦν δύο διαφορετικὲς λειτουργίες: Ἀφ ἑνός, αὐτὴν τῆς ἀντίληψης φυσικῶν ἀντικειμένων καί, ἀφ ἑτέρου,

016:Layout 1 2/15/13 2:07 PM Page 381 ΜΟΥΣΙΚΗ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΦΥΣΗ ΣΤΟΝ ΡΟΥΣΣΩ 381 αὐτὴν τῆς αἰσθητηριακὰ διαμεσολαβημένης ἐπικοινωνίας «διανοητικῶν καὶ ἠθικῶν ἐντυπώσεων», ἢ ἀλλιῶς νοήματος, ἐπὶ τῇ βάσει ὅμως τῆς ἀντίληψης φυσικῶν ἀντικειμένων. Καὶ ἀκριβῶς ὁ δομικὸς ρόλος τῶν αἰσθήσεων στὴν νοηματικὴ συγκρότηση τῆς ἀνθρώπινης ἐπικοινωνίας συνιστᾶ τὸν πυρήνα προβληματικῆς μιᾶς φιλοσοφικῆς αἰσθησιολογίας ἢ ἀνθρωπολογίας τῶν αἰσθήσεων, ὅπως τὴν εἰσηγήθηκε ὁ Πλέσνερ ἤδη ἀπὸ τὴν δεκαετία τοῦ 1920. 60 Στὴν βάση μιᾶς φαινομενολογικῆς περιγραφῆς τῶν ὀπτικῶν καὶ ἠχητικῶν αἰσθημάτων, ὁ Πλέσνερ ἐπιχείρησε τὴν ἀντιστοίχιση διαφορετικῶν εἰδῶν νοήματος μὲ διαφορετικὲς αἰσθήσεις. Διακρίνοντας μεταξὺ σχηματικοῦ, συνταγματικοῦ καὶ θεματικοῦ νοήματος, ἀναγνώρισε καθαρὲς περιπτώσεις ἄρθρωσης καθενὸς ἀπὸ αὐτὰ σὲ διαφορετικὲς δραστηριότητες: Τὸ σχηματικὸ νόημα ἀρθρώνεται καθαρὰ στὴν γεωμετρία, τὸ συνταγματικὸ στὴν γλώσσα καὶ τὸ θεματικὸ στὴν μουσική. Κι ἐνῶ ἡ γεωμετρία ἀφορᾶ, ἔστω καὶ σὲ καθαρὴ μορφή, τὴν αἴσθηση τῆς ὅρασης καὶ ἡ γλώσσα, ὅπως ὀρθὰ διέκρινε καὶ ὁ Ρουσσώ, εἶναι ἀδιάφορη ὡς πρὸς τὸν πιθανὸ αἰσθητηριακὸ φορέα, ἡ μουσικὴ ἀφορᾶ ἀποκλειστικὰ τὴν ἀκοή ἤ, ὅπως τὸ σχηματικὸ νόημα στὴν περίπτωση τῆς γεωμετρίας δὲν μπορεῖ νὰ ἀρθρωθεῖ παρὰ μόνο διαμέσου ὀπτικῶν αἰσθημάτων, ἔτσι καὶ στὴν περίπτωση τῆς μουσικῆς τὸ θεματικὸ νόημα δὲν μπορεῖ νὰ ἀρθρωθεῖ παρὰ μόνο διαμέσου ἀκουστικῶν αἰσθημάτων. Τὸ θεματικὸ νόημα ὅμως, ὡς νόημα ἑνὸς δομικοῦ διασυσχετισμοῦ στοιχείων, ἀφορᾶ τὸ σύνολο τῶν τεχνῶν καὶ ὄχι ἀποκλειστικὰ τὴν μουσική, στὴν ὁποία ἁπλῶς ἀποκτᾶ μιὰ μορφὴ ὅσο γίνεται πιὸ καθαρὴ ἀπὸ ἀναφορὲς πρὸς τὴν ἐξωτερικὴ πραγματικότητα. 61 Ἄν, τώρα, ἡ μουσικὴ ἔχει νόημα ὡς ἁπλὴ παράθεση ἤχων, τότε, μέσῳ ἑνὸς συλλογισμοῦ ἀναλογίας, θὰ μποροῦσε νὰ ἰσχυριστεῖ κανεὶς κάτι ἀντίστοιχο καὶ γιὰ τὴν ζωγραφική, τῆς ὁποίας τὸ θεματικὸ νόημα θὰ μποροῦσε νὰ προκύπτει μέσῳ ἁπλῆς παράθεσης χρωμάτων (ταυτόχρονα ἢ διαδοχικά). Σὲ ἕνα κεφάλαιο ἀπὸ τὸ Δοκίμιο μὲ ἐξαιρετικὴ σημασία γιὰ τὴν φιλοσοφία τῆς τέχνης, ὁ Ρουσσὼ προβαίνει σὲ αἰσθησιολογικὲς παρατηρήσεις οἱ ὁποῖες σὲ μεγάλο

016:Layout 1 2/15/13 2:07 PM Page 382 382 Η ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΣΤΗΝ ΕΞΟΡΙΑ βαθμὸ συγκλίνουν μὲ αὐτὲς ποὺ πολὺ ἀργότερα ἀξιοποιεῖ ὁ Πλέσνερ γιὰ νὰ ὁριοθετήσει κανονιστικὰ τὶς ἀξιώσεις σύγκλισης μεταξὺ μουσικῆς καὶ ζωγραφικῆς. Τὸ δέκατο ἕκτο κεφάλαιο του Δοκιμίου φέρει ἕναν τίτλο ποὺ ἐντοπίζει μὲ ἀκρίβεια τὸ αἴτιο γιὰ τὴν ἀποτυχία τῶν μεταγενέστερων «ψευδομορφώσεων» τῆς μουσικῆς πρὸς τὴν ζωγραφικὴ καὶ τῆς ζωγραφικῆς πρὸς τὴν μουσική: «Ψευδὴς ἀναλογία μεταξὺ τῶν χρωμάτων καὶ τῶν ἤχων». Ἐπισημαίνοντας τὴν σύγχυση ποὺ προκαλεῖ «τὸ πνεῦμα συστήματος» στὴν ὀρθὴ διάκριση τῶν πραγμάτων, ὁ Ρουσσὼ ὑπογραμμίζει μὲ «φαινομενολογικὴ» ἐνάργεια ὅτι «τὸ ἀποτέλεσμα τῶν χρωμάτων βρίσκεται στὴν μονιμότητά τους καὶ ἐκεῖνο τῶν ἤχων στὴν διαδοχή τους. [ ] Τὰ χρώματα ἔχουν διάρκεια, οἱ ἦχοι χάνονται καὶ οὐδεὶς εἶναι ποτὲ σίγουρος ὅτι οἱ ἦχοι ποὺ ἀναγεννῶνται εἶναι οἱ ἴδιοι μὲ αὐτοὺς ποὺ χάθηκαν». 62 Λίγο παραπάνω ἔλεγε: «Τὰ χρώματα εἶναι ἡ κόσμηση τῶν ἄψυχων ὄντων κάθε ὕλη εἶναι ἔγχρωμη ἀλλὰ οἱ ἦχοι ἀνακοινώνουν τὴν κίνηση, ἡ φωνὴ ἀνακοινώνει ἕνα ὂν μὲ αἰσθήσεις μόνο τὰ ἔμψυχα σώματα ἄδουν». Καὶ τὸ κυριότερο: «Ἔτσι, κάθε αἴσθηση ἔχει τὸ δικό της πεδίο ποὺ τῆς ἁρμόζει. Τὸ πεδίο τῆς μουσικῆς εἶναι ὁ χρόνος καὶ ἐκεῖνο τῆς ζωγραφικῆς ὁ χῶρος». 63 Τὸ γεγονὸς ὅμως ὅτι τὰ χρώματα ἐμμένουν στὸν χῶρο ἐνῶ οἱ ἦχοι ἐξαφανίζονται στὸν χρόνο ἔχει συνέπειες ὡς πρὸς τὴν συγκρότηση τοῦ νοήματος στὴν κάθε τέχνη. Μὲ ἐκπληκτικὴ ὀξυδέρκεια ὁ Ρουσσὼ παρατηρεῖ ὅτι ἐνῶ κάθε χρῶμα εἶναι ἀπόλυτο, ἀνεξάρτητο, [ ] κάθε ἦχος δὲν εἶναι γιὰ ἐμᾶς παρὰ σχετικὸς καὶ δὲν διακρίνεται παρὰ μέσῳ σύγκρισης. Ἕνας ἦχος δὲν ἔχει ἀπὸ μόνος του κανέναν ἀπόλυτο χαρακτήρα ποὺ τὸν κάνει ἀναγνωρίσιμο εἶναι βαθὺς ἢ ψηλός, δυνατὸς ἢ μαλακὸς σὲ σχέση μὲ κάποιον ἄλλο ἦχο στὸν ἑαυτό του δὲν εἶναι τίποτε ἀπὸ αὐτά. Στὸ ἁρμονικὸ σύστημα ἕνας ὁποιοσδήποτε ἦχος δὲν εἶναι τίποτε παραπάνω ἀπὸ φυσικὴ ἄποψη δὲν εἶναι οὔτε τονική, οὔτε δεσπόζουσα, οὔτε ἁρμονικὸς φθόγγος οὔτε θεμέλιος διότι ὅλες αὐτὲς οἱ ἰδιότητες δὲν εἶναι παρὰ σχέσεις [ ]. Οἱ ἰδιότητες ὅμως τῶν χρωμάτων δὲν ἀποτελοῦνται ἀπὸ

016:Layout 1 2/15/13 2:07 PM Page 383 ΜΟΥΣΙΚΗ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΦΥΣΗ ΣΤΟΝ ΡΟΥΣΣΩ 383 σχέσεις. Τὸ κίτρινο εἶναι κίτρινο ἀνεξάρτητα ἀπὸ τὸ κόκκινο καὶ τὸ κυανό. 64 Ἑπομένως, οἱ ἦχοι διαφοροποιοῦνται ἀπὸ τὰ χρώματα ὄχι μόνο ἐξ αἰτίας τῆς παροδικότητάς τους, ἀλλὰ καὶ ἐπειδὴ ἡ παροδικότητα αὐτὴ τοὺς ὠθεῖ νὰ ἐντάσσονται σὲ ἀλληλουχίες ἀπὸ ἄλλους παροδικοὺς ἤχους, προκειμένου νὰ ἀποκτοῦν μουσικὸ νόημα. 65 Αὐτὸ ποὺ διαφεύγει στὸν Ρουσσὼ εἶναι ὅτι οἱ παρατηρήσεις του ἐγκαθιδρύουν ἕνα εἶδος φαινομενικῆς χωρικότητας τῶν ἤχων, 66 ποὺ νοηματοδοτεῖ διατυπώσεις τοῦ τύπου «ὁ ἕνας ἦχος βρίσκεται ψηλότερα ἢ χαμηλότερα ἀπὸ ἕναν ἄλλο». Καὶ ὁ χωρικὸς αὐτὸς χαρακτήρας τῶν ἤχων εἶναι ἀκριβῶς ποὺ τοὺς ἐπιτρέπει τὴν σύνδεση ὄχι μόνο στὴν ὁριζόντια ἀλλὰ καὶ στὴν κάθετη σχέση. Τὸ ἐπιχείρημά του, ὅτι ἁρμονία ἀπαντᾶται μόνο στὸν δυτικοευρωπαϊκὸ μουσικὸ πολιτισμό, 67 ξέχωρα ἀπὸ τὴν ἀμφισβητήσιμη ὀρθότητά του, 68 δὲν ἀρκεῖ γιὰ νὰ ἀναιρέσει τὴν δυνατότητα καὶ «νομιμότητα» τῆς ἁρμονίας (καὶ ἐν γένει τῆς πολυφωνίας), ποὺ ἀπορρέει ἀπὸ τὶς φαινομενολογικὲς ἰδιότητες τοῦ ἤχου, ἢ ἐν πάσῃ περιπτώσει δὲν τὶς ἀντιστρατεύεται, καὶ στὸν βαθμὸ αὐτὸ πρέπει νὰ θεωρεῖται ἀπολύτως «φυσική». Ἕνα ἐπιχείρημα σὰν τὸ ἐν λόγῳ εἶναι ἐξ ἴσου ἀβάσιμο μὲ ἐκεῖνο ποὺ θὰ ἤθελε ἡ προοπτικὴ στὴν ζωγραφικὴ νὰ ἀποτελεῖ στρέβλωση τῆς οὐσίας της, ἐπικαλούμενο τὴν παρουσία καὶ ἀνάπτυξή της στὸ πλαίσιο ἑνὸς καὶ μόνο πολιτισμοῦ, τοῦ δικοῦ μας. Ἐπιπλέον, ἡ ἐπισήμανση τοῦ Ρουσσὼ ὅτι τὸ νόημα στὴν μουσικὴ προκύπτει στὸ ἐσωτερικὸ τονικῶν συστημάτων, ὅτι εἶναι νόημα σχέσεων, ἀποσιωπᾶ καὶ μιὰν ἄλλη, ἐξ ἴσου οὐσιώδη διάσταση τῆς ἠχητικῆς νοηματοδότησης: Ἐντὸς τῆς κλίμακας τῆς ντὸ μείζονος, γιὰ παράδειγμα, ὁ φθόγγος «σὶ» δὲν κατανοεῖται μόνον ὡς «προσαγωγέας» ἀλλὰ καὶ ὡς φθόγγος ποὺ «τείνει» πρὸς ἐκεῖνον τῆς τονικῆς. Οἱ τονικὰ νοηματοδοτημένοι ἦχοι «ἕλκουν» ἢ «ἀποστρέφονται» ὁ ἕνας τὸν ἄλλον κατὰ τρόπο ποὺ ὄχι μόνο προσδιορίζει τὶς συνηχήσεις τους ὡς σύμφωνες καὶ διάφωνες, ἀλλὰ καὶ θεμελιώνει τὶς σχέσεις μεταξὺ συγχορδιῶν στὸ ἐσωτερικὸ τῆς πρακτικῆς τῆς λειτουργικῆς τονικότητας. Ἡ ἀμφισβήτηση ἀπὸ τὸν Ρουσσὼ τῆς ἐγκυ-

016:Layout 1 2/15/13 2:07 PM Page 384 384 Η ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΣΤΗΝ ΕΞΟΡΙΑ ρότητας τοῦ συστήματος ἁρμονικῶν σχέσεων ἐπικαλέστηκε τὴν ἀπουσία μιᾶς ἀρχῆς γιὰ τὴν θεμελίωση τῆς διαδοχῆς τους 69 ἐξ αἰτίας τοῦ γεγονότος καὶ μόνον ὅτι ἀγνοήθηκαν οἱ ἐμπειρικὰ ἐπαληθεύσιμες ἐντὸς τῆς συγκεκριμένης μουσικῆς πρακτικῆς δυναμικὲς σχέσεις μεταξὺ τῶν φθόγγων τοῦ τονικοῦ συστήματος. 70 Ἐπιστρέφουμε στὸ ἀρχικὸ ἐρώτημα γιὰ τὴν δυνατότητα ἄρσης τῶν ἀντινομιῶν ποὺ ἀπαντῶνται στὰ μουσικὰ γραπτὰ τοῦ Ρουσσώ. Οἱ παρατηρήσεις ποὺ ἀναπτύχθηκαν παραπάνω προάγουν τὴν ἐπίγνωση ὅτι τὸ πρόβλημα τῆς ἀνθρώπινης μουσικότητας εἶναι, κατ ἀρχάς, ἀδιαχώριστο ἀπὸ ἐκεῖνο τῆς ἀνθρώπινης φύσης, ἐννοούμενης ἐδῶ ὡς σύστημα ὅρων δυνατότητας τῶν γνωσιοπρακτικῶν καὶ πολιτισμικῶν ἐπιτευγμάτων τῆς ἀνθρωπότητας. Δεδομένου ὅτι σὲ αὐτὰ συγκαταλέγονται ἡ ἐπινόηση ἐργαλείων, ἡ ἀποδέσμευση τοῦ πράττειν ἀπὸ τοὺς καθορισμοὺς τοῦ ἐνστίκτου καὶ ἡ μίμηση τῆς συμπεριφορᾶς (πρακτικῆς ἀλλὰ καὶ ἠχητικῆς) ἄλλων ὄντων, ἱκανότητες τὶς ὁποῖες ὁ Ρουσσὼ ἤδη ἀποδίδει στὸν «φυσικὸ» ἄνθρωπο, τὸ νόημα τοῦ προσδιορισμοῦ «φυσικὸς» σὲ σχέση μὲ τὸν ἄνθρωπο πρέπει νὰ σχετικοποιεῖται, ἤ, ἐν πάσῃ περιπτώσει, νὰ διαφοροποιεῖται ἀπ ὅ,τι θεωρεῖται «φυσικὸ» σὲ σχέση μὲ τὸ ζῶο. Ἡ «καταστατικὴ ἀνεστιότητα» (konstitutive Heimatlosigkeit) 71 τοῦ ἀνθρώπου τὸν κάνει νὰ βρίσκει τὴν «ἑστία» του σὲ ὁτιδήποτε ἐπινοεῖ ὁ ἴδιος καὶ ἐπικυρώνει ὡς «δεύτερη φύση». Ἡ κοινωνία, ὁ πολιτισμὸς καὶ ἡ ἱστορία δὲν εἶναι τυχαῖες ἐκτροπὲς ποὺ θὰ μποροῦσαν καὶ θὰ ἔπρεπε νὰ μὴν εἶχαν συμβεῖ, 72 ἀλλὰ «φυσικὲς» ἀνάγκες, δομικὰ στοιχεῖα ἰσορροπίας ἑνὸς ὀργανισμοῦ ἔκκεντρου πρὸς τὸ σῶμα καὶ τὸ περιβάλλον του. Ὅλες οἱ ἀνορθολογιστικὲς κριτικὲς τοῦ νεώτερου πολιτισμοῦ μετὰ τὸν Ρουσσὼ (Χέρντερ [Herder], Νίτσε, Σπέγκλερ [Spengler]) ἔχουν, ἀντιθέτως, ρητὰ ἢ ὑπόρρητα προϋποθέσει τὴν πεποίθηση ὅτι ὁ ἄνθρωπος εἶναι ὂν εὑρισκόμενο πάντοτε σὲ ἀνυπέρβλητη δυσαρμονία μὲ τὸ περιβάλλον του, «ἄρρωστη» φύση. Ὁ πολιτισμὸς στὸ πλαίσιο αὐτὸ δὲν κατανοεῖται παρὰ ὡς προσθετικὸ μέλος μιᾶς καταστατικῆς ἀναπηρίας.

016:Layout 1 2/15/13 2:07 PM Page 385 ΜΟΥΣΙΚΗ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΦΥΣΗ ΣΤΟΝ ΡΟΥΣΣΩ 385 Οἱ ἄνθρωποι στὸν Ρουσσὼ χρειάζονται τὴν μουσικὴ γιὰ νὰ μποροῦν νὰ νοιώθουν ἑνωμένοι ὅταν κατὰ βάθος δὲν εἶναι. Ἡ μουσική, ὡς ἠχητικὴ ἔκφραση τῶν ἠθικῶν συναισθημάτων, εἶναι ποὺ προσφέρει στὸν ἄνθρωπο «μιὰν ἰδέα γιὰ τοὺς ὁμοίους» του, 73 ἀκριβῶς γιατὶ διαφορετικὰ δὲν θὰ μποροῦσαν νὰ τὴν ἔχουν. 74 Τὰ ἠθικὰ συναισθήματα ὅμως δὲν εἶναι παρὰ παράγωγα τῆς (κατ)αναγκαστικῆς κοινωνικοποίησης ἑνὸς ὄντος ἁπλῶς πιὸ ἔξυπνου ἀπὸ μιά, ἐκ φύσεως ἀκοινώνητη, γάτα. Ὁ θαυμασμὸς τοῦ Ρουσσὼ γιὰ τὴν ἀρχαιοελληνικὴ μουσικὴ καὶ τὶς ὑπέροχες ἠθικὲς ἐπιδράσεις της δείχνει νὰ σπρώχνει στὴν λήθη τὴν ἐπίγνωση τῆς καταστατικῆς βίας μιᾶς κοινωνίας 75 ὅπου οἱ νόμοι, ἐπειδὴ ἀκόμα δὲν μποροῦσαν νὰ καταστοῦν ἀντικείμενο ὀρθολογικῆς διαπραγμάτευσης, 76 ἔπρεπε πρῶτα νὰ τραγουδηθοῦν: Ἡ μουσικὴ σαγήνη ἔπρεπε νὰ τεθεῖ στὴν ὑπηρεσία τῆς πολιτικῆς ρητορικῆς πειθοῦς. 77 Ἄν, ἀπὸ τὴν ἄλλη, στὴν ἐποχὴ τοῦ Ρουσσὼ ἡ μουσικὴ δὲν ἔχει θέση στὴν δημόσια πολιτικὴ ἐπικοινωνία, καὶ ἂν ἡ γλώσσα ἔχει χάσει τὴν μουσικότητά της καὶ οὕτως ἔχει παρακμάσει, εἶναι ἐπειδὴ τὸ «ἔτσι μοῦ ἀρέσει» τῆς ἐξουσίας δὲν χρειάζεται πειθὼ ἀλλὰ «κηρύγματα». 78 Καὶ στὶς δύο περιπτώσεις ἐπίκληση στὴν μουσικὴ γίνεται, τόσο ἀπὸ τοὺς ἀρχαίους νομοθέτες ὅσο καὶ ἀπὸ τὸν Ρουσσώ, ἐπειδὴ ἀπουσιάζει ὁ Λόγος. Καὶ πρέπει νὰ γίνεται ἐπίκληση στὴν κατ ἐξοχὴν τέχνη τοῦ συναισθήματος, γιατὶ ὁ Λόγος, σύμφωνα μὲ τὸν συγγραφέα τοῦ Λόγου περὶ ἀνισότητας, χωρίζει μᾶλλον παρὰ ἑνώνει. 79 Πῶς ὅμως ἡ μουσικὴ μπορεῖ νὰ ἑνώσει πλάσματα, γιὰ τὰ ὁποῖα ἡ ἀλληλεγγύη δὲν ἔχει ἄλλη μορφὴ ἀπὸ αὐτὴ τῆς συμπόνοιας καὶ ἡ καλύτερη δυνατὴ σχέση εἶναι ἡ ἀρνητικὴ σχέση τῆς μὴ βίας, τῆς μὴ παρενόχλησης τοῦ ἑνὸς ἀπὸ τὸ ἄλλο; Ποιό θὰ μποροῦσε νὰ εἶναι τὸ περιεχόμενο μιᾶς τέτοιας συνένωσης πέραν τῆς αἰσθητικὰ διαμεσολαβημένης κοινοποίησης ἠθικῶν συναισθημάτων στὸν πυρήνα τῶν ὁποίων λανθάνει ἡ βία τοῦ κοινωνικοῦ καταναγκασμοῦ; Γιὰ νὰ ἔχει ἀληθινὴ ἀξία ἡ μουσικὰ ἀποκατεστημένη ἐπικοινωνία, θὰ ἔπρεπε τὰ ἠθικὰ περιεχόμενά της καὶ οἱ θεσμοὶ ποὺ τὰ ὑλοποιοῦν νὰ ἔχουν αὐτὰ τὰ ἴδια ἀληθινὴ ἀξία καὶ βαρύτητα. 80 Κάτι τέτοιο

016:Layout 1 2/15/13 2:07 PM Page 386 386 Η ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΣΤΗΝ ΕΞΟΡΙΑ ὅμως θὰ προϋπέθετε μιὰν ἐντελῶς διαφορετικὴ ἀνθρωπολογία. Αὐτὴ θὰ θεματοποιοῦσε τὸν ἄνθρωπο ὡς ἔμβιο ὂν ἤδη πάντοτε ἐν κοινωνίᾳ καὶ ταυτόχρονα ἀτομικό, μὲ τὰ ἠθικά του συναισθήματα, ἀφ ἑνός, νὰ ἀναπτύσσονται σὲ πλέγματα ἀναγνώρισης προσώπων καὶ συμβολικὰ διαμεσολαβημένης κατανόησης κοινῶν νοημάτων, ἀφ ἑτέρου ὅμως, στὸ φόντο τῆς ἀπροσδιοριστίας ποὺ θέτει καὶ προϋποθέτει τὸ καθεστὼς τῆς διαμεσολάβησης. 81 Θὰ θεματοποιοῦσε τὸν ἄνθρωπο ὡς ὂν ἀπὸ τὴν φύση του ἔντεχνο καὶ σὲ διαρκὴ ἀναζήτηση κανονιστικῆς δέσμευσης, ἐλλείψει μονοσήμαντης ἐνστικτώδους καθοδήγησης. Θὰ διέκρινε πὼς ἡ ἔκκεντρη ἀπόσταση ἀπὸ τὸ σῶμα τοῦ ἐπιτρέπει τὴν μορφοποίηση τῆς ἀντίληψης ὑπὸ τὸ πρίσμα τῆς οὐσίας καὶ τὴν μετατροπὴ τοῦ βιωτικοῦ περιβάλλοντος σὲ ἔλλογα διαρθρωμένο κόσμο. Ἕνα τέτοιο ὂν μπορεῖ, ἀφ ἑνός, νὰ ἐξαντικειμενικεύσει τοὺς ἤχους καὶ νὰ τοὺς ἀποσπάσει ἀπὸ σημειακὲς δομές, ἀφ ἑτέρου, νὰ τοὺς ἀναπαραγάγει μέσα ἀπὸ μία ἀπελευθερωμένη ἀπὸ τὸ ἔνστικτο πλαστικὴ χρήση τοῦ φωνητικοῦ ὀργάνου. Στὸ πλαίσιο αὐτῆς τῆς δυνατότητας, ἡ ἐκφραστικὴ νοηματοδότηση τῆς ἐλεύθερης ἠχοπαραγωγῆς εἶναι μόνο μία ἀπὸ τὶς δυνατὲς ἐπιλογές. Ἡ ἠχοπαραγωγὴ τοῦ ἔκκεντρου ὀργανισμοῦ μπορεῖ νὰ ἀρθρώσει μὲ συμβολικὸ τρόπο νοήματα ἐπέκεινα τοῦ συναισθήματος: λογικὲς σχέσεις ταυτότητας, ὁμοιότητας, διαφορᾶς, ἰδέες θέσης, ἀντίθεσης, ἀνάπτυξης, συμφιλίωσης, κανονικότητας, ἀπροσδιοριστίας, ἀκόμα καὶ «φυσικότητας» καὶ «ἐντεχνότητας», ὅπως αὐτὲς θεματοποιοῦνται στὸ κριτικὸ ἔργο τοῦ Ρουσσὼ γιὰ τὴν μουσική. Οἱ ἀντινομίες τῆς ἀνθρώπινης μουσικότητας μόνο σὲ μιὰ τέτοια διαλεκτικὴ ἀνθρωπολογία θὰ μποροῦσαν νὰ ἐπιτύχουν τὴν ἀληθινή τους ἄρση.

016:Layout 1 2/15/13 2:07 PM Page 387 ΜΟΥΣΙΚΗ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΦΥΣΗ ΣΤΟΝ ΡΟΥΣΣΩ 387 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. OC 5, 331 (ἀκολουθεῖ μετάφραση τοῦ ἐν λόγῳ κειμένου στὸν ἀνὰ χείρας τόμο μὲ παράθεση τῆς σελιδαρίθμησης τοῦ πέμπτου τόμου τῶν Ἁπάντων). 2. Στὸ ὁποῖο δόθηκε ὁ τίτλος L origine de la mélodie καὶ πρωτοδημοσιεύθηκε στὸ M.-Él. Duchez, «Principe de la Mélodie et Origine des langues. Un brouillon inédit de Jean-Jacques Rousseau sur l origine de la mélodie», Revue de Musicologie 60. 1/2, 1974, σ. 61-77 OC 5, 329-343. 3. Γιὰ τὴν σχετικὴ συζήτηση βλ. A. Charrak, Raison et perception. Fonder l harmonie au XVIIIe siècle, Vrin, Παρίσι 2001. 4. Ἡ ὀργανικὴ σχέση τῆς μουσικῆς αἰσθητικῆς τοῦ Ρουσσὼ μὲ τὴν κοινωνικὴ καὶ πολιτική του φιλοσοφία ἔχει τονιστεῖ πολλάκις ἀπὸ τοὺς σχολιαστές. Βλ., λ.χ., C. Verba, «Jean-Jacques Rousseau. Radical and Traditional Views in his Dictionnaire de musique», The Journal of Musicology 7.3, 1989, σ. 312: «Τὸ σημεῖο στὸ ὁποῖο χρειάζεται νὰ δοθεῖ ἔμφαση εἶναι ὅτι, παρὰ τὴν ἐμφάνιση τῆς μουσικῆς του φιλοσοφίας σὲ ἕνα φόντο ζωηρῶν μουσικῶν διενέξεων καὶ γαλλο-ἰταλικοῦ ἀνταγωνισμοῦ, καὶ παρὰ τὴν σαρωτικὴ καὶ ἀκραία καταδίκη ὁτιδήποτε γαλλικοῦ, ἡ μουσικὴ αὐτὴ φιλοσοφία ἀποτέλεσε ἀναπόσπαστο μέρος μιᾶς προσεκτικὰ ἀνεπτυγμένης καὶ συνεκτικῆς φιλοσοφίας, ποὺ ἀσχολεῖτο ὄχι μόνο μὲ τὴν μουσικὴ ἀλλὰ μὲ τὴν ἀνθρώπινη φύση, τὴν γλώσσα καὶ τὴν ἴδια τὴν κοινωνία. Μὲ ἄλλα λόγια, ἡ μουσικὴ θεωρία τοῦ Ρουσσὼ ἀξιώνει σοβαρῆς ἀντιμετώπισης». Σύμφωνα μὲ μιὰ πιὸ τολμηρὴ ἄποψη, «εἶναι δυνατὸν νὰ ὑποστηριχθεῖ ὅτι ἀκριβῶς οἱ μουσικές του ἀναλύσεις προετοιμάζουν τὴν διατύπωση τῶν ἠθικοπολιτικῶν αἰτημάτων τῆς ὡριμότητάς του καὶ συγκροτοῦν συγχρόνως ἕναν αὐθεντικὸ τρόπο ἀνάγνωσής τους» (Γ. Μανιάτης, Τὸ προσωπεῖο καὶ τὸ πρόσωπο. Ὁ Ρουσσὼ καὶ ἡ ἀναζήτηση τῆς αὐθεντικῆς ἐπικοινωνίας, Στάχυ, Ἀθήνα 2000, σ. 148). 5. OC 5, 368, πρβλ. 695. 6. OC 5, 375 ΚΓ, 7. 7. Γιὰ τὸ πλαίσιο συζήτησης τοῦ προβλήματος τῆς γλώσσας στὸν γαλλικὸ Διαφωτισμό, βλ. J. Fulcher, «Melody and Morality. Rousseau s Influence on French Music Criticism», International Review of the Aesthetics and Sociology of Music 11/1, 1980, σ. 47-48. 8. Γιὰ τὴν συζήτηση περὶ μουσικῆς μίμησης στὸ γαλλικὸ συγκείμενο, βλ. E. Lippman, A History of Western Musical Aesthetics, Nebraska UP, Λίνκολν-Λονδίνο 1992, σ. 84-98. 9. Πρβλ. E. Taylor, «Rousseau s Conception of Music», Music & Letters 30.3, 1949, σ. 242: «Ὁ Ρουσσὼ δὲν εἶναι πάντοτε ἀκριβὴς στὴν χρήση τῆς λέξης [φύση ἢ φυσικό]: Τὴν χρησιμοποιεῖ, ὅπως ἐνίοτε καὶ ἐμεῖς, γιὰ νὰ ἐκφράσει μιὰν ἀπέριττη, ἀνεπιτήδευτη, ἀπλὴ κατάσταση καὶ ὁ ὅρος μπορεῖ νὰ χρησιμοποιηθεῖ

016:Layout 1 2/15/13 2:07 PM Page 388 388 Η ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΣΤΗΝ ΕΞΟΡΙΑ ὡς ἔκφραση βαθμοῦ, ὑπὸ τὸν ὅρο ὅτι δὲν ἀξιώνουμε πὼς ὑπάρχει ἢ πρέπει νὰ ἔχει ὑπάρξει ἀναγκαῖα μιὰ ἀπόλυτη κατάσταση φύσης στὴν μουσική». Βλ. τὸ λῆμμα Naturel στὸ Dictionnaire de musique. 10. Μανιάτης, ὅ.π., σ. 65. 11. Βλ. Cl. Lévi-Strauss, Le totémisme aujourd hui, PUF, Παρίσι 1969 ἑλλ. μτφ. Κλ. Λεβί-Στρώς, Ὁ τοτεμισμός σήμερα, Ράππας, Ἀθήνα 1972, σ. 141. 12. Γιὰ μία ἔξοχη παρουσίαση, βλ. J. Fischer, Philosophische Anthropologie. Eine Denkrichtung des 20. Jahrhunderts, Alber, Φραϊβοῦργο-Μόναχο 2008. 13. H. Plessner, Die Stufen des Organischen und der Mensch. Einleitung in die philosophische Anthropologie (1928), Gesammelte Schriften [ἐφ ἑξῆς GS μὲ ἀριθμὸ τόμου καὶ σελίδας], Suhrkamp, Φραγκφούρτη 2003, τ. 4, σ. 383 κ.ἑ. 14. Τὸ ζήτημα ἔχει ξεκαθαρίσει ἀπὸ τὸν Χέγκελ στὶς παραδόσεις του γιὰ τὴν μουσική. Βλ. Ἕγελος, Ἡ αἰσθητικὴ τῆς μουσικῆς, Ἑστία, Ἀθήνα 2002: «Ὁ ἦχος καὶ οἱ σχηματισμοί του γίνονται ἕνα στοιχεῖο κατασκευασμένο μόνον ἀπὸ τὴν τέχνη καὶ τὴν καθαρὰ καλλιτεχνικὴ ἔκφραση» «ἡ μουσικὴ μπορεῖ νὰ συγκριθεῖ περισσότερο μὲ τὴν ἀρχιτεκτονική, ἡ ὁποία παραλαμβάνει τὶς μορφές της ὄχι ἀπὸ τὸ ἄμεσο περιβάλλον ἀλλὰ ἀπὸ τὴν πνευματικὴ ἐπινόηση» (σ. 25) «ἡ σύνθεση διαφορετικῶν ἤχων μὲ ὁρισμένες σχέσεις εἶναι [ ] κάτι πού, ἂν καὶ δὲν ἀντιβαίνει στὴν οὐσία τοῦ ἤχου, εἶναι ὡστόσο κατασκευασμένο καὶ ὄχι κάτι ποὺ βρίσκεται ἤδη δεδομένο στὴν φύση» (σ. 49). Πρβλ. E. Hanslick, Vom Musikalischschönen, 1854 Γιὰ τὸ ὡραῖο στὴν μουσική, Ἑξάντας, Ἀθήνα 2003, σ. 115 κ.ἑ. («Οἱ σχέσεις τῆς τέχνης τῶν ἤχων μὲ τὴν φύση»). 15. Βλ. κυρίως Examen de deux principes avancés par M. Rameau (OC 5, 349-366) καὶ τὰ λήμματα Consonnance, Dissonnance, Harmonie καὶ Son ἀπὸ τὸ Dictionnaire de musique. 16. OC 5, 292, 358, 370, 355 (ὑπογραμμίσεις δικές μας). 17. Βλ. OC 5, 351: «Ἡ Τέχνη ἀπέρριψε ἀπὸ τὴν ἁρμονία [τοὺς περισσότερους ἁρμονικοὺς τοῦ ἤχου] καὶ στὸ σημεῖο αὐτὸ ἄρχισε νὰ ὑποκαθιστᾶ τοὺς κανόνες τῆς φύσης μὲ τοὺς δικούς της» πρβλ. OC 5, 849. 18. Βλ. OC 5, 341-343, 358-359, 415-417 (ΚΓ, 87-91), 861. 19. OC 5, 633. 20. OC 5, 1124. Ὅπως ἐπισημαίνει ἡ Βέρμπα (Verba, ὅ.π., σ. 322), «κατὰ ἐνδιαφέροντα τρόπο ὁ Ρουσσὼ ὑποστηρίζει [στὸ Λεξικὸ μουσικῆς] ὅτι τὸ ρετσιτατίβο θὰ ἔπρεπε νὰ βασίζεται σὲ ἁρμονικὲς ἀλλαγὲς τονικότητας ἢ μετατροπίες μᾶλλον παρὰ στὴν μελωδία, ἀντανακλώντας τὰ μεταβαλλόμενα συναισθήματα στὸ κείμενο. Προφανῶς ἡ στενὴ σχέση μελωδίας καὶ γλώσσας δὲν ἀποκλείει ἕναν σημαντικὸ ρόλο γιὰ τὴν ἁρμονία». 21. Βλ. J. Derrida, De la grammatologie, Minuit, Παρίσι 1967 ἑλλ. μτφ. Περὶ γραμματολογίας, Γνώση, Ἀθήνα 1990, σ. 293 κ.ἑ. 22. Βλ. Duchez, ὅ.π., σ. 43.

016:Layout 1 2/15/13 2:07 PM Page 389 ΜΟΥΣΙΚΗ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΦΥΣΗ ΣΤΟΝ ΡΟΥΣΣΩ 389 23. Βλ. Discours, OC 3, 142 GF, 171 ΠΑ, 87. 24. Βλ. OC 5, 395-396 ΚΓ, 52-53. 25. Βλ. Discours, OC 3, 155 GF, 197 ΠΑ, 103. 26. Ὅπως ἐπισημαίνει ὁ Κασσίρερ (E. Cassirer, Die Philosophie der Aufklärung (1932), Meiner, Ἁμβοῦργο 1998, σ. 346-347), «ὁ Ρουσσὼ ρητὰ ἀπέρριψε τὴν θεωρία τοῦ appetitus societatis, ἑνὸς πρωτογενοῦς κοινωνικοῦ ἐνστίκτου, ποὺ ὠθεῖ ἄνθρωπο σὲ ἄνθρωπο. [ ] Περιγράφει τὴν καθαρὴ φυσικὴ κατάσταση ὄχι μὲν ὡς πόλεμο ὅλων ἔναντι ὅλων, ἀλλὰ ὡς μία κατάσταση ὅπου ὁ καθένας εἶναι ἐντελῶς ἀπομονωμένος ἀπὸ τοὺς ἄλλους καὶ ἀδιάφορος πρὸς αὐτούς. Αὐτὸ ποὺ συνδέει τὸν καθένα μὲ τοὺς ἄλλους δὲν εἶναι οὔτε ἠθικὸς δεσμός, οὔτε συναισθηματικὸς δεσμός, οὔτε σκέψη καθήκοντος, οὔτε αἴσθημα συμπάθειας. Ὁ καθένας ὑπάρχει μόνο γιὰ τὸν ἑαυτό του καὶ ἀναζητᾶ μόνον ὅ,τι εἶναι ἀναγκαῖο γιὰ τὴν ἐπιβίωσή του». 27. Βλ., π.χ., OC 5, 402 ΚΓ, 65: «Οἱ συνενώσεις ἀνθρώπων εἶναι σὲ μεγάλο μέρος ἔργο τῶν ἀπρόβλεπτων γεγονότων της φύσης». 28. Βλ. Discours, OC 3, 134 κ.ἑ. GF, 162 κ.ἑ. ΠΑ, 79 κ.ἑ. Εἶναι προφανές ὅτι ἡ κριτικὴ ποὺ ἀσκεῖ ὁ Ρουσσὼ σὲ ἄλλες θεωρίες περὶ «φυσικοῦ» ἀνθρώπου, ἐπικαλούμενος ὅτι προβάλλουν στὸν «φυσικὸ» ἄνθρωπο ἰδιότητες ποὺ ἀφοροῦν τον κοινωνικό, στρέφεται ἐδῶ σὲ αὐτὸν τὸν ἴδιο. 29. «Χωρὶς ἴσως νὰ ἔχει ὁ ἄνθρωπος κανένα ἔνστικτο ποὺ νὰ τοῦ ανήκει, τὰ ἰδιοποιεῖται ὅλα» (Discours, OC 3, 135 GF, 162 ΠΑ, 80). 30. Γιὰ τὸν χαρακτηρισμὸ του ἀνθρώπου ὡς «μιμητικοῦ ζώου», πρβλ. OC 5, 331. 31. Βλ. Discours, OC 3, 140 GF, 169 ΠΑ, 86. 32. «Ἀντιλαμβάνομαι τὰ ἴδια ἀκριβῶς πράγματα στὴν ἀνθρώπινη μηχανή, μὲ τὴν διαφορὰ ὅτι στὶς λειτουργίες τοῦ ζώου μόνη ἡ φύση κάνει τὰ πάντα, ἐνῶ ὁ ἄνθρωπος συνδράμει στὶς δικές του μὲ τὴν ἰδιότητα τοῦ ἐλεύθερου δρῶντος ποὺ σημαίνει ὅτι τὸ ζῶο δὲν μπορεῖ νὰ ἀποκλίνει ἀπὸ τὸν προδιαγεγραμμένο κανόνα, ἀκόμα κι ἂν ἦταν πρὸς ὀφελός του νὰ τὸ κάνει, καὶ ὅτι ὁ ἄνθρωπος ἀποκλίνει ἀπὸ αὐτὸν συχνὰ ζημιώνοντας τὸν ἑαυτό του» (Discours, OC 3, 141 GF, 171 ΠΑ, 86). 33. Στὸ ὁποῖο ὑποτίθεται ὅτι βρίσκεται βυθισμένος ὁ φυσικὸς ἄνθρωπος βλ. Discours, OC 3, 144 GF, 183 ΠΑ, 90. 34. Βλ. OC 5, 375 ΚΓ, 8. 35. Τὶς ὁποῖες, σημειωτέον, θεωρεῖ ἀφύσικες: «τολμῶ σχεδὸν νὰ ἰσχυριστῶ ὅτι ἡ κατάσταση τῆς σκέψης (réflexion) εἶναι μιὰ κατάσταση ἐνάντια στὴν φύση καὶ ὅτι ὁ ἄνθρωπος ποὺ διαλογίζεται εἶναι ζῶο ἐκφυλισμένο» (Discours, OC 3, 138 GF, 168 ΠΑ, 83). 36. Βλ. M. Scheler, Schriften zur Anthropologie, ἐπ. M. Arndt, Reclam, Στουτγάρδη 2001, σ. 170 κ.ἑ. «Ἡ σύλληψη τῶν οὐσιωδῶν δομῶν τοῦ κόσμου, ἀνεξάρ-

016:Layout 1 2/15/13 2:07 PM Page 390 390 Η ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΣΤΗΝ ΕΞΟΡΙΑ τητα ἀπὸ τὸν ἀριθμὸ τῶν παρατηρήσεων ποὺ κάνουμε καὶ τῶν συλλογισμῶν, καὶ πάνω σ ἕνα μόνο παράδειγμα τῆς εἰδητικῆς περιοχῆς ποὺ ἑκάστοτε ἐνδιαφέρει, εἶναι αὐτὸ ἀκριβῶς ποὺ συνιστᾶ τὴν ἰδεοποίηση» (M. Scheler, Ἡ θέση τοῦ ἀνθρώπου στὸν κόσμο, Ροές, Ἀθήνα 2 2001, σ. 92). 37. Βλ. Plessner, «Der imitatorische Akt», GS 7, 449-457. 38. Βλ. σχετικὰ Plessner, «Der Mensch als Lebewesen», GS 8, 319-321. 39. Τὰ πορίσματα τῆς τελευταίας παραγράφου σαφῶς καθιστοῦν συζητήσιμη τὴν καθιερωμένη ἀντίληψη ὅτι ὁ φυσικὸς ἄνθρωπος στὸν Ρουσσὼ «ὁρίζεται ἀπὸ τὴν ἔλλειψη τῶν ἰδιοτήτων τοῦ πολιτισμένου» στὸ πλαίσιο μιᾶς «ἀρνητικῆς ἀνθρωπολογίας» (Μανιάτης, ὅ.π., σ. 79). Ὄντας ἀτελής, ἡ κατασκευὴ τοῦ φυσικοῦ ἀνθρώπου στὸν Ρουσσὼ ἀποδεικνύεται ὡς ἐκ τούτου πλασματική. 40. OC 5, 379 ΚΓ, 14-16. 41. Ὁ ὁποῖος, δυστυχῶς, ἐπιστρέφει μέχρι σήμερα σὲ νεοεξελικτικές θεωρίες καταγωγής της μουσικής και της γλώσσας. Βλ., λ.χ., S. Mithen, The Singing Neanderthals. The Origins of Music, Language, Mind and Body, Phoenix, Λονδίνο 2005 (ὅπου βασικὲς ἰδέες τοῦ Ρουσσὼ δείχνουν ἀκόμα ζωντανὲς) καὶ N.L. Wallin κ.ἄ. (ἐπ.), The Origins of Music, MIT Press, Καίμπριτζ Μασαχουσέτης-Λονδίνο 2000 (ὅπου ὑποστηρίζεται, μεταξὺ ἄλλων, ἡ ἀνάγκη τοῦ κλάδου τῆς «ἐξελικτικῆς μουσικολογίας»). 42. Βλ. Discours, OC 3, 151 GF, 193 ΠΑ, 98: «Ὅσο γιὰ μένα, τρομαγμένος ἀπὸ τὶς δυσκολίες ποὺ πολλαπλασιάζονται καὶ πεπεισμένος γιὰ τὴν δυσκολία οἱ γλῶσσες νὰ μπόρεσαν νὰ γεννηθοῦν καὶ νὰ καθιερωθοῦν μὲ ἀμιγῶς ἀνθρώπινα μέσα» 43. Discours, OC 3, 148 GF, 190 ΠΑ, 95. 44. Βλ. Discours, OC 3, 147 GF, 189-190 ΠΑ, 94: «Νέα δυσκολία χειρότερη ἀκόμα καὶ ἀπὸ τὴν προηγούμενη διότι ἂν οἱ ἄνθρωποι εἶχαν ἀνάγκη τὴν λαλιὰ γιὰ νὰ μάθουν νὰ σκέφτονται, εἶχαν ἀκόμα περισσότερο ἀνάγκη νὰ ξέρουν νὰ σκέφτονται γιὰ νὰ ἀνακαλύψουν τὴν τέχνη τῆς λαλιᾶς». 45. Βλ. Discours, OC 3, 149-151 GF, 191-193 ΠΑ, 96-98. 46. Βλ. Ντερριντά, ὅ.π., σ. 300 κ.ἑ. 47. E. Cassirer, An Essay on Man,Yale UP, Νιοὺ Χέηβεν-Λονδίνο 1944 ἑλλ. μτφ. Ἔ. Κασσίρερ, Δοκίμιο γιὰ τὸν ἄνθρωπο. Εἰσαγωγὴ στὴν φιλοσοφία τοῦ ἀνθρώπινου πολιτισμοῦ, Κάλβος, Ἀθήνα 1985, σ. 45 πρβλ. τ. ἰδ., Zur Metaphysik der symbolischen Formen, Nachgelassene Manuskripte und Texte, τ. 1, Meiner, Ἁμβοῦργο 1995 ἀγγλ. μτφ. The Philosophy of Symbolic Forms, τ. 4 (The Metaphysics of Symbolic Forms),Yale UP, Νιοὺ Χέιβεν-Λονδίνο 1996, σ. 34 κ.ἑ. («The Problem of the Symbol as the Fundamental Problem of Philosophical Anthropology»). 48. Τὸ γεγονὸς παραδέχεται ἄλλωστε ὁ ἴδιος ὁ Ρουσσὼ στὸ λῆμμα Accent τοῦ Λεξικοῦ μουσικῆς: «Ἄλλο πράγμα εἶναι ὁ οἰκουμενικὸς τονισμὸς τῆς Φύσης

016:Layout 1 2/15/13 2:07 PM Page 391 ΜΟΥΣΙΚΗ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΦΥΣΗ ΣΤΟΝ ΡΟΥΣΣΩ 391 ποὺ ἀποσπᾶ ἀπὸ κάθε ἄνθρωπο ἄναρθρες κραυγὲς καὶ ἄλλο ὁ τονισμὸς τῆς γλώσσας, ποὺ γεννᾶ τὴν ἰδιαίτερη Μελωδία κάθε ἔθνους» (OC 5, 614). 49. Σύμφωνα μὲ τὴν Φέλτσερ (Fulcher, ὅ.π., σ. 51-52) στὸ σημεῖο αὐτὸ «οἱ ἰδέες τοῦ Ρουσσὼ ἀμφισβητοῦσαν μιὰ καθιερωμένη παράδοση μουσικῆς σκέψης. Οἱ ἰδέες του περὶ μελωδίας ἦταν διαμετρικὰ ἀντίθετες σὲ πάγιες πεποιθήσεις στὴν Γαλλία, σύμφωνα μὲ τὶς ὁποῖες ἡ μελωδία ἀξιολογεῖτο θετικὰ στὸν βαθμὸ ποὺ προσέγγιζε ἢ βοηθοῦσε τὸν ρητορικὸ λόγο. [ ] Ἡ γλώσσα ἦταν ἡ βάση τῶν ἀντιλήψεων περὶ μελωδίας καθ ὅλη τὴν διάρκεια τοῦ Διαφωτισμοῦ. Πρέπει ὅμως νὰ θυμόμαστε ὅτι ὁ Ρουσσὼ ὑποδείκνυε πὼς ἡ γλώσσα τῆς μουσικῆς ἦταν μοναδικὴ καὶ διακριτή. Ἡ μελωδία, σύμφωνα μὲ τὸ γαλλικὸ μπαρόκ, ἔπρεπε νὰ συνδράμει στὴν ἀκρίβεια τῆς γλώσσας, ἔπρεπε νὰ ἐνισχύει, νὰ τονίζει, νὰ ὑποστηρίζει τὴν ἔλλογη γλώσσα τῶν ὁμιλούμενων λέξεων. Ὁ Ρουσσώ, ἀντιθέτως, ὑποστήριζε ὅτι ἡ ἀκρίβεια δὲν προσιδίαζε στὴν μουσική, διότι ἡ μουσικὴ σχετίζεται μὲ διαφορετικὲς ἱκανότητες τοῦ ἀνθρώπου, ὄντας μιὰ αὐτόνομη ζωντανὴ γλώσσα. Ὡς γλώσσα ὑποβλητικὴ καὶ ὄχι ὡς γλώσσα τῆς ἀκρίβειας, ἡ μουσικὴ συνδυάζει τὴν αἴσθηση μὲ τὸ ἐνορατικὸ νόημα, ἀπευθυνόμενη ἔτσι σὲ μιὰ ἰσορροπημένη ἀνθρώπινη φύση μὲ τρόπο αδύνατο σὲ κάθε ἄλλη τέχνη». Γιὰ μία διαφορετικὴ ἄποψη ποὺ θέλει τὴν μουσικὴ θεωρία τοῦ Ρουσσὼ νὰ ἐντάσσεται ὀμαλὰ στὴν παράδοση τῆς μουσικοαισθητικῆς σκέψης τῆς ἐποχῆς του, βλ. Verba, ὅ.π., σ. 320-22. 50. Πιὸ συγκεκριμένα, βλ. Plessner, GS 4, 365: «Ἀπὸ ἄποψη θέσης (positional) πρόκειται γιὰ κάτι τριπλό: Τὸ ἔμβιο εἶναι σῶμα, [βρίσκεται] στὸ σῶμα (ὡς ἐσωτερικὴ ζωὴ ἢ ψυχὴ) και ἔξω ἀπὸ τὸ σῶμα ὡς σκοπιὰ ἀπὸ τὴν ὁποία εἶναι ἀμφότερα». 51. Βλ. Plessner, GS 4, 361: «Τὸ κέντρο τῆς τοποθετικότητας (Positionalität), στὴν ἀπόσταση τῆς ὁποίας ἀπὸ τὸ σῶμα της ἔγκειται ἡ δυνατότητα πάσης δεδομενικότητας, βρίσκεται σὲ ἀπόσταση ἀπὸ τον ἴδιο τὸν ἑαυτό της». 52. Βλ. Plessner, GS 4, 376-382. 53. Βλ. Γ. Φαράκλας, Γνωσιοθεωρία καὶ μέθοδος στὸν Ἕγελο, Ἑστία, Ἀθήνα 2000, σ. 16 κ.ἑ. καὶ κυρίως σ. 17: «Τότε ὅμως δὲν ὑπάρχει ἀπόλυτο ὄν, ἀλλὰ ἀπόλυτη σχέση. Ἄρχει ἡ σχέση ἔννοια-περιεχομένου ἂν ἀληθεύουν, ὅταν ἀντιστοιχοῦν, ἄρα ἂν ἡ ἔννοια σχετίζεται μὲ τὸν ἑαυτό της στὸ ἀντικείμενο. Ἡ σκέψη εἶναι ἀπόλυτη ἐπειδὴ αὐτοσχετίζεται στὸ ἄλλο». 54. Βλ. Plessner, GS 4, 377: «Ὁ κόσμος συμβίωσης (Mitwelt) εἶναι πραγματικὸς ἀκόμα κι ἂν ὑπάρχει ἕνα μόνο πρόσωπο, ἐπειδὴ ἀποτελεῖ τὴν ἐξασφαλισμένη μὲ τὴν ἔκκεντρη μορφὴ θέσης σφαίρα, ἡ ὁποία βρίσκεται στὴν βάση κάθε διαχωρισμοῦ σὲ πρῶτο, δεύτερο, τρίτο πρόσωπο ἑνικοῦ καὶ πληθυντικοῦ. Γι αὐτὸ ἡ σφαίρα ὡς τέτοια μπορεῖ νὰ διακριθεῖ τόσο ἀπὸ τὰ ἀποσπάσματά της ὅσο καὶ ἀπὸ τὸ εἰδικό της βιωτικὸ θεμέλιο. Ἔτσι, εἶναι τὸ καθαρὸ ἐμεῖς ἢ Πνεῦμα».

016:Layout 1 2/15/13 2:07 PM Page 392 392 Η ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΣΤΗΝ ΕΞΟΡΙΑ 55. Σὲ αὐτὴ τὴν ἐπίγνωση βασίστηκε ἡ κριτικὴ τοῦ Πλέσνερ στὶς κοινοτιστικὲς μορφὲς ἀνθρώπινης συμβίωσης. Βλ. Grenzen der Gemeinschaft. Eine Kritik des sozialen Radikalismus (1924), GS 5. 56. Βλ. Plessner, GS 4, 396 κ.ἑ. καὶ κυρίως σ. 407-408: «Ἡ δύναμη τῆς νέας ἀπόδειξης περὶ πραγματικότητας βασίζεται στὸ ὅτι κατανοεῖ τὴν κατάσταση ἐμμένειας τοῦ υποκειμένου ὡς τὸν ἀπαράβατο ὅρο γιὰ τὴν ἐπαφή του μὲ τὴν πραγματικότητα. Ἀκριβῶς ἐπειδὴ τὸ ὑποκείμενο εὑρίσκεται στὸν ἴδιο του τὸν ἑαυτὸ καὶ εἶναι αἰχμαλωτισμένο στὴν συνείδησή του, βρίσκεται, ἑπομένως, σὲ κατάσταση διπλῆς ἀπόστασης ἀπὸ τὶς αἰσθητηριακὲς ἐπιφάνειες τοῦ σώματός του, τηρεῖ τὴν ἀπόσταση ποὺ ἀπαιτεῖται ἀπὸ τὴν πραγματικότητα ὡς πραγματικότητα ποὺ ἀποκαλύπτεται, τὴν ἀπόσταση ποὺ ἀντιστοιχεῖ στὸ εἶναι, τὸ πεδίο ἐντὸς τοῦ ὁποίου καὶ μόνον ἡ πραγματικότητα μπορεῖ νὰ ἐμφανιστεῖ. Ἀκριβῶς ἐπειδὴ ζεῖ σὲ μὴ εὐθεία (indirekte) σχέση πρὸς τὸ καθαυτὸ ὑπάρχον, ἡ γνώση του γιὰ τὸ καθαυτὸ ὑπάρχον εἶναι ἄμεση καὶ εὐθεία (direkte). [ ] Μόνον ἡ μὴ εὐθύτητα (Indirektheit) δημιουργεῖ τὴν εὐθύτητα (Direktheit), μόνον ὁ χωρισμὸς φέρνει τὴν ἐπαφή». Ἡ ἰδέα τῆς διαμεσολάβησης ὡς ὅρου τῆς ἀμεσότητας, ὅπως κατανοεῖται ἐδῶ, πρέπει νὰ διαφοροποιεῖται ἀπὸ ἐκείνη ποὺ θεματοποιεῖ μιὰ σκέψη σὰν τοῦ Ντερριντὰ γιὰ τὸν ρόλο τῆς διαμεσολάβησης στὴν συγκρότηση τῆς ἀμεσότητας. Ὅταν ὁ τελευταῖος γράφει: «Ἡ ἀμεσότητα εἶναι παράγωγη. Ὅλα ἀρχίζουν ἀπὸ τὸ ἔμμεσο, ἰδοὺ τί εἶναι ἀδιανόητο γιὰ τὸν Λόγο» (ὅ.π., σ. 272), ἁπλῶς ἀντιστρέφει τὸ γενετικὸ πρωτεῖο στὴν σχέση ἀμεσότητας καὶ διαμεσολάβησης, διατηρώντας συνάμα τὴν ἀμεσότητα στὴν σφαίρα τῆς διαμεσολάβησης. Ἡ σχέση ποὺ περιγράφει ὁ Πλέσνερ εἶναι σχέση συστοιχίας (Korrelation) τῶν ἔκκεντρων δομῶν ἀνθρώπου καὶ κόσμου (φυσικοῦ καὶ ἀνθρώπινου) καὶ ὄχι σχέση αἰτιότητας μὲ τὸ διαμεσολαβημένο ὡς «ἀρχὴ» καὶ τὸ ἄμεσο ὡς «παράγωγό» της. Ἡ ἐν λόγῳ συστοιχία ἐπιτρέπει τὴν ὑπέρβαση τῆς ἐμμένειας στὴν κατεύθυνση μιᾶς ἀντικειμενικῆς αμεσότητας, μιᾶς πραγματικότητας. 57. Βλ. OC 5, 412, ΚΓ, 87: «Οὐδεὶς ἀμφισβητεῖ ὅτι ὁ ἄνθρωπος τροποποιεῖται ἀπὸ τὶς αἰσθήσεις του ἀδυνατώντας ὅμως νὰ διακρίνουμε τὶς τροποποιήσεις, συγχέουμε τὰ αἴτιά τους δὲν βλέπουμε ὅτι συχνὰ δὲν ἐπιδροῦν σὲ ἐμᾶς μοναχὰ ὡς αἰσθήματα ἀλλὰ ὡς σήματα ἢ εἰκόνες, καὶ ὅτι οἱ ἠθικές τους ἐπιδράσεις ἔχουν ἐξ ἴσου ἠθικὰ αἴτια. Ὅπως τὰ συναισθήματα ποὺ μᾶς προκαλεῖ ἡ ζωγραφικὴ δὲν προέρχονται ἀπὸ τὰ χρώματα, ἡ ἐπιρροὴ ποὺ ἀσκεῖ ἡ μουσικὴ πάνω στὴν ψυχή μας δὲν εἶναι ἔργο τῶν ἤχων». 58. OC 5, 417-418 ΚΓ, 100. Πρβλ. OC 5, 924. 59. OC 5, 418-419 ΚΓ, 102. 60. Πρβλ. Die Einheit der Sinne. Grundlinien einer Ästhesiologie des Geistes (1923), GS 3. Πρβλ. σχετικὰ H.-U. Lessing, Hermeneutik der Sinne. Eine Untersuchung zu Helmuth Plessners Projekt einer «Ästhesiologie des Geistes» nebst einem Plessner-Ineditum, Alber, Φραϊβοῦργο-Μόναχο 1998 B. Accarino-M. Schloßberger (ἐπ.), Ex-

016:Layout 1 2/15/13 2:07 PM Page 393 ΜΟΥΣΙΚΗ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΦΥΣΗ ΣΤΟΝ ΡΟΥΣΣΩ 393 pressivität und Stil. Helmuth Plessners Sinnes- und Ausdrucksphilosophie, Akademie, Βερολίνο 2008. 61. Plessner, GS 3, 153 κ.ἑ. («Wesen und Arten des Verstehens»). 62. OC 5, 419, 420 ΚΓ, 103, 105. 63. OC 5, 420 ΚΓ, 104. Πρβλ. ἀναφορικὰ μὲ τὰ χρώματα Plessner, GS 7, 188-89: «Ἀντιπαραθέτοντας τὸν ἦχο μὲ τὸ φαινόμενο τοῦ χρώματος καθίσταται σαφὲς αὐτὸ τὸ οὔτε ἐδῶ οὔτε ἐκεί ὡς προσδιορισμὸς τοῦ τρόπου τοῦ [ἤχου]. Τὸ χρῶμα, ὅσο δὲν ἐκθαμβώνει, δίδεται οὐσιωδῶς σὲ θέση ἀπόστασης ἢ ἀντικρίσματος. Τὰ ὀπτικὰ δεδομένα, ἀδιάφορο ἂν πρόκειται γιὰ ζωηρὰ χρώματα ἢ διαβαθμίσεις τοῦ γκρίζου ἢ ἂν εἶναι χρώματα ἐπιφανειῶν, ἐπιπέδων ἢ σωμάτων, δηλαδὴ χώρου (διαφορὲς σχετικὲς μὲ τὴν ἀντίληψη τῶν πραγμάτων καὶ τῶν χρωμάτων, ποὺ δὲν ἀφοροῦν ὅμως τὸν τρόπο ποὺ δίδεται τὸ χρῶμα ὡς τέτοιο), εἶναι, σύμφωνα μὲ μιὰ ρήση τοῦ Στούμπφ (Stumpf), οὐσιωδῶς ἐκτατά ἢ ἀποτελοῦν, γιὰ νὰ παραπέμψουμε σὲ μιὰ ρήση τοῦ Χέρριγκ (Herring), ἐπίπεδο ποιόν». 64. OC 5, 420-421 ΚΓ, 106. 65. Πρβλ. Plessner, GS 7, 191: «Ἡ διαδοχὴ στὸν χρόνο δὲν εἶναι κάτι ἐξωγενὲς γιὰ τοὺς ἤχους, ὅπως ἂς πούμε γιὰ τὰ ὀπτικὰ δεδομένα, τὰ χρώματα καὶ σχήματα. Πολλῷ δὲ μᾶλλον, ἀναφορικὰ μὲ τὸ πλῆθος τους ὑφίσταται μιὰ ἀναγκαιότητα ἀλληλουχίας ποὺ λείπει στὰ ὀπτικὰ δεδομένα». 66. Βλ. GS 7, 189: «Οἱ ἦχοι εἶναι πάντοτε πλήρεις, ὑπόκωφοι, ὀξεῖς, αἰχμηροί, λεπτοί, ἀμβλεῖς. Οἱ χωροειδεῖς (raumhafte) (ὄχι χωρικοί (räumliche)!) χαρακτῆρες τοῦ ὀγκώδους (Voluminosität) δεικνύονται στὰ ἠχοχρώματα τῆς φωνητικῆς καὶ τῆς ἐνόργανης μουσικῆς, στὴν ἱκανότητα συγχορδιακῆς μίξης πολλῶν ἤχων σὲ εὐρύχωρα ἠχητικὰ μορφώματα καὶ στὸ τονικὸ ὕψος τοῦ ἤχου». 67. Βλ. OC 5, 850-51. 68. Βλ. B. Nettl, Music in Primitive Culture, Harvard UP, Καίμπριτζ Μασαχουσέτης 1956 ἑλλ. μτφ. Ἡ μουσικὴ στοὺς πρωτόγονους πολιτισμούς, Κάλβος, Ἀθήνα 1979, σ. 96-109 («Ἡ πολυφωνία»). 69. Βλ. OC 5, 847: «Ἡ φυσικὴ ἀρχὴ τῆς ἀντήχησης μᾶς παρέχει συγχορδίες μεμονωμένες καὶ μοναχικές δὲν θεσπίζει τὴν διάδοχή τους». 70. Τὶς ὁποίες, μεταξὺ ἄλλων, ἐπικαλέστηκε ἀργότερα ἡ βουλησιαρχικὴ ἑρμηνεία τῆς μουσικῆς ἀπὸ τὸν Σοπενχάυερ (Schopenhauer). Βλ. Τὰ κείμενα τοῦ Σοπενχάουερ γιὰ τὴν μουσική, παράρτημα στὸ βιβλίο μου Βούληση καὶ ἦχος. Ἡ μεταφυσικὴ τῆς μουσικῆς στὴν φιλοσοφία τοῦ Σοπενχάουερ, Ἑστία, Ἀθήνα 2004, σ. 214: «Ἄξια προσοχῆς εἶναι ἐπίσης ἡ ἐπίδραση τῆς καθυστέρησης. Ἡ καθυστέρηση εἶναι μιὰ διαφωνία ἡ ὁποία ἀναστέλλει τὴν ἀναμενόμενη μὲ βεβαιότητα τελικὴ συμφωνία ὅπου ἐνδυναμώνεται ἡ ἐπιθυμία γι αὐτήν, καὶ ἡ εἴσοδός της ἱκανοποιεῖ ἔτσι ἀκόμα περισσότερο: Προφανῶς ἕνα ἀνάλογο τῆς δι ἀναστολῆς ἐνισχυθείσας ἱκανοποίησης τῆς βούλησης. Ἡ τέλεια πτώση ἀπαιτεῖ τὴν προηγη-