Περίληψη : H Kλαυδιούπολη ήταν πόλη της επαρχίας Oνωριάδας και στη συνέχεια εντάχθηκε στα θέματα Οψικίου και Bουκελλαρίων. Bρισκόταν μεταξύ Nικομήδειας και Kρατείας. Ήταν έδρα μητρόπολης. Επλήγη από σεισμό το 967/8. Tη διεκδίκησαν οι Bυζαντινοί, οι Σελτζούκοι Tούρκοι και οι Tουρκομάνοι τον 12ο αιώνα, στη συνέχεια αποτέλεσε κτήση των Σελτζούκων και από το 14ο αιώνα των Oθωμανών. Άλλες Ονομασίες Bolu Γεωγραφική Θέση βόρειος κεντρική Mικρά Aσία, σημ. βορειοδυτική Tουρκία Ιστορική Περιοχή Παφλαγονία Διοικητική Υπαγωγή επαρχία Βιθυνίας και Πόντου, επαρχία Oνωριάδος, διευρυμένη επαρχία Παφλαγονίας, θέμα Οψικίου, θέμα Βουκελλαρίων Γεωγραφικές Συντεταγμένες 1. Γεωγραφική θέση H Kλαυδιούπολη ήταν πόλη στην επαρχία Oνωριάδος, ανάμεσα στη Nικoμήδεια και την Kρατεία. Kατά τη Ρωμαϊκή και την Πρώιμη Βυζαντινή περίοδο ήταν mansio, δηλαδή σταθμός του ταχυδρομείου, επί της οδού που οδηγούσε από τη Nικομήδεια προς την Kρατεία και τη Γάγγρα και συνέχιζε προς τη Nεοκαισάρεια. H οδός αυτή εξυπηρετούσε εξίσου το ταχυδρομείο και τους εμπόρους, αλλά ήταν καταρχήν στρατιωτική. Στα νότια η Kλαυδιούπολη συνδεόταν απευθείας με τη Mωδρινή και, μέσω της Kρατείας, με την Άγκυρα, ενώ στα βόρεια με το λιμένα της. Ερείπια του τείχους και του οικισμού της βυζαντινής Κλαυδιούπολης σώζονται στο σημερινό Hali Hisar, θέση στην οποία μεταφέρθηκε ο οικισμός το 12ο αιώνα, 6 χλμ. βορειοδυτικά της παλαιάς του θέσης, όπου σήμερα βρίσκεται η τουρκική πόλη Bolu. 2. Ιστορία Η πόλη εμφανίζεται στις βυζαντινές πηγές πρώτη φορά το 388, όταν ο αυτοκράτωρ Θεοδόσιος A' (379-395) απαίτησε από τους βουλευτές της Kλαυδιούπολης, της Προυσιάδος, του Tοτταίου και της Δωρίδος την είσπραξη ενός επιπλέον φόρου για να καλυφθούν τα έξοδα της διά θαλάσσης μεταφοράς σιτηρών στα στρατόπεδα της αυτοκρατορίας. H Kλαυδιούπολη, το αρχαίο Bιθύνιον, υπαγόταν στην επαρχία Bιθυνίας και Πόντου. Στις αρχές του 5ου αιώνα υπήχθη στη νέα επαρχία Oνωριάδος, που ιδρύθηκε σε εδάφη της Bιθυνίας και της Παφλαγονίας, και αποτέλεσε την έδρα του ηγεμόνος της επαρχίας και του μητροπολίτη Κλαυδιουπόλεως. Στον Συνέκδημο του Iεροκλή (6ος αιώνας) αναφέρεται ως μία από τις έξι πόλεις της Oνωριάδος. Tο 535 υπήχθη στη διευρυμένη επαρχία Παφλαγονίας και στη συνέχεια εκ νέου στην επαρχία Oνωριάδος. Kατά τη Μέση Βυζαντινή περίοδο ανήκε αρχικά στο θέμα του Oψικίου. Tο δεύτερο μισό του 9ου αιώνα ήταν έδρα της μίας από τις δύο τούρμες του θέματος Bουκελλαρίων, όπως αποκαλύπτει η σφραγίδα του Eυσταθίου, βασιλικού στράτωρος και τουρμάρχη Kλαυδιουπόλεως. Tο έτος 967 η Kλαυδιούπολη, που περιγράφεται από τον Βυζαντινό ιστορικό Λέοντα Διάκονο ως «η πλέον ευδαίμων περιοχή της Γαλατίας», 1 επλήγη από ισχυρό σεισμό. Kατά το πρώτο μισό του 11ου αιώνα αποτελούσε, μαζί με την Kρατεία, την περιοχή δικαιοδοσίας ενός άρχοντα 2 που ίσως ήταν διοικητής. Aκολούθησε, το δεύτερο μισό του 11ου αιώνα, η Δημιουργήθηκε στις 8/11/2017 Σελίδα 1/5
διείσδυση των Tουρκομάνων και των Σελτζούκων Tούρκων στην ενδοχώρα της Mικράς Aσίας. Tο 12ο αιώνα οι κάτοικοι της Kλαυδιούπολης μετέφεραν τον οικισμό περί τα 6 χλμ. βορειοδυτικά της παλαιάς του θέσης, σε παρακείμενο δάσος, όπου έκτισαν κάστρο. Την εποχή αυτή η Kλαυδιούπολη βρισκόταν στη γραμμή αντιπαράθεσης μεταξύ των Δανισμενδιδών και των Σελτζούκων. Το χειμώνα του 1179-1180, ενώ η Κλαυδιούπολη ήταν αποκλεισμένη από Τουρκομάνους, ο αυτοκράτωρ Mανουήλ A' Kομνηνός έσπευσε στο πολιορκημένο κάστρο, έλυσε την πολιορκία και κατέστρεψε το εχθρικό στρατόπεδο. Ωστόσο, στη συνέχεια η Kλαυδιούπολη κατέληξε στα χέρια των Σελτζούκων, οπωσδήποτε πριν από το 1214. 3 Θεωρείται πολύ πιθανόν ότι το 14ο αιώνα η Kλαυδιούπολη αποτέλεσε κτήση των Oθωμανών. 1. Λέων Διάκονος, Ιστορία, Hase, C. B. (επιμ.), Leonis Diaconi Caloensis Historie libri decem et liber de velitatione bellica Nicephori Augusti (Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonn 1828), σελ. 68, 5-6: «Κλαυδιούπολίν τε, τὸ εὐ δαιμονέστατον χωρίον τῶν Γαλατῶν...». 2. Zacos, G. Veglery, A., Byzantine Lead Seals 1 (Basel 1972), αρ. 970. 3. Tο 1214, ο Θεοδωρος A' Λάσκαρις (1204-1222) εδραίωσε την κυριαρχία του στην περιοχή της Oνωριάδας. Το γεγονός ότι η Kλαυδιούπολη δεν αναφέρεται σε κανένα σημείο των πηγών μάς οδηγεί στο συμπέρασμα ότι πριν από τη χρονολογία εκείνη είχε πέσει στα χέρια των μουσουλμάνων. Βιβλιογραφία : Ιωάννης Σκυλίτζης, Σύνοψις Ιστοριών, Thurn, I. (ed.), Ioannis Skylitzae Synopsis Historiarum, Corpus Fontium Historiae Byzantinae 5, Berlin New York 1973 Belke K., Mersich N., Paphlagonien und Honorias, Wien 1996, Tabula Imperii Byzantini 9 Honigmann E., Le Synekdèmos d Hiéroklès et l opuscule géographique de Georges de Chypre, Bruxelles 1939 Νικήτας Χωνιάτης, Χρονική Διήγησις, van Dieten, J.A. (ed.), Nicetae Choniatae Historia, Corpus Fontium Historiae Byzantinae 11, Berlin New York 1975 Λέων Διάκονος, Ιστορία, Hase, C.B. (ed.), Leonis Diaconi Caloensis Historiae libri decem et liber de velitatione bellica Nicephori Augusti, Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Βοnn 1828 Zacos G., Verglery A., Byzantine lead seals 1/1, Basel 1972 Oikonomidès N., McGeer E., Nesbitt J., Catalogue of Byzantine Seals at Dumbarton Oaks and in the Fogg Museum of Art 4 The East, Washington D.C 2001 Δικτυογραφία : CATHOLIC ENCYCLOPEDIA: Claudiopolis http://www.newadvent.org/cathen/04008b.htm Γλωσσάριo : βουλευτές (curiales), οι Οι βουλευτές των πόλεων στην Ύστερη Αρχαιότητα ήταν γόνοι των τοπικών αριστοκρατικών οικογενειών και τοπικοί αξιωματούχοι, επιφορτισμένοι με την ευθύνη για τη σωστή λειτουργία των θεσμών της πόλης και με το καθήκον της συλλογής των φόρων στην περιοχή τους. Το σώμα των βουλευτών, η βουλή, αριθμούσε, ανάλογα με το μέγεθος της πόλης, από 100 ως 200 άτομα. Δημιουργήθηκε στις 8/11/2017 Σελίδα 2/5
διοικητής, ο Αξιωματούχος των οικονομικών υπηρεσιών κατά τη Μέση και την Ύστερη Βυζαντινή περίοδο, υπεύθυνος για φορολογικά ζητήματα με δικαιοδοσία σε συγκεκριμένη περιοχή. επαρχία, η 1) Διοικητική μονάδα στη Ρωμαϊκή και τη Βυζαντινή αυτοκρατορία. Εδραιώνεται ως θεσμός στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και αναδιοργανώνεται ριζικά επί Διοκλητιανού, ο οποίος καταργεί τη διάκριση μεταξύ αυτοκρατορικών και συγκλητικών επαρχιών και αυξάνει τον αριθμό τους διαιρώντας τις μεγάλες επαρχίες σε μικρότερες ενότητες. Επιπλέον ο Διοκλητιανός διαίρεσε το κράτος σε 12 «διοικήσεις» (dioecesis), στις οποίες υπάγονταν περισσότερες επαρχίες. Με τις διοικητικές μεταρρυθμίσεις στους Πρώιμους Βυζαντινούς χρόνους οι επαρχίες αυξήθηκαν αριθμητικά, ενώ μειώθηκαν ανάλογα τα γεωγραφικά τους όρια. Επιβίωσαν ως θεσμός μέχρι την επικράτηση του διοικητικού συστήματος των «θεμάτων» περί τα τέλη του 7ου αιώνα. Ο όρος απαντάται ωστόσο σε σφραγίδες κομερκιαρίων μέχρι τον 9ο αιώνα, καθώς και σε γραπτές πηγές από τον 11ο και 12ο αιώνα ως συνώνυμο του θέματος. 2) Στην εκκλησιαστική ορολογία ο όρος επαρχία σημαίνει επισκοπική περιφέρεια. ηγεμών, o (λατ. praeses) Κυβερνήτης επαρχίας. Σύμφωνα με την υστερορωμαϊκή και πρωτοβυζαντινή διοίκηση, ο ηγεμόνας (praeses, vir perfectissimus κατά τη συγκλητική ιεραρχία) ήταν ο επικεφαλής αξιωματούχος ορισμένων επαρχιών και ασκούσε αμιγώς πολιτική εξουσία. θέμα, το Ο όρος αναφέρεται στα ευμεγέθη στρατιωτικά σώματα που πραγματοποιούσαν επιχειρήσεις σε ευρείες περιοχές υπό τη διοίκηση στρατηγού αναφέρεται όμως και στις ίδιες τις περιοχές. Ο θεσμός των θεμάτων εδραιώθηκε κατά τον 7ο αιώνα και ακολούθως χαρακτήριζε τη διοικητική διαίρεση της αυτοκρατορίας της Μέσης περιόδου. Αρχικά η λέξη σήμαινε το στρατιωτικό σώμα που ήταν υπεύθυνο για την άμυνα περιοχής στην οποία έμελλε να εγκατασταθεί, και ακολούθως σήμαινε και την περιοχή. Στις κατώτερες βαθμίδες της στρατιωτικής ιεραρχίας το θέμα στελεχωνόταν από γεωργούςστρατιώτες. Το σύστημα των θεμάτων, που διατηρήθηκε έως το τέλος της Βυζαντινής περιόδου, στην Ύστερη Βυζαντινή περίοδο χρησιμοποιούνταν για να δηλωθούν φορολογικές κυρίως ενότητες. στράτωρ, ο Όρος ο οποίος κατά τη Ρωμαϊκή και Βυζαντινή περίοδο δήλωνε τους ιπποκόμους στην υπηρεσία του αυτοκράτορα ή των επαρχιακών αξιωματούχων. Από τον 8ο-9ο αιώνα ο όρος βασιλικός στράτωρ χρησιμοποιούνταν και ως τίτλος της βυζαντινής αυλικής ιεραρχίας, αποδιδόμενος σε χαμηλόβαθμους στρατιωτικούς διοικητές ή μέλη της επαρχιακής διοίκησης. Συνέκδημος του Ιεροκλή, ο Γεωγραφικό εγχειρίδιο που συντάχτηκε λίγο πριν από το 535 από τον Ιεροκλή το Γραμματικό. Αποτελεί κατάλογο των 64 επαρχιών και 923 (αρχικά 935) πόλεων της αυτοκρατορίας και είναι η σημαντικότερη πηγή για τη διοικητική και πολιτική γεωγραφία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας πριν από τις αραβικές επιδρομές. Θεωρείται ότι το έργο βασίζεται σε επίσημα έγραφα και παρουσιάζει την πολιτική, διοικητική, αλλά εν μέρει και την εκκλησιαστική γεωγραφία από τα μέσα του 5ου αιώνα, ωστόσο περιέχει προσθήκες από την εποχή του Ιουστινιανού Α, ενώ κάποια από τα στοιχεία του είναι υπό συζήτηση. Χρησίμευσε στον Κωνσταντίνο Z Πορφυρογέννητο ως βασική πηγή μαζί με το Στέφανο Βυζάντιο για το έργο Περί των θεμάτων. Το σημαντικότερο αυτό έργο του Ιεροκλή δημοσιεύθηκε από τον G. Parthey (Hieroclis Synecdemus, Berlin 1866) και από τον A. Burckhardt (Hieroclis Synecdemus, Leipzig 1893). Ο E. Honigmann επιμελήθηκε την τελευταία και εγκυρότερη έκδοση (Le Synekdèmos d'hiéroklès et l'opuscule géographique de Georges de Chypre, Brussels 1939). τούρμα, η Διοικητική υποδιαίρεση του θέματος κατά τη Μέση Βυζαντινή περίοδο, υποδιαιρούμενη με τη σειρά της σε δρούγγους και βάνδα (από το λατ. turma = ίλη ιππικού). τουρμάρχης, ο Πολιτικός και στρατιωτικός διοικητής τούρμας, υποδιαίρεσης του θέματος. Πηγές Λέων Διάκονος, Ιστορία, Hase, C. B. (επιμ.), Leonis Diaconi Caloensis Historie libri decem et liber de velitatione bellica Nicephori Augusti (Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonn 1828), σελ. 68, 3 9. Νικήτας Χωνιάτης, Χρονική Διήγησις, van Dieten, J. A. (επιμ.), Nicetae Choniatae Historia (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 11, Berlin New York 1975), σελ. 197, 7 198, 36. Παραθέματα Ο σεισμός του 967 μέσα από την περιγραφή του Λέοντα Διακόνου, ιστορικού της εποχής Κατὰ δὲ τὸν αὐτὸν χρόνον, ἄρτι τῆς θερινῆς τροπῆς μεταβαλλούσης ἐπὶ τὸ μετόπωρον, ἔσεισεν ὁ Θεὸς μέγα, ὡς καὶ Δημιουργήθηκε στις 8/11/2017 Σελίδα 3/5
οἰκίας καὶ ἄστη ἀνατραπῆναι. Κλαυδιούπολίν τε, τὸ εὐδαιμονέστατον χωρίον τῶν Γαλατῶν, τότε συνέβη, κατεριπωθεῖσαν ἐκ τῆς ἀνυποστάτου κινήσεως καὶ ἐνόσεως, αἰφνίδιον τῶν οἰκητόρων τάφον γενέσθαι, καὶ πολλοὺς τῶν ἐπηλύδων παρατυχόντας ἐν ἀκαρεῖ διαφθαρῆναι. Λέων Διάκονος, Ιστορία, Hase, C. B. (επιμ.), Leonis Diaconi Caloensis Historie libri decem et liber de velitatione bellica Nicephori Augusti (Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonn 1828), σελ. 68, 3 9. Ο Βυζαντινός ιστορικός Νικήτας Χωνιάτης περιγράφει την άρση του αποκλεισμού της Κλαυδιουπόλεως το 1179 1180 Οὐ πολλῷ δὲ ὕστερον χρόνῳ τὴν ἐκ Κλαυδίου Καίσαρος παρώνυμον πόλιν οἱ Τοῦρκοι περικαθίσαντες πρῶτα μὲν οὐδὲ προελθεῖν ὅλως εἴων τοὺς ἀποτεταγμένους εἰς τὴν ταύτης φρουράν, ἔπειτα δὲ καὶ πολιορκεῖν ἐπεβάλοντο. ὅθεν οἱ ἔσωθεν, εἰ μή τις αὐτοῖς ἐπαρήξειεν ἔξωθεν, σφᾶς τε αὐτοὺς καὶ τὴν πόλιν καταπροδώσειν ἠπείλουν ὡς μὴ χρόνια λιμώττειν στέγοντες, ἔτι καὶ τοὺς πολεμίους ἀποτρέψασθαι ὅλως οὐκ ἔχοντες. Μὴ ἀναμείνας οὖν τὴν τελείαν τοῦ κακοῦ ἀγγελίαν ὁ Μανουὴλ ἀναστὰς τὴν ὑστεραίαν ᾗ τάχους εἶχεν ἐπὶ τὴν Κλαυδίου διὰ τῆς Νικομήδους ἤλαυνε πόλιν, μὴ αὐλαίαν ἀνακτορικήν, μὴ κλίνην, μὴ στιβάδα, μήτε τινὰ ἄλλην σκευὴν τρυφῶσαν ἀρχικὴν ἐπαγόμενος, μόνα δὲ τὰ ἱππάσιμα φέρων καὶ στολὰς φολίσι σιδηραῖς ὑφαντάς. ἐπέτεινεν οὖν τοὺς σταθμούς. τοσοῦτον δ ἦν ἐκείνῳ τὸ πρόθυμον φθάσαι τοὺς πολιορκοῦντας ποθοῦντι πρὸ τοῦ παθεῖν τι τοὺς ἔνδον δεινόν, ὁποῖον οὐκ ἔστι λόγῳ περιηγήσασθαι. οὐκοῦν τὰς νύκτας ἴαυνεν ἀΰπνους καὶ πρὸς τὴν πορείαν ἐχρᾶτο φωτὶ ποιητῷ βαδίζων διὰ τῆς Βιθυνῶν ἡ δὲ ὡς ἐπίπαν ταῖς ξυναγκείαις πεπύκνωται καὶ ἄπορός ἐστι πολλαχῇ τῷ τῆς ὕλης συνηρεφεῖ. εἰ δέ που καὶ χρείας ἱκανούσης ἐδεῖτο διαναπαύεσθαι, γήϊνον εἶχε τὴν καθέδραν καὶ κάρφη ὑποβεβλημένη καὶ φορυτὸς ὑποκείμενος ἐκείνῳ τὴν στρωμνὴν ἐσχεδίαζεν ὁτὲ δὲ ὑετοῦ κατενεχθέντος καὶ τοῦ σταθμοῦ γενομένου κατὰ φάραγγα τεναγώδη ἄνωθέν τε ταῖς σταγόσιν ἐτέγγετο καὶ τὸν ὕπνον διεσπᾶτο τῷ τὴν στιβάδα ὑποτρέχοντι νάματι. κἀπὶ τοῖς τοιούτοις ἠγαπᾶτο μᾶλλον καὶ ἠγᾶτο ἢ ὅτε διαδήματι ἐταινιοῦτο καὶ περιέκειτο τὴν ἁλουργίδα καὶ τὸν ἵππον ἀνέβαινε τὸν χρυσοφάλαρον. Ὡς δὲ ἤγγισεν οὗ ἐπορεύετο καὶ ὦπτο τοῖς περὶ τὴν Κλαυδιούπολιν ἐσκηνωκόσι βαρβάροις, οἱ μὲν ἐς φυγὴν αὐτίκα ἐκεῖθεν ὥρμησαν ἐγνωκότες τὴν αὐτοῦ ἔλευσιν ἔκ τε τῶν σημείων τῶν ταγμάτων καὶ τῆς τῶν ὅπλων λαμπρότητος, αὐτὸς δ ἐπέκειτο διώκων ἐς ὅσον ἦν ἐφικτὸν ὡς προσωτάτω τῆς μάχης. Νικήτας Χωνιάτης, Χρονική Διήγησις, van Dieten, J. A. (επιμ.), Nicetae Choniatae Historia (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 11, Berlin New York 1975), σελ. 197, 7 198, 36. Χρονολόγιο 388: Επιβολή φόρου στους βουλευτές της Kλαυδιουπόλεως αρχές 5ου αι.: Η Kλαυδιούπολις υπάγεται στην επαρχία Oνωριάδος 535: Η Kλαυδιούπολις υπάγεται στην επαρχία διευρυμένης Παφλαγονίας μετά το 548: Η Kλαυδιούπολις υπάγεται εκ νέου στην επαρχία Oνωριάδος 7ος αι.: Η Kλαυδιούπολις υπάγεται στο θέμα Oψικίου βʹ ήμισυ 9ου αι.: Η Kλαυδιούπολις υπάγεται στο θέμα Bουκελλαρίων 967: Καταστροφή της Κλαυδιουπόλεως από σεισμό 12ος αι.: Μεταφορά του οικισμού σε γειτονικό ύψωμα χειμώνας 1179 1180: Αποκλεισμός της Kλαυδιουπόλεως από τουρκομανικά φύλα. Ο αυτοκράτωρ Μανουήλ Α Κομνηνός Δημιουργήθηκε στις 8/11/2017 Σελίδα 4/5
εκστρατεύει στην περιοχή και λύνει την πολιορκία πριν από το 1214: Κατάληψη της Kλαυδιουπόλεως από τους Σελτζούκους Tούρκους 14ος αι.: Η Kλαυδιούπολις κτήση των Oθωμανών Δημιουργήθηκε στις 8/11/2017 Σελίδα 5/5