ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ & ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ &ΡΩΜΑΪΚΗΣ,

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ & ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ &ΡΩΜΑΪΚΗΣ, & ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ & ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΠΟΥΛΤΙΔΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΑ ΚΙΝΗΜΑΤΑ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΤΩΝ ΚΟΜΝΗΝΩΝ (1081-1180). Πρωτεύουσα μεταπτυχιακή εργασία Εισηγήτρια καθηγήτρια: κ. Πολύμνια Κατσώνη ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2013

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ & ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ &ΡΩΜΑΪΚΗΣ, & ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ & ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΠΟΥΛΤΙΔΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΑ ΚΙΝΗΜΑΤΑ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΤΩΝ ΚΟΜΝΗΝΩΝ (1081-1180). Πρωτεύουσα μεταπτυχιακή εργασία Εισηγήτρια καθηγήτρια: κ. Πολύμνια Κατσώνη ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2013

Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ Η παρούσα εργασία επιχειρεί να εξετάσει τα επαναστατικά κινήματα εναντίον των Κομνηνών την περίοδο 1081-1180. Το διάστημα αυτό εκδηλώθηκαν επαναστατικά στασιαστικά κινήματα και αυτονομιστικά -χωριστικά, τα οποία οι τρεις αυτοκράτορες Αλέξιος Α, Ιωάννης Β και Μανουήλ Α κλήθηκαν να αντιμετωπίσουν. Η εργασία αυτή έχει ως σκοπό να παρουσιάσει τα πρόσωπα που πρωταγωνίστησαν σε αυτά, τα αίτια και τα αποτελέσματα των κινημάτων καθώς και τις ποινές που επιβλήθηκαν στους συμμετέχοντες. Επιπλέον, γίνεται προσπάθεια να αιτιολογηθεί η συμπεριφορά του εκάστοτε αυτοκράτορα απέναντι σε αυτά τα κινήματα. Ως κατακλείδα θα ήθελα να ευχαριστήσω την εποπτεύουσα καθηγήτρια κυρία Πολύμνια Κατσώνη, που με βοήθησε ουσιαστικά με τις παρατηρήσεις, τις υποδείξεις και τις συμβουλές της και στήριξε την προσπάθειά μου με την επιστημονική της κατάρτιση και την ενθάρρυνσή της σε όλα τα στάδια της εργασίας μου.

Περιεχόμενα σελ. Πρόλογος Περιεχόμενα Βιβλιογραφία Ι-XXXVI Εισαγωγή Α.Η σύγκρουση για την εξουσία. 1-7 Β. Η οικονομική κατάσταση του ενδέκατου και δωδέκατου αιώνα. 7-9 Γ. Η Μ.Ασία και οι μειονότητες ως παράγοντας αστάθειας. Οι Σελτζούκοι και η αποξένωση των ανατολικών επαρχιών. 10-16 Δ. Ο χαρακτήρας των κινημάτων κατά της αυτοκρατορικής εξουσίας και οι ποινές τους. 16-17 Ε. Πηγές πληροφόρησης για τα επαναστατικά κινήματα εναντίον των Κομνηνών την περίοδο 1081-1180. 17-18 ΜΕΡΟΣ Α Οι Κομνηνοί την περίοδο 1081-1180. 1. Η βασιλεία του Αλεξίου Α Κομνηνού (1081-1118). 20-22 2. Η βασιλεία του Ιωάννη Β Κομνηνού (1118-1143). 22-23 3. Η βασιλεία του Μανουήλ Α Κομνηνού (1143-1180). 23-24 ΜΕΡΟΣ Β Τα επαναστατικά κινήματα εναντίον των Κομνηνών. I. Κινήματα εναντίον του Αλεξίου Α Κομνηνού 25-27

1. Η ημιαυτονομία του Θεόδωρου (Α ) Γαβρά, δούκα Χαλδίας (Πόντου) (περ.1081-1098). 28-31 2. Η αποστασία του Καρύκη στην Κρήτη (περ. 1091-1092/93). 31-39 3. Η αποστασία του Ραψομάτη στην Κύπρο (περ. 1091-1092/ 1093). 40-46 4. H συνωμοσία του Ιωάννη Κομνηνού, δούκα Δυρραχίου (περ. 1093). 46-53 5.H συνωμοσία του Νικηφόρου Διογένη ( Φεβρουάριος- Ιούνιος 1094). 53-61 6.Ο Ψευδο-Διογένης και οι Κουμάνοι (1094/95). 61-67 7.H συνωμοσία των Ανεμάδων (περ. 1100/1101). 67-72 8.Η αποστασία του Γρηγορίου Γαβρά Ταρωνίτη στην Τραπεζούντα (περ. 1103/1104 ή 1106/7). 72-75 ΙΙ.Κινήματα εναντίον του Ιωάννη Β Κομνηνού (1118-1143). 1.Η επιβουλή της Άννας Κομνηνής (άνοιξη 1119). 76-81 2. Το κίνημα ανεξαρτησίας του Κωνσταντίνου Γαβρά στην Τραπεζούντα (1126-1140). 82-85 3. Το κίνημα αυτονομίας του Κασιανού ( δεκαετία του 1130). 85-87 4. Τα κινήματα του σεβαστοκράτορα Ισαάκιου Κομνηνού και οι απόπειρες κατάληψης του θρόνου (1130 κ.ε.). 87-92 ΙΙΙ. Κινήματα εναντίον του Μανουήλ Α Κομνηνού (1143-1180) 1.Η συνωμοσία του σεβαστοκράτορα Ισαάκιου Κομνηνού το 1143. 93-97 2.Η αντίδραση του μεγάλου δομέστικου Ιωάννη Αξούχ(ου) προς τον Μανουήλ Α Κομνηνό στα Μελάγγεια (περ.1144/46). 97-107 3. Οι συνωμοσίες του Ανδρόνικου Κομνηνού (1152 κ.ε.). 108-120 4. Η συνωμοσία του Θεόδωρου Στυπειώτη εναντίον του Μανουήλ Α Κομνηνού (1159). 120-127 5.Η συνωμοσία του Αλέξιου Αξούχου (1167). 127-131 Πίνακας των κινημάτων 132-133 ΕΠΙΛΟΓΟΣ 134-137

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Βραχυγραφίες: ΑΠ Ἀρχεῖον Πόντου. Περιοδικὸν σύγγραμμα ἐκδιδόμενον ὑπὸ τῆς Ἐπιτροπῆς Ποντιακῶν Μελετῶν, Ἀθῆναι 1928 κ. ε. BAH- IFAI BBA ΒCH Bibliotheque archéologique et historique de l Institut Français d Archéologie d Instanbul. Berliner Byzantinische Arbeiten, εκδ. Berlin, Akademie- Verlag, 1956-1995. Bulletin de Correspondance Hellenique. École Française d Athénes, (Aθήνα- Paris 1877 κ. ε. BKM Βυζαντινὰ Κείμενα καὶ Μελέται. Δημοσιεύματα Κέντρου Βυζαντινών Ερευνών Φιλοσοφικής Σχολής Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης εκδιδόμενα ως παράρτημα των Βυζαντινών, Θεσσαλονίκη 1969 κ. ε. BMGS Βyzantine and Modern Greek Studies, Birmingham 1975 κ. ε. Βsl Byzantinoslavica, Prague 1929 κ. ε. Βyz Byzantion, Revue Internationale des Études Byzantines, Paris Liège 1924-9, Paris- Brussels 1930, Brussels 1931 κ. ε. Bυζαντιακά Ἐπιστημονικὸν ὄργανον Ἑλληνικῆς Ἱστορικῆς Ἑταιρείας Περίοδος Μεσαιωνικοῦ Ἑλληνισμού, Θεσσαλονίκη 1981 κ. ε. Βυζαντινά Ἐπιστημονικόν ὄργανον Κέντρου Βυζαντινῶν Ἐρευνών, A. Π. Θ., Θεσσαλονίκη 1969 κ. ε. Βυζαντινός Δόμος Βυζαντινός Δόμος, Περιοδικό, Μεσαιωνικής Ελληνικής Ιστορίας και Πολιτισμού, Αθήνα 1987 κ. ε. I

BZ Βyzantinische Zeitschrift, Leipzig 1892 κ. ε., Μünchen 1950 κ. ε. CFHB CSHB DOP DTC EEBΣ ΕΒΕ Corpus Fontium Historiae Byzantinae, Washington- Berlin- Wien- Bruxelles- Roma- Thessalonique 1967 κ. ε. Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, τ. 1-50, Βonnae 1828-1897. Dumbarton Oaks Papers, Cambridge, Mass. 1941-1958, Waschington DC 1959 κ. ε. Dictionnaire de Theologie Catholique, Paris 1903-72. Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, Αθῆναι 1924 κ. ε. Εταιρεία Βυζαντινών Ερευνών, Θεσσαλονίκη. E. I. Εncyclopédie de l Islam (nouvelle edition), επιμ. T. Houtsman, R. Brosse κ. ά., τ. 1-12, Paris- Leiden 1960-2002. ΕΙΕ Ελληνικά Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Αθήνα. Ελληνικά, Αθῆναι 1928 κ. ε., Θεσσαλονίκη 1952 κ. ε. ΕΠΛΒΙΠ Εγκυκλοπαιδικό προσωπογραφικό λεξικό βυζαντινής ιστορίας και πολιτισμού, επιμ. Α. Γ. Κ. Σαββίδης, Αθήνα 1996 κ. ε. FM GOTR Fontes Minores, τ. I- X [Forschungen zur byzantinischen Rechtsgeschichte], Frankfurt a. M. 1976-1998. Greek Orthodox Theological Review, Brookline Mass. 1954 κ. ε. JÖB Jahrbuch der Österreichischen Byzantinischen Gesellschaft, Wien 1 (1951) - 17 (1968). IRAIK Izvestija Russkago Archeologiceskago Instituta v Konstantinopole, Odessa- II

Sofia 1896 κ. ε. ΛΒΟ Ι. Ε. Καραγιαννόπουλος, Λεξικό Βυζαντινής Ορολογίας, τ. Α : Οικονομικοί Όροι, Συντάκτες: Σ. Βαρναλίδης, Μ. Γρηγορίου- Ιωαννίδου, Π. Κατσώνη, Α. Σταυρίδου- Ζαφράκα, ΚΒΕ, Θεσσαλονίκη 2000. Mακεδονικά Μακεδονικά, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1940 κ. ε. ΜΜ ΝΕ ODB F. Miklosich- J. Müller, Acta et Diplomata graecca medii aevi sacra et profana, τ. 1-16,Vindobonae 1860-1890, (ανατύπωση Ἀθῆναι Aalen 1968). Νέος Ελλημομνήμων, τ. 1-21, Leiden 1904, Αθῆναι 1904-1927. Φωτοτ. ανατ., Αθῆναι 1969. The Oxford Dictionary of Byzantium, ed. A. P. Kazhdan, τ. 1-3, Οxford- New York 1991. RA Revue Archéologique, Paris 1844 κ. ε. REB ΣΣΜ Σύμμεικτα Revue des Études Byzantines, Ιnstitut Français d Études Byzantines, Bucharest 1944 κ. ε., Paris 1946 κ. ε. Σειρά Στρατηγικών Μελετών. Σύμμεικτα Κέντρου Βυζαντινών Ερευνών Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών (πρώην βασιλικού Ιδρύματος Ερευνών), Αθήνα 1966 κ. ε. TM Travaux et Mémoires, Paris 1965 κ. ε. VR VT Variorum Reprint Varia Turcica. Viz. Vrem. Vizantijskij Vremmenik, Sanktpetersburg/ Petrograd/ Leningrad 1894-1927, Moskva 1947 κ. ε. III

Πηγές: Actes d Iviron Actes d Iviron, τ. Ι (Des origines au milieu du XIe siècle), έκδ. J. Lefort, N. Oikonomidès, D. Papachryssanthou με τη συνεργασία της H. Mètrèvèli [Archives de l Athos, XVI], Paris 1985, τ. ΙΙ (Du milieu du XIe siècle à 1204), έκδ. J. Lefort, N. Oikonomidès, D. Papachrysanthou, avec la collaboration de V. Kravari et d H. Métrévéli, [ Archives de l Athos, XVIII], 1994, τ. ΙV (De 1328 au début du XVIe siècle), έκδ. J. Lefort, N. Oikonomidès, D. Papachryssanthou, V.Kravari, avec la collaboration d H. Mètrèvèli, [Archives de l Athos, XIX], Paris 1995. Άννα Κομνηνή Σύνταγμα σὺν Θεῷ τὸν κατὰ τὸν άνακτα κυροῦ Ἀλεξίου τοῦ Κομνηνοῦ πονηθὲν παρὰ τῆς θυγατρὸς αὐτοῦ κυρίας Ἄννης τῆς πορφυρογεννήτου τῆς βασιλίσσης, ὃ καὶ ἐκλήθη Ἀλεξιάς παρ αὐτῆς, έκδ. D. R. Reinsh- A. Kambylis, Annae Comnenae Alexias, CFHBXL/1, Βerlin 2001. Aνωνύμου, Τακτικόν Ανωνύμου, Βιβλίον Τακτικόν, στο: G. T. Dennis, Military Treatises, κείμενο σελ. 246-327. J. - Cl. Cheynet, - C. Morrisson- W. Seibt, Seyrig J. - Cl. Cheynet, - C. Morrisson- W. Seibt, Les Sceaux Byzantins de la collection Henry Seyrig, Paris 1991. J. - Cl. Cheynet, Iznik J. - Cl. Cheynet, Les sceaux du Musèe d Iznik, REB 49 (1991) 219-235. Χρυσόβουλλον Αλεξίου Γ Χρυσόβουλλον Αλεξίου Γ τοῦ Μεγάλου Κομνηνοὺ, έκδ. D. A. Zakythinos, Le chrysobulle d Alexis III Comnène, empereur de Trébizonde, en faveur des Vénitiens, (Collection de l Institut Neo- Hellénique de l Université de Paris, Fascicule 12), Paris 1932 (Μάρτιος 1364, κείμενο 29. 1-37. 175). IV

Dānişmendnāme I. Mélikoff, Le Geste de Melik Dānişmend. Étude critique du Dānişmendnāme. Tome I. Introduction et traduction, Tome II. Édition critique avec glossaire et index, (ΒΑΗ- IFAI 10), Paris 1960. G. T. Dennis, Military Treatises G. T. Dennis, Three Βyzantine military treatises, CFHB XXV, Washington D. C. 1985. Διήγησις μερικὴ Διήγησις μερικὴ τῶν ἐπιστολῶν Ἀλεξίου βασιλέως καὶ πατριάρχου, γενομένη κατὰ διαφόρους καιρούς, έκδ. Ph. Meyer, Die Haupturkunden für die Geschichte der Athosklöster. Grösstentheils zum ersten Male herausgegeben und mit Einleitungen versehen, Leipzig 1894 (ανατ. Αmsterdam 1965), σελ. 163. 1-184. 12 (αρ. VI). F. Dölger, Schatzkammer F. Dölger, Aus den Schatzkammern des Ηeiligen Berges, München 1948. F. Dölger- P. Wirth, Regesten F. Dölger- P. Wirth, Regesten der Kaiserurkunden des oströmischen Reiches von 565-1453. 2 Teil (1025-1204) zweite, erweiterte und verbesserte Auflage, München 1995. Εγκώμιον Θεοδοσίου Τα αγιολογικά κείμενα τοῦ ὀσίου Χριστοδούλου, ἰδρυτοῦ τῆς ἐν Πάτμῳ Μονῆς, έκδ. Ε. Βρανούση, Αθήνα 1966. Εφραίμ Aίνιος Έγγρ. Πάτμ. Eυστάθιος Θεσσαλονίκης, Άλωσις Ἐφραίμ τοῦ Αίνιου, Χρονική Ιστορία, έκδ. O. Lampsides, Ephraem Aeni, Historia Chronica, CFHB XXVII, Series Atheniensis, Athenis 1990. Βυζαντινά Έγγραφα της Μονής Πάτμου. τ. Α : Αυτοκρατορικά, [Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών. Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών], έκδ. Έ. Βρανούση, Αθῆναι 1980. Ἐυσταθίου τοῦ Θεσσαλονίκης συγγραφὴ τῆς εἴθε ὑστέρας κατ αὐτήν ἀλώσεως, έκδ. St. Kyriakidis, La Espugnazione di Tessalonica. Τesto critic, introduzione, annotazioni [Testi e Monumenti, Testi 5], V

ιταλική μτφρ. V. Rotolo, Palermo 1961. P. Gautier, Synode P. Gautier, Le synode des Blachernes (fin 1094). Étude prosopographique, REB 29 (1971) 213-284. Γεώργιος Τορνίκης, Λόγος Γεώργιος Τορνίκης, Λόγος ἐπὶ τῷ θανάτῳ τῆς πορφυρογεννήτου κυρᾶς Ἄννης τῆς καισαρίσσης, έκδ. J. Darrouzés, Georges et Dèmètrios Tornikès Lettres et discours. Introduction, texte, analyses, traduction et notes [Le monde byzantine], Paris 1970. σελ. 221. 1-323. 6 (αρ. 14). Γεώργιος Τορνίκης, Ανδρόνικος Γεώργιος Τορνίκης, Πρὸς τὸν περιπόθητον ἐξάδελφον τοῦ κραταιοῦ καὶ ἁγίου ἡμῶν βασιλέως κὺρ Ανδρόνικον τὸν Κομνηνὸν, ὡς ἀπ αὐτοῦ καὶ τοῦ ἀδελφοῦ αὐτοῦ ὑπὲρ τοῦ ἀδελφοῦ αὐτοῦ Δημητρίου, ὅτε ἦν ἐν Βρανιτζόβη, έκδ. J. Darrouzés, Georges et Dèmètrios Tornikès, Lettres et discours. Introduction, texte, analyses, traduction et notes [Le monde byzantine], Paris 1970, σελ. 108. 1-111. 23. (αρ. 4). Γεώργιος Τορνίκης, Επ. προς Θεόδωρο Στυπειώτη Gesta Friderici Γεώργιος Τορνίκης, Τῷ ἐπί τοῦ κανικλείου κυρ Θεοδὠρῳ Στυππειώτῃ (επιστ. 7), έκδ. J. Darrouzés, Georges et Dèmètrios Tornikès, Lettres et discours. Introduction, texte, analyses, traduction et notes [Le monde byzantine], Paris 1970, σελ. 142. 1-144. 4, (αρ. 17). Ottonis et Rahevini, Gesta Friderici I Imperatoris in Monumenta Germania Historica, έκδ. J. Waitz, Scriptores rerum Germanicarum in usum scolari recusi, edition III, Honoverae et Lipsiae 1912. VI

V. Grumel, Regestes V. Grumel, Les regestes des actes du patriarcat de Constantinople, Le Patriarcat byzantine. [Recherches de Diplomatique, d Histoire et de Géographie ecclésiastiques publiées par l Institut d Études Byzantines des Augustins de l Assomption, Série I], τόμ. I: Les Actes des Patriarches, τεύχ. Ι: Les regestes de 381 à 715, II: Les Regestes de 715 à 1043, III: Les regestes de 1043 à 1206, Paris 1932, 1936,1947 (β έκδ. Τεύχ. Ι Paris 1972, β έκδ. Τεύχ. ΙΙ- ΙΙΙ από τον J. Darrouzès, Paris 1089. Γουλιέλμος Τύρου Guillaume de Tyr, Chronique, έκδ. R. B. C. Huygens, Willelmi Tyrensis Archiepiscopi, Chronicon, Corpus Christianorum, Continuatio Mediaeualis LXIII A, Brepols 1986. Hist. Ierosol. Albert of Aachen, Ηistoria Ierosolimitana, edited and translated by Suzan Edgington, History of the journey to Jerousalem [Oxford Medieval Texts], New York 2007. Ιω. Καμινιάτης, Άλωσις Ἰωάννου Καμινιάτου, Εἰς τὴν ἄλωσιν τῆς Θεσσαλονίκης, έκδ. G. Böhlig, Ioannis Caminiatae de expugnatione Thessalonicae, CFHB, IV, Series Berolinensis, Berlin- New York 1973. Iω. Κίνναμος Ἐπιτομἠ τῶν κατορθωμάτων τῷ μακαρίτῃ βασιλεῖ καὶ πορφυρογεννήτῳ κυρίῳ Ἰωάννη τῷ Κομνηνῷ. Καὶ ἀφηγήσις τῶν πραχθέντων τῷ ἀοιδίμῳ υἱῷ αὐτοῦ τῷ βασιλεῖ καὶ πορφυρογεννήτῳ κυρῷ Μανουὴλ τῷ Κομνηνῷ πονηθεῖσα Ἰωάννῃ βασιλικῷ γραμματικῷ τῷ Κιννάμῳ, έκδ. Aug. Meineke, Ioannis Cinnami epitomae rerum ab Ioanne et Alexio Comnenis gestarum. Ad fidem codicis vaticani recensuit, [CSHB], Bonnae 1836. Iωάννης Οξείτης Τοῦ ἀγιωτάτου Πατριάρχου Ἀντιοχείας κὺρ Ἰωάννου λόγος εἰς τὸν βασιλέα κυρ Αλέξιον τὸν Κομνηνὸν, έκδ. P. Gautier, Diatribes de Jean l Oxide contre Alexis I er Comnene, REB 28 (1970) 5-55, VII

κείμενο 18-55. Ιωσήφ Τραπεζούντος, Λόγος Ιω. Ζωναράς Ἰωσήφ τοῦ χρηματίσαντος μητροπολίτου Τραπεζούντος Λόγος ὡς ἐν συνόψει διαλαμβάνων τὴν γενέθλιαν ἡμέρα τοῦ ἐν θαύμασι περιβοήτου καὶ μελάθλου Ἐυγενίου ( )., έκδ. Α. Papadopoulos- Kerameus, Spornik, αρ. ΙΙΙ, 52-77, στο: J. O. Rosenqvist (επανέκδοση), The Hagiographic Dossier of St. Eugenios of Trebizond, Codex Athous Dionysiou 154, Upsala 1996, (κείμενο 204-245). Ἰωάννης Ζωναράς, Ἐπιτομή Ἱστοριῶν, έκδ. Μ. Pinder- Th. Büttner- Wobst, Ioannis Zonarae Epitomae Historiarum libri XVIII, [CSHB], τ. 1-3, Bonnae 1897. Κεκαυμένος Kεκαυμένος Στρατηγικὸν, έκδ. G. Litavrin, Sovety i rasskazy Dkavmena (Cecaumeni consilio et narationes), Moskva 1972. Κων. Πορφ., De Cerimoniis [Έκθεσις τῆς βασιλείου τάξεως]. Κωνσταντίνου τοῦ φιλοχρίστου καὶ ἐν αὐτῷ τῷ Χριστῷ τῷ αἰωνίῳ βασιλεῖ βασιλέως υἱοῦ Λέοντος τοῦ σοφωτάτου καὶ αεἰμνήστου βασιλέως σύνταγμά τι καὶ βασιλείου σπουδής ὄντως ἄξιον πόνημα, έκδ. I. Reiske, Constantini Porfyrogeniti imperatoris de Cerimoniis aulae byzantinae libri duo graece et latine [CSHB], τ. 3, Bonnae 1829-1930). Σπ. Λάμπρος, Μαρκιανός Κώδιξ Σπ. Λάμπρος, Ὁ Μαρκιανός Κώδιξ 524, ΝΕ 8 (1911) 3-192. V. Laurent, Documents V. Laurent, Documents de sigillographie byzantine. La collection C. Orghidan (Bibliothèque byzantine. Documents 1), Paris 1952 (προσθήκες παρατηρήσεις Ν. Seibt- W. Seibt, Sammlung Seibt). V. Laurent, Vatican V. Laurent, Les sceaux byzantines du Médaillier Vatican, [MBV], Città del Vaticano 1962(+ LI p. l). V. Laurent, Église V. Laurent, Le corpus des Sceaux de VIII

l Empire byzantine, τ. 5, L Église, τ. 1-3, Paris 1952. Λέων Διάκονος Λέων Διάκονος, Ιστορία, έκδ. C. B. Hase, Leonis Diaconi Caloënsis Historiae, CB, Bonnae 1828. Λέων Μαχαιράς Λεoντίου Μαχαιρά, Χρονικό της Κύπρου, Παράλληλη διπλωματική έκδοση των χειρογράφων, εισαγωγή, επιμέλεια Μ. Πιερής- Α. Νικολάου Κοννάρη. Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, Πηγές και Μελέτες της Κυπριακής Ιστορίας ΧLVIII, Λευκωσία 2003. Λουκάς Πατριάρχης, Πράξις Λουκά Οικουμενικού Πατριάρχου πράξις επί εκκλησιαστικοίς ακινήτοις 1164, έκδ. Α. Παπαδόπουλος- Κεραμεύς, Ἀνάλεκτα Ιεροσολυμιτικὴς Σταχυολογίας, τ. 4, σελ. 106. 17-107. 20. P. Maas, Musen P. Maas, Die Musen des Kaisers Alexios I, BZ 22 (1913) 348-369. Μιχαήλ Ατταλειάτης Ἱστορία ἐκτεθεῖσα παρὰ Μιχαὴλ προέδρου κριτοῦ ἐπί τοῦ ἱπποδρόμου καὶ τοῦ βήλου τοῦ Ἀτταλειάτου, έκδ. E. Th. Tsolakis, Michaelis Attaliate Histoiria, CFHB L, Seires Atheniensis, Αθήνα 2011. Μιχαήλ Χωνιάτης, Προσφώνημα Μιχαήλ Χωνιάτης, Σωζόμενα Μιχαήλ Χωνιάτης, Προσφώνημα πρὸς τὸν πραίτωρα Δημήτριο Δριμύ, στο: Μιχαὴλ Χωνιάτης, Σωζόμενα 157. 1-179. 12. Μιχαὴλ Ἀκομινάτου τοῦ Χωνιάτου Τὰ Σωζόμενα: τὰ πλείστα ἐκδιδόμενα νὺν τὸ πρώτον κατὰ τοὺς ἐν Φλωρεντίᾳ, Ὀξωνίῳ, Παρισίοις και Βιέννη κώδικας, δαπάνη τοῦ Δήμου Αθηναίων, έκδ. Σπ. Λάμπρος, τ. 1 Αθήνα 1879, τ. 2 Αθήνα 1880. Μιχαήλ Γλυκάς, Βίβλος Χρονική Μιχαὴλ Γλυκὰς, Βίβλος Χρονικὴ, έκδ. I. Bekker, Michaelis Glycae Annales, [CB], Bonnae 1836. IX

Μιχαήλ Γλυκάς, Κεφ. Μιχαήλ Γλυκάς, Στίχοι Μιχαήλ Ιταλικός, Επιστολαί Μιχαὴλ τοῦ Γλυκὰ εἰς τὰς ἀπορίας τῆς θείας γραφῆς κεφάλαια, έκδ. Σ. Ευστρατιάδης, Αθήνα 1906. Μιχαὴλ Γλυκὰ, Στίχοι οὓς ἔγραψε καθ' ὃν κατεσχέθη καιρὸν, έκδ. Ε. Τσολάκης, Θεσσαλονίκη 1959. P. Gautier, Michel Italikos Lettres et discours [Archives de l Orient Chrétien, 14], Paris 1972. σελ. 58 κ. ε. (αρ.1 κ. ε.). ΜΜ F. Miklosich- J. Müller, Acta et Diplomata graecca medii aevi sacra et profana, τ. 1-16, Vindobonae 1860-1890, (ανατ. Ἀθῆναι Aalen 1968). Μιχαήλ Σύρος Νεόφυτος ο Έγκλειστος, Συνοπτική παρεξέτασις Νικ. Χωνιάτης Νικηφόρος Βασιλάκης, Λόγοι Teaŕn Mixayēli patriark i Asorwoc Žamanakagrut iwn, γαλλική μτφρ. J. B. Chabot, Chronique de Michel le Syrien Patriarche Jacobite d Antioche (1166-1199), τ. 1-4, Paris 1899-1924 (ανατ. Brussels 1963). Νεοφύτου πρεσβυτέρου μοναχοῦ καὶ ἐγκλείστου συνοπτικὴ παρεξέτασις περὶ τῆς νεοφανοῦς διχονοίας, εἴτε ἄφθαρτον εἴτε φθαρτὴν ὁ χριστός προσελάβετο σάρκα, ἐκ πνευματικῶν δὲ ρήσεων ἀναμφιβόλων ἡ παρεξέτασις παριστῶσα τὰς ἀποδείξεις. εὐλόγησον πάτερ, έκδ. Ι. Π. Τσικνόπουλος, Τά ἐλάσσονα τοῦ Νεοφύτου πρεσβυτέρου μοναχοῦ καί ἐγκλείστου, Byzantion 39 (1969) 318-419, (κείμενο 397. 1-399. 85). Χρονικὴ Διήγησις τοῦ Χωνιάτου κυρ Νικήτα ἀρχομένη ἀπό τῆς βασιλείας Ιωάννου Κομνηνοῦ καὶ λήγουσα μέχρι τῆς ἄλώσεως τῆς Κωνσταντινουπόλεως, έκδ. J. L. van Dieten, Nicetae Choniatae, Historia, CFHB XI/1-2, τ. I: Praefationem et textum continens, ΙΙ: Ιndices continens, Berolini- Novi Eboraci Berlin 1975. Νικηφόρος Βασιλάκης, Λόγοι, έκδ.α. Garzya, Nicephori Basilacae orations et epistolae, [Bibliotheca scriptorium Graecorum et Romanorum Teubneriana], X

Leipzig 1984. Νικηφόρος Βρυέννιος Νικηφόρος Βρυέννιος, Ύλη Ιστορίας, Nicéphori Bryennii Historiarum libri quattuor, έκδ. P. Gautier, Nicéphore Bryennios Histoire. Introduction, texte, traduction et notes, CFHB IX, Bruxelles 1975. Νικολάος Μουζάλων, Παραίτησις Ἡ παραίτησις Νικολάου τοῦ Μουζάλωνος ἀπό τῆς Ἀρχιεπισκοπῆς Κύπρου. Ανέκδοτον Ἀπολογητικόν ποίημα, έκδ. Σ. Δοανίδου, Ελληνικά 7 (1934) 109-150. Χρ. Παπαδόπουλος, Ιωάννης Ε Οξείτης Α. Παπαδόπουλος- Κεραμεύς, Ανάλεκτα Ιεροσολυμιτικής Σταχυολογίας Αρχιεπισκόπου Αθηνών Χρυσοστόμου, Ο πατριάρχης Αντιοχείας Ιωάννης Ε Οξείτης (1089-1100), ΕΕΒΣ 12 (1936) 361-388. Α. Παπαδόπουλος- Κεραμεύς, Ἀνάλεκτα Ἱεροσολυμιτικῆς Σταχυολογίας ή συλλογή ανεκδότων καὶ σπανίων ἑλληνικών συγγραφών περὶ τῶν κατὰ τὴν Ἑώαν Ὀρθοδόξων εκκλησιῶν καὶ μάλιστα τῆς τῶν Παλαιστινῶν, τ. Α - Ε, εν Πετρούπολει 1891-1898 (ανατ. Bruxelles 1963). Πρακτικά Συνόδου Βλαχερνών 1094 Τὸ σημείωμα τὸ γεγονὸς ἐπὶ τῇ προσβάσει ἑνώσει τῆς συνόδου αὐτοῦ τοῦ ἀπὸ Χαλκηδόνος Λέοντος καὶ εὐσεβεῖ ἀποφάσει περὶ τῆς προσκυνήσεως τῶν ἀγίων εἰκόνων παρὰ τοῦ κρατίστου καὶ ἀγίου ἡμῶν βασιλέως κυρ Ἀλεξίου τοῦ Κομνηνοῦ τοῦ καὶ ἐπ εὐσεβείᾳ Θεοῦ χάριτι διαλάμψαντος, έκδ.p. Gautier, Synode 213-284, REB 29 (1971) 213-284 (κείμενο 216. 1-220. 21). Ψευδο- Κωδινός Ψευδο- Κωδινός, Περί όφφικιαλίων τοῦ παλατίου Κωνσταντινουπόλεως, έκδ.j. Verpeaux, Pseudo- Kodinos, Traité des Offices, [Le Monde byzantin], Paris 1966. G. Schlumberger, Sigillographie G. Schlumberger, Sigillographie de l empire byzantine, Paris 1884, (ανατ. Τοrino 1963). XI

W. Seibt, Bleisiegel W. Seibt, Die Byzantinischen Bleisiegel in Ősterreich, 1. Teil: Kaiserhof, [Ősterreichische Akademie der Wissenschaften. Veröffentlichungen der Kommision für Byzantinistik II/1], Wien 1978. W. Seibt, Skleroi W. Seibt, Die Skleroi: eine prosopographish- sigillographische Studie [Byzantina Vindobonensia 9], Wien 1976 Chr. Stavrakos, Bleisiegel Chr. Stavrakos, Die byzantinischen Bleisiegel, mit familiennamen aus der Sammlung des Numismatischen Museums Athen [Mainzer Veröffentlichung zur Byzantistik, 4], Wiesbaden 2000. Συναξάριον Θεόδωρου Γαβρά Συναξάριον Θεοδώρου Γαβρᾶ, έκδ. Ι. Π. Μηλιόπουλος, Τραπεζουντιακά αρχαιολογήματα, ΕΕΒΣ 7 (1930) 70-78. Τακτικόν Βeneševič Ν. Οikonomidès, Listes, σελ. 237-253 (Le Taktikon du Cod. Hierosol. Gr. 24 Dit Taktikon Βeneševič), κείμενο σελ. 243-253. Θεόδωρος Πρόδρομος, Επιθάλαμος Θεόδωρος Πρόδρομος, Μονωδία Θεόδωρος Πρόδρομος, Ἐπιθάλαμος τοῖς τοῦ εὐτυχεστάτου καίσαρος υἱοῖς, έκδ. P. Gautier, Nicéphore Bryennios Histoire. Introduction, texte, traduction et notes, CFHB IX, Bruxelles 1975, σελ. 341. 1-355. 13 (αρ. Ι). Τοῦ αὐτοῦ μονωδία εἰς τὸν ἱερώτατον μητροπολίτην Τραπεζοῦντος κυρὸν Στέφανον τὸν Σκυλίτζην, έκδ. L. Petit, Monodie de Theodore Prodrome sur Etienne Skylitzes, metropolitain de Trebizonde, IRAIK 8, 1-2(1903),1-14 (κείμενο σελ. 6. 1-14. 271). Μαγγάνειος Πρόδρομος Theodori Prodromi de Manganis, έκδ. S. Bernardinellο, [Università di Padova, Studi Byzantini e Neogreci 4], Padova 1972. Θεόδωρος Πρόδρομος, Στίχοι Θεόδωρος Πρόδρομος, Στίχοι εἰς γραμματικὸν Θεόδωρον Στυπιώτην, έκδ. W. Hörandner, Theodoros Prodromos historische Geshichte [Wiener XII

Byzantinistische Studien, XI], Wien 1974, 514-521 (κείμενο 516. 1-519. 99), αρ. 71. Θεόδωρος Πρόδρομος, Εις άνθρακα Θεόδωρος Πρόδρομος, Εις εγχείριον Θεόδωρος Πρόδρομος, Εἰς ἄνθρακα επιστολὴ πρὸς τὸν κανικλεῖον, στο: Θεόδωρος Πρόδρομος, Ποιήματα, έκδ. W. Hörandner, Theodoros Prodromos historische Geshichte [Wiener Byzantinistische Studien, XI], Wien 1974, 522-524 (κείμενο 522. 1-523. 4), αρ. 72. Θεόδωρος Πρόδρομος, Εἰς ἐγχείριον ὀδηγήτριας, στο: Θεόδωρος Πρόδρομος, Ποιήματα, έκδ. W. Hörandner, Theodoros Prodromos historische Geshichte [Wiener Byzantinistische Studien, XI], Wien 1974, (κείμενο 524. 1-17), αρ. 73. Θεόδωρος Σκουταριώτης Θεόδωρος Σκουταριώτης, Σύνοψις Χρονικὴ, έκδ. Κ. Ν. Σάθας, Ανωνύμου σύνοψις Χρονική, στο: Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη, τόμ. 7, σελ. 1-556. Θεοφύλακτος Αχρίδος, Επιστ. Ἐπιστολαὶ τοῦ μακαριοτάτου ἐπισκόπου Βουλγαρίας κυροῦ Θεοφυλάκτου, έκδ. P. Gautier, Théophylacte d Achrida Lettres, CFHB XVI/2, Thessalonique 1986. Θεοφύλακτος Αχρίδος, Λόγοι Θεοφύλακτος Αχρίδος, Λόγοι, έκδ. P. Gautier, Théophylacte d Achrida Discours, Traités, Poésies, CFHB XV1/1, Thessalonique 1980. Τυπ. Κεχ. Τυπικὸν τῆς σεβασμίας μονῆς τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου τῆς Κεχαριτωμένης τῆς ἐκ βάθρων νεουργηθείσης καὶ συστάσης παρὰ τῆς εὐσεβεστάτης αὐγούστης κυρὰς Εἰρήνης τῆς Δουκαίνης κατὰ τῆς αὐτῆς πρόσταξιν καὶ γνώμην ὑφηγηθέν τε καὶ ἐκτεθέν, έκδ. P. Gautier, Le typikon de la Théotokos Kécharitôménè, REB 43 (1985) 5-165. σελ. 5-165 (κείμενο σελ. 19. 1-149. 2327). Τυπ. Κοσμ. Τυπικόν ἐμοῦ τοῦ [σεβαστοκράτορος] Ισαακίου καὶ υιοῦ τοῦ μεγάλου βασιλέως XIII

κυροῦ Ἀλεξίου τοῦ Κομνηνοῦ ἐπί τῷ καινισθέντι παρ ἡμῶν νεοσυστάτῳ μοναστηρίῳ κατὰ τὴν πεντεκαιδεκάτην ινδικτιώνα τοῦ ἐξακισχιλιοστοῦ ἐξακοσιοστοῦ ἐξηκοστοῦ ἔτους ἐν ᾦ καὶ καθίδρυται τὸ τῆς κοσμοσωτείρας μου καὶ Θεομήτορος καὶ ἐν πολλοῖς ευεργέτιδος διὰ μουσείου εἰκόνισμα, έκδ. Γ. Κ. Παπάζογλου, Τυπικόν Ισαακίου Αλεξίου Κομνηνού της μονής Θεοτόκου της Κοσμοσωτείρας, Κομοτηνή 1994. Τυπ. Παντ. Τυπικόν τῆς βασιλικῆς μονῆς του Παντοκράτορος, έκδ. P. Gautier, Le typikon du Christ Sauveur Pantocrator, REB 32 (1974) 1-145, (κείμενο σελ. 27. 1-131. 1675). Bίος Κυρίλλου Φιλεώτου Bίος Κυρίλλου Φιλεώτου, έκδ. E. Sargologos, La Vie de saint Cyrille de Philéote, moine byzantine [Subsidia Hagiographica 39], Bruxelles 1964. Βίος Θεοδώρου Γαβρά Τῷ αύτῷ μηνὶ β. Ἀθλησις τοῦ ἀγίου καὶ ἐνδόξου μεγαλομάρτυρος Θεοδώρου τοῦ Γαβρᾶ, έκδ. Α. Παπαδόπουλος- Κεραμεύς, Συμβολαὶ εἰς τὴν ἱστορία τῆς Τραπεζούντας, Viz. Vrem. 12 (1906) 135. 1-137. 3. Α. K. Wassiliou- W. Seibt, Bleisiegel Α. K. Wassiliou- W. Seibt, Die byzantinischen Bleisiegel in Ősterreich, Τeil 2, Zentral und Provinzialverwaltung,Wien 2004. A. K. Wassiliou- Seibt, Xiphilinos A. K. Wassiliou- Seibt, Die Familie Xiphilinos im 11. Jahrhundert: der Beitrag der Siegel, στο: Les réseaux familiaux : Antiquité tardive et Moyen Âge, έκδ. B. Caseau, [Centre de recherche d histoire et civilisation de Byzance, Monographies 37], Paris 2012, 307-324. G. Zacos- A. Veglery, Seals G. Zacos- A. Veglery, Byzantine Lead Seals,τ. 1-3 Basel 1972. XIV

Βοηθήματα: N. Adonz, Taronites N. Adonz, Les Taronites en Arménie et à Byzance, Ι. Byz. 9 (1934) 715-738, ΙΙ. 10(1935) 531-551, ΙΙΙ. 11 (1936) 21-42. H. Ahrweiler, Crète H. Ahrweiler, L administration militaire de la Crète byzantine, Byz. 31 (1961) 217-228. H. Ahrweiler, Forteresses H. Ahrweiler, Les forteresses construites en Asia Mineure face a l invasion Seldjoucide, Acten des XI international Kongresses Munich 1960, 182-189, London 1971. (= H. Ahrweiler Études, XVIII). H. Ahrweiler, Recherches H. Ahrweiler, Recherches sur l administration de l Empire byzantine aux IXè- XIè siècles, ΒCH 84 (1960) 1-109 (= H. Ahrweiler, Études, VIII). H. Ahrweiler, Études H. Ahrweiler, Études sur les structures administratives et sociales de Byzance, preface de P. Lemerle, VR, London 1971. Alexios Komnenos Alexios I Komnenos. Papers of the second Belfast International Colloquium 14-16 April 1989, εκδ. M. Mullet- D. Smythe, Belfast 1991. Anna Comnene Anna Komnene and Her Times, εκδ. Th. Gouma- Peterson, (Garland Medieval Casebooks), New York 2000. M. Angold, Aυτοκρατορία Μ. Αngold, H Bυζαντινή αυτοκρατορία από το 1025 έως το 1204. Μια πολιτική ιστορία, (β έκδοση αναθεωρημένη και επαυξημένη), (ελλην. μτφρ. Ε. Καργανιώτη, επιστ. επιμέλεια Π. Α Αγαπητός), Αθήνα 1997. M. Angold, Church and Society M. Angold, Church and Society in Byzantium under the Comnenoi (1081-1261), Cambridge 1995. Αφιέρωμα στον Νίκο Σβορώνο Αφιέρωμα στον Νίκο Σβορώνο XV

Πανεπιστήμιο Κρήτης εκδ. επιτροπή: Β. Κρεμμυδάς, Χ. Μαλτέζου, Ν. Μ. Παναγιωτάκης, τ. Α, Ρέθυμνο 1986. Γ. Αραμπατζής, «Βοιωτούς ονομάζειν» Γ. Αραμπατζής, «Βοιωτούς ὀνομάζειν» Σημειώσεις για την πολιτική φιλοσοφία της Άννας Κομνηνής, Βυζαντιακά 21 (2001) 119-132. P. Armstrong, Holy Men P. Armstrong, Alexios I Comnenos, holy men and monasteries, στο: Αlexios Komnenos 219-231. Αυτοκρατορία σε κρίση Β. Βλυσίδου (επιμ. ), Η Αυτοκρατορία σε Κρίση(;): Το Βυζάντιο τον 11ο αιώνα (1025-1081), (ΙΒΕ/EIE, Διεθνή Συμπόσια 11, Αθήνα 2003). X. Μπαρτικιάν, Γαβράδες Xρ. Μ. Μπαρτικιάν, Η βυζαντινή αριστοκρατική οικογένεια των Γαυράδων (Γαβράδων). Ιστορική, προσωπογραφική και γενεαλογική μονογραφία (πρόλ. Α. Γ. Κ. Σαββίδης επιμ. Φ. Βλαχοπούλου), Αθήνα 1993. R. Beaton, Rapsomatis R. Beaton, Byzantine Historiography and Modern Greek Oral Poetry: The case of Rapsomatis, BMGS 10 (1986) 41-50. J. W. Birkenmeier, Komnenian army J. W. Birkenmeier, The development of the Komnenian army: 1081-1180, [History of Warfare 5], Leiden, Boston, Köln 2002. S. Blöndal- B. S. Benedikz,Varangians S. Blöndal- B. S. Benedikz, The Varangians of Byzantium, Cambridge 1981. Κ. Α. Μπουρδάρα, Τυραννίς Κ. Α. Μπουρδάρα, Καθοσίωσις και τυραννίς κατά τους μέσους βυζαντινούς χρόνους, Μακεδονική δυναστεία (867-1056), Αθῆναι 1981. Κ. Α. Μπουρδάρα, Καθοσίωσις Κ. Α. Μπουρδάρα, Καθοσίωσις και τυραννίς κατά τους μέσους βυζαντινούς χρόνους 1056-1081, Αθήνα 1984. Κ. Α. Mπουρδάρα, Έγκλημα καθοσιώσεως Κ. Α. Μπουρδάρα, Το έγκλημα καθοσιώσεως στους Κομνηνούς, στο: Αφιέρωμα στον Νίκο Σβορώνο 210-229. XVI

Κ. Α. Μπουρδάρα, Φυλακές Κ. Α. Μπουρδάρα, Οι βυζαντινές φυλακές, στο: Έγκλημα και τιμωρία στο Βυζάντιο 272-336. C. M. Brand, Deeds C. M. Brand, Deeds of John and Manuel Comnenus by John Kinnamos in Records of Civilization Sources and Studies, Vol. 95. New York: Columbia University Press, 1976. C. M. Brand, Τurkish Element C. M. Brand, "The Turkish Element in Byzantium, Eleventh- Twelfth Centuries". Dumbarton Oaks Papers (Washington, District of Columbia: Dumbarton Oaks, Trustees for Harvard University) DOP 43 (1989)1-26. C. M. Brand- A. Kazhdan, Bodin C. M. Brand - Α. Κazhdan, Constantine Bodin, στο: ΟDB τ. 1, 504-505. R. Browning, Death R. Browning, The death of John II Comnenus, Byz. 31 (1961) 229-235. Α. Βryer, Gabrades Α. Βryer, A Byzantine Family: The Gabrades, c. 979- c. 1653, Univercity of Birmingham Historical Journal 12 (1970) 164-187 (=A. Bryer, Trebizond, ΙΙΙa). A. Bryer S. Fassoulakis- D. Nicol, Note A. Bryer S. Fassoulakis- D. Nicol,A Byzantine Family: The Gabrades. An Additional Note, Bsl 36 (1975) 38-45 (=A. Bryer, Trebizond, III b). A. Bryer, Trebizond A. Bryer, The Empire of Trebizond and the Pontos. Collected Studies, (VR), London 1980. Α. Bryer- A. Dunn- J. W. Newsbitt, Gabras Α. Bryer- A. Dunn- J. W. Newsbitt, Τheodore Gabras, Duke of Chaldia (+ 1098) and the Gabrades: Portrais, Sites and Seals, στο: Κράτος και κοινωνία 51-70. G. Buckler, Anna Comnena G. Buckler, Anna Comnena. A Study, London 1929 (ανατ. 1968). Byzantine Court The Byzantine Court from 829 to 1204, ed. H. Maguire, Washington D. C. 1997. XVII

C. Cahen, Famille C. Cahen, Une famille byzantine au service des Seljuqides d Asie- Mineure, Polychronion. Festchrift für F. Dölger. Heidelberg 1966, 145-149 (=C. Cahen Turcobyzantina, VIII). C. Cahen, Turcobyzantina C. Cahen, Turcobyzantina et Oriens Christianus, préface de H. Ahrweiler, VR, London 1974. L. Casson, Tαξίδι L. Casson, Ταξίδι στον αρχαίο κόσμο, μτφρ. Λ. Σταματιάδη, επιμ. Α. Φιλιπποπούλου, ΜΙΕΤ, β ανατύπωση, Αθήνα 2003. F. Chalandon, Comnénes F. Chalandon, Les Comnénes. Études sûr l empire byzantine aux XIe et XIIe siècles. I. Essai sur la règne d Alexis 1er Comnéne (1081-1118) [Mémoires et Documents, publiés par la Société de l École des Chartes, IV],Paris 1900 (ανατ. Νew York 1960). II: Jean II Comnène (1118-1143) et Manuel I Comnène (1143-1180), Paris 1912 (ανατ. New York 1960). F. Chalandon, Alexis F. Chalandon, Essai sur la règne d Alexis 1er Comnéne (1081-1118), στο: F. Chalandon, Comnénes. F. Chalandon, Jean II et Manuel I F. Chalandon, Jean II Comnène (1118-1143) et Manuel I Comnène (1143-1180), στο: F. Chalandon, Comnénes, 1-193-663. P. Charanis, Armenians P. Charanis, Τhe Armenians in the Byzantine Empire, Bsl 22 (1961) 196-240. J. - Cl. Cheynet, Τoparque- topotèretès J. - Cl. Cheynet, Τoparque et topotèretès à la fin du XIe siècle, REB 42 (1984) 215-224. J. - Cl. Cheynet, Du stratege au duc J. - Cl. Cheynet, Du stratege de theme au duc: chronologie de l évolution au cours du XIe siècle, TM 9 (1985) 181-194. XVIII

J. - Cl. Cheynet- J. - Fr. Vannier, Trois Familles J. - Cl. Cheynet - J. - Fr. Vannier, Trois Familles du duche d Antioche, Études prosopographiques [Byzantina Sorbonensia 5], Paris 1986, 7-122. J. - Cl. Cheynet, Pouvoir J. - Cl. Cheynet, Pouvoir et contestations à Byzance (963-1210), [Byzantina Sorbonensia 9], Paris 1990. J. - Cl. Cheynet, Byzantine Aristocracy J. - Cl. Cheynet, The Byzantine Aristocracy (8th- 13th Centuries) [English translation of L aristocratie Byzantine (VIIIe- XIIIe siècle), Journal des Savants (July- December 2000) pp. 281-322], (= J. - Cl Cheynet, Aristocracy, I). J. - Cl. Cheynet, Power J. - Cl. Cheynet, Οfficial power and nonofficial power, Fifty Years of Prosopography: The Later Roman Empire, Byzantium and Beyond (=Proceedings of the British Academy 118), εκδ. A. Cameron. Oxford 2003, 137-151 (=J. - CL. Cheynet, Aristocracy, VII). J. - Cl. Cheynet, Aristocracy J. - Cl. Cheynet, The byzantine aristocracy and its military fanction, VR, Αshgate 2006. J. - Cl. Cheynet, Bυζαντινός κόσμος J. - Cl. Cheynet, Ο βυζαντινός κόσμος τ. Β, η Βυζαντινή αυτοκρατορία (641-1204), υπό τη διεύθυνση J. - Cl. Cheynet, μτφρ. A. Καραστάθη, Αθήνα 2011. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Εκλογή Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Αντιβασιλεία Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Προπαγάνδα Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Εκλογή, Αναγόρευσις και στέψις του βυζαντινού αυτόκρατορα, Πραγματείαι της Ακαδημίας Αθηνών, τ. 22, αριθμ. 2, Αθῆναι 1956. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Η αντιβασιλεία εις το Βυζάντιον, Σύμμεικτα 2 (1970), 1-144. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Μια περίπτωση πολιτικής προπαγάνδας ( Έτ. 1144), Βυζαντινά 21 (2000) 379-383. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Βυζαντινή ιστορία, τ. Α : 324-610, Β 1: 610-867, Β 2: 867-1081 2, Θεσσαλονίκη 1992- XIX

1997 (ανατ. τ. Α - Β 1 1996-1998, α έκδ. Αθῆναι 1975-1988), Γ 1: 1081-1204, Αθήνα 2001. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Πολίτευμα Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Το Πολίτευμα και οι Θεσμοί της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας 324-1204, Κράτος Διοίκηση Οικονομία, Αθήνα 2004. J. Darrouzès, Grégoire Antiochos J. Darrouzès, Notice sur Grégoire Antiochos (1160 à 1196). I. Son oevre. II. Sa carière. III. La foundation du monastère Saint- Basile, REB 20 (1962) 61-92. Α. Δημοσθένους, Βυζαντινή Κύπρος Α. Δημοσθένους, Η Βυζαντινή Κύπρος (965-1191). Υλικός και πνευματικός πολιτισμός, Θεσσαλονίκη 2002. Α. Δημοσθένους, Μιχαήλ Ζ Δούκας Α. Δημοσθένους, Μιχαήλ Ζ Δούκας (1071-1078) Ο ανίκανος αυτοκράτορας;, Θεσσαλονίκη 2005. Α. Δημοσθένους, Μάγιστρος Α. Δημοσθένους, Ο Μάγιστρος τον ύστερο 11o και τον πρώιμο 12 ο αιώνα (1071-1118), Βυζαντινός Δόμος 15 (2006) 63-80. P. Diaconu, Coumans P. Diaconu, Les Coumans au Bas- Danube aux 11e et 12e, [Βibliotheca historica Romaniae. Études 56] Βucuresti 1978. Έγκλημα και τιμωρία στο Βυζάντιο Έγκλημα και τιμωρία στο Βυζάντιο, επιμ. Ν. Τρωϊάνος [Ίδρυμα Γουλανδρή- Χορν], Αθήνα1997. B. Englezakis, Church of Cyprus B. Englezakis, The Church of Cyprus in the Byzantine Empire (AD330-1191), στο: Studies on the History of the Church of Cyprus, 4th - 20th Centuries, translated by N. Russel, ed. S. and M. Ioannou, VR,II, 41-62, Aldershot 1995. C. Foss, Defences C. Foss, The defences of Asia Minor against the Turks, GOThR 27 (1982)157-158 (= C. Foss, Cities,V, 145-205). C. Foss, Cities C. Foss, Cities Fortresses and Villages of Byzantine Asia Minor, VR, Aldershot, XX

Hampshire- Brookfield, Vermont 1996. P. Frankopan, Dyrrakhion P. Frankopan, The imperial governors of Dyrrakhion in the reign of Alexios I Komnenos, BMGS 26 (2002) 65-103. P. Frankopan, Imperial Authority P. Frankopan, Challenges to Imperial Authority in Byzantium: Revolts on Crete and Cyprus at the End of the 11 th Cent., Byz. 74 2 (2004) 382-402. P. Frankopan, Nicephoros Diogenes P. Frankopan, Challenges to Imperial Authority in the Reign of Alexios I Komnenos: the Conspiracy of Nicephoros Diogenes, Bsl 64(2006) 257-274. P. Gautier, Épiscopat P. Gautier, L épiscopat de Théophylacte Héphaistos archevêque de Bulgarie, REB 21 (1963) 159-178. P. Gautier, Κριτική P. Gautier, Κριτική εις G. Zacos et A. Veglery, Byzantine Lead Seals, REB 32 (1974) 402-407. P. Gautier, Défection P. Gautier, Défection et soumission de la Crète sous Alexis Ier Comnène, REB 35 (1977) 215-228. Ν. Γεωργιάδης, Νομίσματα Ν. Γεωργιάδης,Τα νομίσματα του αγίου Θεοδώρου Γαβρά, ΑΠ 49 (2002) 305-316. Στ. Γεωργίου, Άννα Κομνηνή Στ. Γεωργίου, Η Άννα Κομνηνή του εγγράφου αρ. 55 της Μονής της Πάτμου, Βυζαντιακά 21 (2001) 133-178. Στ. Γεωργίου, Τιμητικοί Τίτλοι Στ. Γεωργίου, Δεσπότης St. G. Georgiou, Eumathios Philocales Στ. Γεωργίου, Μελέτες Στ. Γεωργίου, Οι τιμητικοί τίτλοι επί Κομνηνών 1081-1185, διδακτορική διατριβή, Θεσσαλονίκη 2005. Στ. Γεωργίου, Μερικές παρατηρήσεις για τον τίτλο του δεσπότη επί Κομνηνών και Αγγέλων, Βυζαντινά 27 (2007) 153-164. St. Georgiou, Eumathios Philocales as Stratopedarches of Cyprus (ca. 1092), BSl 66 (2008)167-172. Στ. Γεωργίου, Μελέτες για την αυλική ιεραρχία επί Κομνηνών Α : Η απονομή XXI

του τίτλου του σεβαστοκράτορα στον Ισαάκιο Κομνηνό, τριτότοκο γιο του Αλεξίου Α Κομνηνού (1081-1118), ΕΕΒΣ τ. ΝΓ (2007-2009) 114-126. Στ. Γεωργίου, Κίνημα Στ. Γεωργίου, Το Κίνημα του Θεόφιλου Ερωτικού (1042) και το «Έθνος των Κυπρίων», Βυζαντινά 29 (2009) 151-161. A. Γλαβίνας, Ερις Α. Γλαβίνας, Η επί Αλεξίου Κομνηνού (1081-1118) περί ιερών σκευών, κειμηλίων και αγίων εικόνων έρις (1081-1095), ΚΒΕ, [Βυζαντινά κείμενα και Μελέται, 6], Θεσσαλονίκη 1972. Α. Γκουτζιουκώστας, Κοιαίστωρας Α. Γκουτζιουκώστας, Ο θεσμός του κοιαίστωρα του ιερού παλατίου: Η γένεση, οι αρμοδιότητες και η εξέλιξή του [Εταιρεία Βυζαντινών Ερευνών 18], Θεσσαλονίκη 2001. Α. Γκουτζιουκώστας, Δικαιοσύνη Α. Γκουτζιουκώστας, Η απονομή δικαιοσύνης στο Βυζάντιο (9ος- 12ος αιώνες). Τα κοσμικά δικαιοδοτικά όργανα και δικαστήρια της πρωτεύουσας [Βυζαντινά Κείμενα και Μελέται 37], Θεσσαλονίκη 2004. Α. Γκουτζιουκώστας, Μυστικός Α. Γκουτζιουκώστας, Το αξίωμα του μυστικού. Θεσμικά και προσωπογραφικά προβλήματα, Θεσσαλονίκη 2011. H. Grégoire, Inscriptions H. Grégoire, Recueil des Inscriptions Grecques Chrétiennes d Asie Mineure, fasc. 1,Paris 1922 (ανατ. A. M. Hakkert 1968) Μ. Γρηγορίου- Ιωαννίδου, Παρακμή Μ. Γρηγορίου- Ιωαννίδου, Παρακμή και πτώση του θεματικού θεσμού. Συμβολή στην εξέλιξη της διοικητικής και στρατιωτικής οργάνωσης του Βυζαντίου από το 10 ο αιώνα κ. ε., Θεσσαλονίκη 1985. Μ. Γρηγορίου- Ιωαννίδου, Ο στρατός της Ιβηρίας Μ. Γρηγορίου- Ιωαννίδου, Οργανωτικά μέτρα του Κωνσταντίνου Θ' Μονομάχου: το πρόβλημα του στρατού της Ιβηρίας, [ΕΒΕ 11], Θεσσαλονίκη 1993. XXII

R. Guilland, Grand domestique R. Guilland, Grand domestique, Echos d Orient 37 (1938) 53-64. (=R. Guilland, Recherches I, 405-425). R. Guilland, Parakimomène R. Guilland, Le Parakimomène, Études Byzantines 2 (1944), 191-201 (=R. Guilland, Recherches I, 202-215). R. Guilland, Protovestiaire R. Guilland, Le Protovestiaire, Études Byzantines 2 (1944), 202-220. (=R. Guilland, Recherches I, 216-236). R. Guilland, César R. Guilland, Le César, Orientalia, Chriastiana Periodica 13(1947) 168-194 (=R. Guilland, Recherches II, 25-43). R. Guilland, Protostrator R. Guilland, Études de titulature et de prosopographie byzantines. Le Protostrator, REB 7 (1949-1950), 156-179 (= R. Guilland, Recherches Ι, 478-479. R. Guilland, Megaduc R. Guilland, Études de titulature et de prosopographie byzantines. Les chefs de la marine byzantine: Drongaire de la flotte, grand drongaire de la flotte, duc de la flotte, mégaduc, BZ 44 (1951) 212-240. (= R. Guilland, Recherches Ι, 534-562) R. Guilland, Stratopédarque R. Guilland, Études sur l histoire administrative de l Empire Byzantin. Le Stratopédarque et le Grand Stratopédarque, BZ 46 (1953) 63-90 (=R. Guilland, Recherches Ι, 498-521). R. Guilland,Recherches R. Guilland, Recherches sur les institutions byzantines, (BBA 35), τ. Ι- ΙΙ, Βerlin Amsterdam 1967. R. Guilland, Curopalate R. Guilland, Études sur l histoire administrative de l Empire Byzantin. Le Curopalate, Βυζαντινά 2 (1970) 185-250 (=R. Guilland, Titres, III). R. Guilland, Logothètes R. Guilland, Les Logothètes : Études sur l'histoire administrative de l'empire byzantin, REB 29 (1971) 5-115. R. Guilland, Titres R. Guilland, Titres et fonctions de l empire byzantine, VR, London 1976. XXIII

J. Haldon, Approaches J. Haldon, Approaches to an Alternative Military History of the Period ca. 1025 1071, στο: Αυτοκρατορία σε κρίση 45-74. J. Haldon, Πόλεμοι J. Haldon, Οι πόλεμοι του Βυζαντίου. Μάχες και εκστρατείες της βυζαντινής εποχής, ελλ. μτφρ. Ν. Πρωτονοτάριοςεπιμ. Μ. Μπλέτας, (ΣΣΜ), Αθήνα 2004. A. Harvey, Expansion Α. Harvey, Economic expansion in the Byzantine Empire, 900-1200, Cambridge, New York 1989. M. F. Hendy, Monetary Economy M. F. Hendy, Studies in the Byzantine Monetary Economy c. 300-1450, Cambridge 1985. J. Herrin, Provincial Government J. Herrin, Realities of Byzantine Provincial Government: Hellas and Peloponnesos, 1180-1205, DOP 29 (1975) 253-284. Β. Hill, Imperial women Β. Hill, Alexios I Komnenos and the imperial women, στο: Αlexios I Komnenos 37-54. Β. Hill, Αttemted Usurpation Β. Hill, Actions speak louder than words: Anna Komnene s attempted usurpation, στο: Anna Komnene, 45-62. G. Hill, Cyprus G. Hill, A History of Cyprus to the Conquest by Richard Lion Heart, τ. A, Cambridge 1949. H. Hunger, Bυζαντινή Λογοτεχνία Η. Ηunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία. Η λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών, ελλ. μτφρ. Τ. Κόλιας- Κ. Συνέλλη- Γ. Χ. Μακρής κ. ά, τόμ. Α : Φιλοσοφία, Ρητορική, Επιστολογραφία, Γεωγραφία, Β : Ιστοριογραφία, φιλολογία, ποίηση, Γ : Μαθηματικά και Αστρονομία, Φυσικές επιστήμες, Ιατρική, Πολεμική Τέχνη, Νομική φιλολογία, Μουσική, Αθήνα 1987,1992, 1994 (γ έκδ. τομ. Α - Β 2001, β έκδ. τόμ. Γ 2000). XXIV

G. Huxley, Portulan G. Huxley, A Porphyrogenitan Portulan, GRBS 17 (1976) 295-300. R. Janin, Églises R. Janin, Les églises et les monasteries des grandes centres byzantins (Bithynie. Hellespond, Latros, Galèsios,Trébizonde, Athènes, Thessalonique) [Géographie eccliésiatique de l empire byzantine, II], Paris 1975. S. De Jongh, Généalogie S. De Jongh, La généalogie des Comnène de Byzance, ανέκδοτη διδακτορική διατριβή, Bruxelles 1937. Université Libre de Bruxelles. S. Wittek- De Jongh, Nicéphore Bryennios S. Wittek- De Jongh, Le césar Nicéphore Bryennios, l historien, et ses ascendants, Byzantion 23 (1953) 463-468. Ο. Jurewicz, Andronikos Ο. Jurewicz, Andronikos I Komnenos, Warszawa 1966 ( ανατ. A. M. Hakkert, Amsterdam 1970). Ιστορικότητα της παιδικής ηλικίας Ι. Καραγιαννόπουλος, Επιμελητειακή Οργάνωση Πρακτικά του Α Διεθνούς Συμποσίου, Ιστορικότητα της παιδικής ηλικίας και της νεότητας, Αθήνα,1-5 Οκτωβρίου 1984, τ. Α, Αθήνα 1986. Ι. Καραγιαννόπουλος, Συμβολή στο ζήτημα της επιμελητειακής οργάνωσης του βυζαντινού στρατού, στο: «Τιμητικό Αφιέρωμα» στον ομότιμο καθηγητή Κωνσταντίνο Δ. Καλοκύρη, Θεσσαλονίκη 1985, 275-287. Ι. Καραγιαννόπουλος, Πηγαί Ι. Καραγιαννόπουλος, Πηγαί της Βυζαντινής Ιστορίας, Θεσσαλονίκη 5 1987. I. Kαραγιανννόπουλος, Πολιτική θεωρία I. Kαραγιανννόπουλος, Η Πολιτική θεωρία των Βυζαντινών, Θεσσαλονίκη 1988 (α ανατ. 1992). I. Kαραγιαννόπουλος, Ιστορία I. Kαραγιαννόπουλος, Ιστορία βυζαντινού κράτους (1081-1204), τόμ. Γ, Θεσσαλονίκη 1999. P. Karlin- Hayter, Jean Doukas P. Karlin- Hayter, 99. Jean Doukas, Byz. 42(1972) 259-265. XXV

Α. Kαρπόζηλος, Βυζαντινοί Ιστορικοί και Χρονογράφοι Α. Kαρπόζηλος, Βυζαντινοί Ιστορικοί και Χρονογράφοι, 3τ., τ. 1: 4ος- 7ος αι. - τ. 2: 8ος- 10ος αι. - τ. 3: 11ος- 12ος αι, Αθήνα 1997-2009. Β. Κατσαρός, Καταγωγή Β. Κατσαρός, Το «πρόβλημα» της καταγωγής των Κομνηνών, Βυζαντιακά 3 (1983) 113-122. Β. Κατσαρός, Ιωάννης Κασταμονίτης Β. Κατσαρός, Ιωάννης Κασταμονίτης. Συμβολή στη μελέτη του βίου, του έργου και της εποχής του, [ΒΚΜ 22], Θεσσαλονίκη 1988. Α. Κazhdan, Boutoumites Α. Κazhdan, Boutoumites, στο: ΟDB τ. 1, 318-319. Α. Κazhdan, Xiphilinos Α. Κazhdan, Xiphilinos, στο: ΟDB τ. 3, 2210-2211. A. Kazhdan, Τάσεις Α. Καζντάν, Κεντρομόλες και κεντρόφυγες τάσεις στο Βυζαντινό κόσμο, 1081-1261. Η δομή της κοινωνίας. Μτφρ. από τα ρώσικα υπό Τ. Λουγγή, Βυζαντιακά 3 (1983) 91-110. A. Kazhdan- A. Wharton Epstein, Αλλαγές A. P. Kazhdan- A. Wharton Epstein, Αλλαγές στον βυζαντινό πολιτισμό κατά τους 11 ο και 12 ο αι., (μτφρ. Α. Παππάςμτφρ. παραρτήμ. Δ. Τσουγκαράκης), Αθήνα 1997 (α έκδ. Βerkeley- Los Angeles- London 1985). Γ. Κόλιας, Περί απλήκτου Γ. Κόλιας, Περί απλήκτου, ΕΕΒΣ 17 (1941) 144-184. Δ. Κουρμπέτης, Ραψομάτης Δ. Κουρμπέτης, Η στάση του Ραψομάτη στην Κύπρο επί Αλεξίου Α Κομνηνού (περ. 1091-1093), Βυζαντιακά 20(2000) 153-196. Κράτος και κοινωνία Βυζάντιο. Κράτος και κοινωνία. Μνήμη Νίκου Οικονομίδη, επιστ. επιμ. Ά. Αβραμέα- Α. Λαϊου- Ε. Χρυσός, (ΕΙΕ- ΙΒΕ), Αθήνα 2003. Ο. Κresten, Theodoros Styppeiotes Ο. Κresten, Zum Sturz des Theodoros Styppeiotes, JÖB 27 (1978) 49-103. XXVI

Β. Krsmanović, Aλλαγές Β. Krsmanović, Aλλαγές στη δομή της κοινωνικής κορυφής μετά την εποχή του Βασιλείου Β, στο : Αυτοκρατορία σε κρίση, 87-106. Κ. Krumbacher, Λογοτεχνία Κ. Krumbacher, Ιστορία της Βυζαντινής Λογοτεχνίας, ελλ. μτφρ. Ν. Τωμαδάκης, (Geschichte der byzantinischen Literatur von Justinian bis zum Ende des Ostroemischen Reiches), ἐν Αθῆναις 1955. Κύπρος και Σταυροφορίες Η Κύπρος και οι Σταυροφορίες, Cyprus and the Crusades, (Λευκωσία/Nicosia 6-9/9/1994), εκδ. Ν. Κουρέας, Τζ. Ράιλυ- Σμιθ, Edited by N. Coureas and J. Riley- Smith, Έκδοση Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών, Λευκωσία 1995. Η. J. Kühn, Tagmata H. J. Kühn, Die byzantinische Armee in 10. und 11 Jahrundert, Studien zur Organisation der Tagmata, Wien 1991. Στ. Κυριακίδης, Βιβλιοκρισία Στ. Κυριακίδης, Βιβλιοκρισία στο έργο του F. Dölger, Aus den Schatzkammern des heiligen Berges, Mόναχο 1948, Μακεδονικά 2 (1941-1952) 718-736. Χ. Α. Κυριαζόπουλος, Θράκη Χ. Α. Κυριαζόπουλος, Η Θράκη κατά τους 10ο - 12ο αιώνες. Συμβολή στη μελέτη της πολιτικής, διοικητικής και εκκλησιαστικής της εξέλιξης, Θεσσαλονίκη 2000. C. P. Kyrris, Cyprus C. P. Kyrris, History of Cyprus, Nicosia Cyprus 1985, 1996 2. Κ. Κωνσταντόπουλος, Στρατηγός Κρήτης Κ. Κωνσταντόπουλος, Στρατηγός Κρήτης, ΕΕΒΣ 6 (1929) 316-320. A. E. Laiou- D. Simon, Law and Society A. E. Laiou- D. Simon, Law and Society in Byzantium: Ninth Twelfth Centuries [Dumbatron Oaks Recent Library and Collection], Washington, D. C. 1994 (= Proceedings of the Symposium on Law and Society in Byzantium, 9 th - 12 th Centuries, Dumbarton Oaks, May 1-3, 1992). XXVII

Α. Ε. Λαΐου C. Morrisson, Βυζαντινή Οικονομία Α. Ε. Λαΐου C. Morrisson, Η Βυζαντινή Οικονομία, μτφρ.: Δ. Κυρίτσης, επιµ. : Χ. Α. Μπαλτάς,Αθήνα 2011. Ο. Λαμψίδης, Γρηγόριος Γαβράς Ο. Λαμψίδης, Η εκ των «ανωτέρων μερών» καταγωγή του Γρηγορίου Γαβρά, ΑΠ 33 (1975-1976) 51-53. Ι. Λασκαράτος, Νοσήματα Ι. Λασκαράτος, Νοσήματα Βυζαντινών αυτοκρατόρων [διδακτορική διατριβή, Τμήμα Ιστορίας Ιονίου Πανεπιστημίου], Αθήνα 1995. B. Leib, Constantin Doucas B. Leib, Un basileus ignoré: Constantin Doucas (v. 1074-1094), Bsl 17 (1956) 341-359. Β. Leib, Complots Β. Leib, Alexiade Β. Leib, Complots a Byzance contre Alexis I Comnene (1081-1118), Bsl 23 (1962) 250-275. Β. Leib, Alexiade, regne de l'empereur Alexis I Comnene 1081-1118, Paris 1967. A. Leroy- Molinghen, Jean Taronite A. Leroy- Molinghen, Les deux Jean Taronite de l «Alexiade», Βyz 14 (1939) 147-153. Ι. G. Leontiades, Tarchaneiotai Ι. G. Leontiades, Die Tarchaneiotai, eine prosopographisch- sigillographische studie [ΒΚΜ 27], Θεσσαλονίκη 1998. Γ. Λεβενιώτης, Ουρσέλιος Γ. Λεβενιώτης, Το στασιαστικό κίνημα του Νορμανδού Ουρσελίου (Ursel de Bailleul) στην Μ. Ασία (1073-1076), (ΕΒΕ 19), Θεσσαλονίκη 2004. Γ. Λεβενιώτης, Κατάρρευση Γ. Λεβενιώτης, Η Πολιτική Κατάρρευση του Βυζαντίου στην Ανατολή. Το ανατολικό σύνορο και η κεντρική Μ. Ασία κατά το β ήμισυ του 11 ου αι., τ. XXVIII

Α - Β, ΚΒΕ, Θεσσαλονίκη 2007. M. Loukaki, Antiochoi M. Loukaki, Contribution à l étude de la famille Antiochoi, REB 50 (1992) 185-205. B. X. Λυμπερόπουλος, Πόντος B. X. Λυμπερόπουλος, Ο βυζαντινός Πόντος. Η αυτοκρατορία της Τραπεζούντας (1204-1261). Ο χώρος- οι άνθρωποι η οικονομία, Αθήνα 1999. R. J. Macrides, Four Novels R. J. Macrides, Justice under Manuel I Komnenos: Four Novels on Court Business and Murder, FM VI (1984) 99-204 (=R. J. Macrides, Justice, IX). R. J. Macrides, Adoption R. J. Macrides, Kinship by Arrangement: The Case of Adoption, DOP 44 (1990) 102-118. R. J. Macrides, Justice R. J. Macrides, Kinship and Justice in Byzantium, 11 th - 15 th Centuries, Variorum Collected Studies Series, Aldershot, Brookfield, Singapore, Sydney 1999. Ε. Μαδαριάγα, Νικόλαος Αγιοθεοδωρίτης Ε. Μαδαριάγα, Η βυζαντινή οικογένεια των Αγιοθεοδωριτών (Ι): Νικόλαος Αγιοθεοδωρίτης, Πανιερώτατος Μητροπολίτης Αθηνών και Υπέρτιμος, Βυζαντινά Σύμμεικτα 19 (2009) 147-181. Α. Madgearu, Paradunavon Α. Madgearu, The Military Organisation of Paradunavon, Bsl LX (1999) 421-443. P. Magdalino, Kaiserkritik P. Magdalino, Aspects of Twelfth- Century Kaiserkritik, Speculum 58 (1983), 326-346 (=P. Magdalino, Tradition, VIII). P. Magdalino, The Mystikos P. Magdalino, 'The not- so- secret functions of the Mystikos', REB 42(1984), 229-40 (= P. Magdalino, Τradition, XI). P. Magdalino, Ιdentity P. Magdalino, Isaac Sebastocrator (III), John Axouch and a case of Mistaken Identity, BMGS 11 (1987) 207-214 (=P. Magdalino,Tradition, XII). XXIX

P. Magdalino, Tradition P. Magdalino, Tradition and Transformation in Medieval Byzantium, Variorum Reprints, Aldershot, Hampshire- Brookfield, Vermont 1991. P. Magdalino, Μανουήλ P. Magdalino, Η Αυτοκρατορία του Μανουήλ Α Κομνηνού 1143-1180, μτφρ. Α. Κάσδαγλη, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα, 2008. P. Magdalino, Justice P. Magdalino, Justice and Finance in the Byzantine State, Ninth to Tweflth Centuries, στο: Α. Ε. Laiou- D. Simon, Law and Society 93-115. É. Malamut, Mer Égée É. Malamut, Iles de la mer Égée de la fin du XIe siècle à 1204, Byz 52 (1982) 310-350. É. Malamut, Ιles É. Malamut, Les iles de l empire byzantine VIII e - XII e siècles, vol. I, σελ. 1-382, vol. II, σελ. 383-712, [Byzantina Sorboniensia 8],Paris 1988. É. Malamut, Alexis É. Malamut, Alexis Ier Comnéne, Paris 2007. C. Mango- E. J. W. Hawkins, Report C. Mango- E. J. W. Hawkins, Report on field work in Instanbul and Cyprus, 1962-1963, DOP 18 (1964) 319-340. Σπ. Μαρινάτος, Ευμάθιος Φιλοκάλης M. Mathieu, Les faux Diogènes Σ. Μαυρομάτη- Κατσουγιαννοπούλου, Εξαήμερος Σπ. Μαρινάτος, Ευμάθιος ο Φιλοκάλης τελευταίος στρατηγός του Βυζαντινού θέματος Κρήτης, ΕΕΒΣ 7 (1930) 389-390. M. Mathieu, Les faux Diogènes, Byz. 22 (1952) 133-150. Σ. Μαυρομάτη- Κατσουγιαννοπούλου, Η Εξαήμερος του Μιχαήλ Γλυκά: Μια εκλαϊκευτική επιστημονική πραγματεία του 12 ου αιώνα, Βυζαντινά 17 (1994), 7-70.. Ι. Μedvedev, Aπόφαση Ι. Μedvedev, Η συνοδική απόφαση της 24 ης Μαρτίου 1171 ως νόμος για τη διαδοχή στο θρόνο του Βυζαντίου, στο: Το Βυζάντιο κατά τον 12 ο αιώνα, 229- XXX

238. K. M. Mέκιος, Αξούχος Κ. Μ. Μέκιος, Ο μέγας Δομέστικος του Βυζαντίου, Ιωάννης Αξούχος και ο πρωτοστράτωρ υιός αυτού Αλέξιος, Εν Ἀθῆναις, χ. χ. (Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Νεοελληνικών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Κρήτης, ιστότοπος www. anemi. lib. uoc. gr). Ι. Μηλιόπουλος, Τραπεζουντιακά αρχαιολογήματα Michel Glycas Ι. Μηλιόπουλος,Τραπεζουντιακά αρχαιολογήματα, ΕΕΒΣ 7 (1930) 70-78. V. Grumel, Michel Glycas, στο : DTC X2 (1928), 1705-1707. G. Moravcsik, Byzantinoturcica G. Moravsik, Byzantinoturcica. I. Die byzantinischen Quellen der. Geschichte der Türkvölker. Berlin, 1958. II Sprachreste der Türkvölker in den byzantinischen Quellen. Brill 1983. M. Mullet, Disgrace M. Mullet, The Disgrace οf the Ex- Basilissa Maria, BSl 1984 (65 2 ) 202-211. Β. Α. Μυστακίδου, Τραπεζουντιακά Β. Α. Μυστακίδου, Τραπεζουντιακά. Κώδικες φροντιστηρίου. Γαβράς Θεόδωρος, ΕΕΒΣ 7 (1930)79-94. D. M. Nicol, Family D. M. Nicol, The Byzantine Family of Kantakouzenos (Cantacuzenus) ca. 1100-1460. A Genealogical and Prosopographical Study, Dumbarton Oaks 1968. Ν. Οikonomides, Évolution Ν. Οikonomides, L evolution de l organization administrative de l empire byzantine au XI siècle (1025-1118), TM 6 (1976)125-152 (= Ν. Οikonomides, Byzantium, X). N. Οikonomides,Byzantium N. Οikonomides, Byzantium from the Ninth Century to the Fourth Crusade. Studies, Texts, Monuments, Variorum Collected Studies Series, Great Britain/USA 1992. N. Oikonomides, Ιncome N. Oikonomides Title and Income at the XXXI