Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ ΜΕΣΩ ΤΗΣ ΘΕΑΤΡΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΣΤΗ ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ & ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΜΗΜΑ ΘΕΑΤΡΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Κ ΛΕΙΩ ΦΑΝΟΥΡΑΚΗ Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ ΜΕΣΩ ΤΗΣ ΘΕΑΤΡΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΣΤΗ ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Πάτρα 2010

[ 2 ]

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ & ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΜΗΜΑ ΘΕΑΤΡΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Κ ΛΕΙΩ ΦΑΝΟΥΡΑΚΗ Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ ΜΕΣΩ ΤΗΣ ΘΕΑΤΡΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΣΤΗ ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Τριμελής συμβουλευτική επιτροπή: ΕΠΟΠΤΗΣ: Σ. ΤΣΙΤΣΙΡΙΔΗΣ, ΑΝ. Καθηγητής Μέλη: Γ. ΣΠΑΝΟΣ, Καθηγητής Θ. Κ. ΣΤΕΦΑΝΟΠΟΥΛΟΣ, Καθηγητής Πάτρα 2010 [ 3 ]

[ 4 ]

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ......7-9 ΕΙΣΑΓΩΓΗ.....11-13 Α ΜΕΡΟΣ: ΓΕΝΙΚΑ ΓΙΑ ΤΗ ΘΕΑΤΡΙΚΗ ΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΤΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ 1.1 Η δυναμική της θεατρικής αγωγής στη διδασκαλία και τη και τη μάθηση...15-17 1.2 Η διδακτική των φιλολογικών μαθημάτων και η θεατρική αγωγή... 17-18 1.3 Η εισαγωγή της θεατρικής αγωγής στην ελληνική Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση...19-20 1.4 Η θεατρική αγωγή και η εφηβική ηλικία...20-22 1.5 Τα μέσα και οι τεχνικές της θεατρικής αγωγής στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση...22-24 1.5.1 Δραματοποίηση, δράμα, θέατρο/δράμα στην εκπαίδευση...24-29 1.5.2 Παιχνίδι ρόλων-προσομοίωση...29-31 1.5.3 Δραματικό/ θεατρικό παιχνίδι...32-33 1.5.4 Αυτοσχεδιασμός... 33-35 1.5.5 Μουσική έκφραση/ορθοφωνία...35-36 1.5.6 Σωματική έκφραση,σωματικό θέατρο, χορός...36-40 1.5.7 Υποκριτική......40-52 1.5.8 Ρerformance- Δρώμενο θεατρικό, χάπενινγκ, τελετουργία...52-60 1.5.9 Eπινοημένο θέατρο...61-62 1.5.10 Δημιουργική και θεατρική γραφή...62-67 1.5.11 Θέατρο της Αγοράς...68-71 1.5.12 Εφαρμοσμένο θέατρο-θέατρο για την κοινότητα-θεατροπαιδαγωγικά προγράμματα......71-74 1.5.13 Θέατρο Playback...74-75 1.5.14 Σύγχρονο ψηφιακό θέατρο στην εκπαίδευση......76-78 1.5.15 Παράσταση-παρουσίαση...78 1.5.2 Από τις θεατρικές τεχνικές στους κώδικες του θεάτρου και του δράματος και αντίστροφα...79-86 1.6 Το θέατρο στην εκπαίδευση και η σημασία του για τη βελτίωση της διδακτικής προσέγγισης των φιλολογικών μαθημάτων...87-111 1.6.1 Ενδεικτικές αναφορές από την ιστορία του θεάτρου/ δράματος...87-92 1.6.2 Το θέατρο/ δράμα στη σχολική τάξη και οι θεωρίες για τη μάθηση και τη διδασκαλία στον 20 ο αιώνα...93-112 1.7 Η αλληλεπίδραση της ανάγνωσης και της δραματοποίησης κατά τη διδακτική των φιλολογικών μαθημάτων...112-121 2. Σκοποί και στόχοι εφαρμογής των θεατρικών τεχνικών στα φιλολογικά μαθήματα...121-152 2.1 Αρχαία Ελληνική Γλώσσα και Γραμματεία......122-123 2.1.2. Αρχαία Ελληνική Γλώσσσα...124-127 2.1.3 Αρχαία Ελληνική Γραμματεία...127-130 2.1.4 Νεοελληνική Γλώσσα και Γραμματεία...... 130-134 2.1.5 Νεοελληνική Γλώσσα......134-136 2.1.6. Νεοελληνική Ποίηση και Πεζογραφία...136-137 2.2 Ο ρόλος του εκπαιδευτικού- εμψυχωτή κατά την εφαρμογή του θεάτρου στη διδασκαλία των φιλολογικών μαθημάτων... 137-143 2.2.1 Ο ρόλος του εκπαιδευτικού-εμψυχωτή κατά την εργασία σε ομάδες στο πλαίσιο της διδακτικής των φιλολογικών μαθήματων μέσω του θεάτρου...... 143-148 2.3 Σχεδιασμός διδακτικής ενότητας φιλολογικών μαθημάτων μέσω του θεάτρου...148-152 Β ΜΕΡΟΣ: ΑΠΟ ΤΗΝ ΘΕΩΡΙΑ ΣΤΗΝ ΠΡΑΞΗ 3.Εισαγωγή- Η έρευνα... 154 3.1. Σκοπός και στόχοι της έρευνας...154-156 [ 5 ]

3. 2 Mέθοδος και ερευνητικά εργαλεία...156-158 3.2.1 Διευρευνητική Μελέτη.....158-159 3.2.2 Ερωτηματολόγια...159-163 3.3 Πληθυσμός αναφοράς και χρόνος συλλογής των δεδομένων 159 3.4 Μέθοδος στατιστικής ανάλυσης των δεδομένων...164 3.5 Περιγραφή των διερευνητικών διδασκαλιών των φιλολογικών μαθημάτων μέσα από τις Θεατρικές τεχνικές...164-259 3.5.1 Η προετοιμασία των μαθημάτων και η συνεργασία με τους φιλολόγους πριν και κατά τη διάρκεια των διδασκαλιών...164-171 3.5.2 Περιγραφή των διδασκαλιών της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας μέσα από τις θεατρικές τεχνικές...172-194 3.5.2.1 Αρχαία Ελληνική Γραμματεία. Δραματική Ποίηση: Αριστοφάνη Όρνιθες/ Ευριπίδη Ελένη / Σοφοκλή Αντιγόνη....172-189 3.5.2.2 Aρχαία Ελληνική Γραμματεία. Ομήρου Οδύσσεια....189-192 3.5.2.3 Αρχαία Ελληνική Γραμματεία. Θουκυδίδης...... 192-194 3.5.3 Αρχαία Ελληνική Γλώσσα...195-200 3.5.4 Νεοελληνική Γραμματεία...200-259 3.5.4.1 Νεοελληνική Ποίηση...200-217 3.5.4.2 Νεοελληνική Πεζογραφία.....217-250 3.5.4.3 Νεοελληνική Γλώσσα....250-259 4. Αποτελέσματα έρευνας 261-316 4.1 Μελέτη των αποτελεσμάτων για τη διδασκαλία των φιλολογικών μαθημάτων μέσα από τις θεατρικές τεχνικές... 261-275 4.1.2 Μελέτη των αποτελεσμάτων των φιλολογικών μαθημάτων με βάση το φύλο......275-276 4.1.3 Mελέτη των αποτελεσμάτων με βάση το είδος του σχολείου...276-277 4.1.4 Μελέτη των αποτελεσμάτων με βάση τη σχολική βαθμίδα...277-278 4.1.5 Μελέτη των αποτελεσμάτων με βάση το φύλο και τη σχολική βαθμίδα...278-279 4.1.6 Mελέτη των αποτελεσμάτων με βάση το φύλο και το είδος του σχολείου...278-281 4.2 Περιγραφή των αποτελεσμάτων της έρευνας στην Αρχαία Ελληνική Γραμματεία και Γλώσσα...281-300 4.2.1 Δραματική Ποίηση... 281-288 4.2.2 Οδύσσεια/ Ιλιάδα... 289-293 4.2.3 Θουκυδίδης...293-297 4.2.4. Αρχαία Ελληνική Γλώσσα...298-300 4.2.5 Μελέτη των αποτελεσμάτων με βάση το συγκεκριμένο μάθημα Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας και Γλώσσας...301 4.3 Περιγραφή αποτελεσμάτων Νεοελληνικής Γραμματείας και Γλώσσας...302 4.3.1 Νεοελληνική Πεζογραφία...302-308 4.3.2 Νεοελληνική Ποίηση... 308-313 4.3.3 Νεοελληνική Γλώσσα...313-318 5. Περιγραφή των αποτελεσμάτων με βάση τις απόψεις των καθηγητών για τη διδασκαλία των φιλολογικών μαθημάτων μέσα από τις θεατρικές τεχνικές...319-328 6. Παρατηρήσεις επί των αποτελεσμάτων της έρευνας...328-359 6.1 Απόψεις των μαθητών για τη διδασκαλία των φιλολογικών μαθημάτων μέσα από θεατρικές τεχνικές... 328-341 6.1.2-6.2.6 Οι απόψεις των μαθητών για τη διδασκαλία των φιλολογικών μαθημάτων μέσα από τις θεατρικές τεχνικές με βάση το φύλο, τη σχολική βαθμίδα και το είδος του σχολείου στα οποίο ανήκουν... 341-352 6.3-6.3.5 Οι απόψεις των καθηγητών για τη διδασκαλία των φιλολογικών μαθημάτων μέσα από τις θεατρικές τεχνικές και ασκήσεις...353-359 7. ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ-ΕΠΙΛΟΓΟΣ...360-367 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ.........369-381 [ 6 ]

Π ΡΟΛΟΓΟΣ Στο πλαίσιο του επαναπροσδιορισμού παιδαγωγικών στόχων και μεθόδων η σύγχρονη Διδακτική προτάσσει νέους τρόπους διδασκαλίας και μάθησης, οι οποίοι συνδέουν διαθεματικά τα αντικείμενα των επιστημών με τις τέχνες. Στην εκπαίδευση οι τέχνες έχουν αποκτήσει τη δική τους θέση, τόσο ως αυτόνομο μάθημα ή αντικείμενο όσο και στο πλαίσιο της διδακτικής μεθοδολογίας των υπολοίπων μαθημάτων. Αντίστοιχα, διεθνώς εισάγεται στην εκπαίδευση το πολύμορφο αντικείμενο του θεάτρου ως αποτελεσματικός φορέας αγωγής των παιδιών και των εφήβων. Υπό την ευρεία έννοια της θεατρικής α- γωγής το θέατρο σήμερα τείνει να ενταχθεί συστηματικότερα στο χώρο της εκπαίδευσης και κατέχει σημαντική θέση στους βιωματικούς και εναλλακτικούς τρόπους διδασκαλίας διαφόρων διδακτικών αντικειμένων. Ως συνέπεια της γενικότερης αυτής εξέλιξης διερευνάται διεθνώς και η εισαγωγή του θεάτρου στη διδασκαλία των φιλολογικών μαθημάτων. Η παρούσα εργασία επιδιώκει να συμβάλει στον διάλογο που αφορά τους σύγχρονους τρόπους διδασκαλίας των φιλολογικών μαθημάτων (εδώ με την στενότερη έννοια, η οποία δεν περιλαμβάνει τα σχετικά με την επιστήμη της Iστορίας μαθήματα) μέσα από την τέχνη του θεάτρου και του δράματος. Δεδομένου ότι ο εν λόγω τρόπος διδασκαλίας π ρ ο ϋ π ο θ έ τ ε ι και αυτό είναι απαραίτητο να δηλωθεί ευθύς εξ αρχής την επιστημονική γνώση του αντικειμένου, στόχος της εργασίας δεν ήταν να υποστηρίξει την υποκατάσταση του παραδοσιακού τρόπου της διδακτικής των φιλολογικών μαθημάτων ή, πολύ περισσότερο, την κατάργηση του ρόλου του φιλολόγου στη διδακτική διαδικασία, αλλά να εμπλουτίσει την τρέχουσα έρευνα και πρακτική των συγκεκριμένων διδακτικών προσεγγίσεων. Ως προς τη γενική διάρθρωσή της απαρτίζεται από δύο μέρη: (α) τη θεωρητική προσέγγιση της διδακτικής των φιλολογικών μαθημάτων μέσα από τις τεχνικές του θεάτρου και του δράματος, και (β) από το εμπειρικό μέρος της εφαρμογής των θεωρητικών προτάσεων στο πλαίσιο της ελληνικής δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Στο πρώτο μέρος έκρινα απαραίτητο να δώσω ιδιαίτερη έμφαση στην διευκρίνιση όρων και εννοιών, προκειμένου να αποφευχθεί, ει δυνατόν, οποιαδήποτε σύγχυση, αλλά και επειδή πρόκειται για ζητήματα, ορισμένα τουλάχιστον από τα οποία δεν είναι α- κόμη τόσο γνωστά ή σαφή στην Ελλάδα όσο είναι σε άλλες χώρες του εξωτερικού. Στο δεύτερο μέρος ακολουθεί η περιγραφή της πρακτικής εφαρμογής της διδασκαλίας των φιλολογικών μαθημάτων με τη χρήση θεατρικών τεχνικών. Τα στατιστικά στοιχεία και τα εν γένει αποτελέσματα της έρευνας που διεξήγαγα σε συγκεκριμένο δείγμα μαθητών, έχουν κατά τη γνώμη μου ιδιαίτερη αξία, γιατί συνηγορούν σαφώς υπέρ της συστηματι- [ 7 ]

κής ένταξης στοιχείων της τέχνης του θεάτρου στη Μέση Εκπαίδευση. Όσα προτείνονται βέβαια στην παρούσα εργασία δεν πρέπει να εκληφθούν ως ένα δογματικό και κλειστό σχέδιο μιας νέας διδακτικής των φιλολογικών μαθημάτων που θα πρέπει να τηρηθεί επακριβώς, αλλά περισσότερο ως ανοικτό σύνολο προτάσεων που εντάσσονται σε μια γενικότερη αντίληψη για τη δυνατότητα ένταξης του θεάτρου στη διδακτική πράξη. Στην πορεία μου από τον τομέα της θεατρολογίας και του θεάτρου σε εκείνον της διδακτικής και στη συνέχεια της δημιουργικής διαλεκτικής μεταξύ τους ωφελήθηκα πολλαπλώς από τον επόπτη της διατριβής μου, Αναπληρωτή Καθηγητή του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών Πανεπιστημίου Πατρών κ. Σταύρο Τσιτσιρίδη, στην προτροπή του οποίου στηρίζεται η ενασχόλησή μου με το συγκεκριμένο ζήτημα της διδακτορικής διατριβής. Τον ευχαριστώ θερμά για την ουσιαστική κριτική καθοδήγησή του και τον σωκρατικό τρόπο με τον οποίο με βοήθησε να εμβαθύνω τον προβληματισμό μου γύρω από τη σχέση των φιλολογικών μαθημάτων με το θέατρο ως παιδαγωγικό μέσο. Χάρη σε αυτόν αντιλήφθηκα τη σημασία της αντίληψης ότι το θέατρο δεν υπάρχει μόνο για το θέατρο, αλλά ότι, όπως το διατύπωσε ωραίο ο Κάρολος Κουν, «κάνουμε θέατρο για να πλουτίσουμε τους εαυτούς μας, το κοινό που μας παρακολουθεί κι όλοι μαζί να βοηθήσουμε να δημιουργηθεί ένας πλατύς, ψυχικά πλούσιος και ακέραιος πολιτισμός στον τόπο μας.» Μπορούμε, λοιπόν, να κάνουμε θέατρο και όταν διδάσκουμε την αρχαία και τη νέα ελληνική γλώσσα. Κάνουμε θέατρο την ώρα των φιλολογικών μαθημάτων, όχι για να αγαπήσουν οι μαθητές το θέατρο, αλλά κυρίως με στόχο να χρησιμοποιήσουμε τις τεχνικές του, οι οποίες θα φέρουν τους νέους δημιουργικά και βιωματικά σε επαφή με τα κείμενα του Ομήρου, του Αριστοφάνη, του Ευριπίδη, του Καβάφη και άλλων σπουδαίων συγγραφέων. 1 Βέβαια, όπως διαπιστώθηκε στη διδακτική πράξη, κάποιοι νεότεροι μαζί με την αρχαία και τη νέα ελληνική γραμματεία, τελικά αγάπησαν και το θέατρο. Και άλλοι μέσω του θεάτρου θέλησαν να διαβάσουν περισσότερο λογοτεχνία. Τις θερμές μου ευχαριστίες θα ήθελα επίσης να εκφράσω και στα άλλα δύο μέλη της τριμελούς συμβουλευτικής επιτροπής. Πρώτα, στον Καθηγητή στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών Πανεπιστημίου Πατρών κ. Θεόδωρο Κ. Στεφανόπουλο για τη συμβολή του στην εκπόνηση της παρούσας διατριβής. Όχι μόνον ως φιλόλογος αλλά και ως συγγραφέας διδακτικών βιβλίων για τη Μέση Εκπαίδευση με πολύτιμη πείρα ενίσχυσε γόνιμα τη συγκεκριμένη εργασία με τις καίριες υποδείξεις του. Επίσης, στον Καθηγητή 1 Η αναφορά στον σπουδαίο Έλληνα σκηνοθέτη δεν είναι τυχαία: ο Κάρολος Κουν είχε συνδέσει ήδη από το 1929 δημιουργικά τη διδασκαλία της αγγλικής γλώσσας στο Αμερικανικό Κολέγιο, όπου δίδασκε, με το θέατρο. [ 8 ]

της Παιδαγωγικής στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών κ. Γεώργιο Σπανό, για τις πολύτιμες υποδείξεις του σε ζητήματα που αφορούν την παιδαγωγική και τις μεθόδους της. Θα ήθελα περαιτέρω να ευχαριστήσω τη διδάκτορα Σοφία Ζαμπάλου για την σημαντική βοήθειά της στην επιμέλεια της στατιστικής επεξεργασίας των δεδομένων της έ- ρευνας και στην κριτική αξιολόγηση της καταγραφής των αποτελεσμάτων και τον Γεώργιο Μαρκάκη, Καθηγητή Βιομετρίας στη Σχολή Τεχνολογίας Γεωπονίας ΤΕΙ Κρήτης. Ε- πίσης, ευχαριστώ ιδιαίτερα την Κατερίνα Κορνηλάκη, Eπίκουρη Καθηγήτρια στο Παιδαγωγικό Τμήμα Προσχολικής Εκπαίδευσης Πανεπιστημίου Κρήτης, και τον, Γρηγόρη Χλουβεράκη, Αναπληρωτή Καθηγητή στον Τομέα Κοινωνικής Ιατρικής Πανεπιστημίου Κρήτης, για τη στήριξή τους στο μέρος της κατηγοριοποίησης των δεδομένων της έρευνας και στις ουσιαστικές επισημάνσεις τους για τη μεθοδολογία και την επεξεργασία του υλικού. Ευχαριστώ, τέλος, για τη βοήθειά τους σε συγκεκριμένα ζητήματα αλλά και για τις παρατηρήσεις τους τη φιλόλογο Στέλλα Καρτσωνάκη, τον Μike Fleming, Καθηγητή στο Τμήμα Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου του Durham, τον Τηλέμαχο Μουδατσάκι, Καθηγητή στο Παιδαγωγικό Τμήμα Πανεπιστημίου Κρήτης, την Nταϊάνα Χάας, Καθηγήτρια του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πατρών, τη Χαρά Μπακονικόλα, Καθηγήτρια του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών, τον Jonathan Neelands, Eπίκουρο Καθηγητή στον τομέα Drama and Theatre Εducation στο Ινστιτούτο Εκπαίδευσης του Warwick, τον Ιωάννη Πανούση, την Αικατερίνη Σαβράμη και τον Γεώργιο Σαμπατακάκη, Λέκτορες στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών Πανεπιστημίου Πατρών, τον Jοhn Somers, Επίτιμο Καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του Exeter, και τις φιλολόγους, Kατερίνα Δαμιανάκη, Τασούλα Μαρκομιχελάκη, Τόνια Μαρμαρέλη, Μαρία Φραγκιαδάκη, Ιωάννα Χριστινάκη και Ιώαννα Ταγκαλάκη. Στη διεξαγωγή της παρούσας έρευνας συνέβαλε σημαντικά η δημιουργική συνεργασία μου με τους φιλολόγους, που δέχτηκαν να αφιερώσουν χρόνο από τη διδασκαλία τους, τους διευθυντές των σχολείων και πάνω από όλα τους μαθητές που συμμετείχαν με χαρά στη διαδικασία. [ 9 ]

[ 10 ]

Ε ΙΣΑΓΩΓΗ Από την αρχαιότητα ώς τις μέρες μας το παιχνίδι και το θέατρο αποτελούν, ως γνωστόν, σημαντικά μέσα αγωγής 2, όσο και εάν αυτά έχουν παραμεληθεί κατά καιρούς από τα σύγχρονα εκπαιδευτικά συστήματα. Από τη «σωκρατική άγνοια» ώς την εισαγωγή της δραματοποίησης και της διαθεματικότητας στη διδακτική πράξη, η εξέλιξη της διδακτικής-μαθησιακής διεργασίας διαλέγεται διαρκώς, άτυπα ή τυπικά, με διαφορετικές μορφές και τεχνικές του θέατρου. Το θέατρο, σε όλες του τις μορφές, από το ελεύθερο δραματικό παιχνίδι ώς την αμιγώς θεατρική παράσταση, αποτελεί ένα ισχυρό μέσο αγωγής, το οποίο λαμβάνει χώρα αυτόνομα ή εφαρμόζεται σε άλλους χώρους: στην εκπαίδευση, στο σχολείο, στην κοινωνία, στην καθημερινή ζωή, στην ψυχοθεραπεία, στις υπόλοιπες τέχνες και επιστήμες. Ανάλογα με το χώρο δράσης της, η αγωγή μέσα από το θέατρο, το αντικείμενο και ο τρόπος διεξαγωγής της παρουσιάζουν σημαντικές διαφορές. Σε κάθε περίπτωση όμως, ο άξονας που παραμένει σταθερός είναι η εμβέλεια του παιδαγωγικού της εν γένει ρόλου: η θεατρική αγωγή προωθεί την καθολική εγρήγορση του πνεύματος και καλλιεργεί δρόμους που οδηγούν την ανθρώπινη ύπαρξη να αναπτύσσεται στην ολότητά της. Αυτή η καθολική εγρήγορση και ευαισθητοποίηση του ατόμου γύρω από τον εαυτό του αλλά και γύρω από τα πράγματα και τους συνανθρώπους του, εντείνει το διαρκή επαναπροσδιορισμό του στο παρόν. Ο λόγος αυτός καθιστά αναγκαία την παρουσία της θεατρικής αγωγής και στο χώρο της Εκπαίδευσης, όπου έχει τη δυνατότητα να αναζωογονεί τη μαθησιακή-διδακτική διαδικασία, η οποία διαρκώς μετασχηματίζεται μέσα από τις σύγχρονες τάσεις της εποχής, της κοινωνίας και της αγωγής. Η Θεατρική Αγωγή στην Εκπαίδευση εντείνει την πολύπλευρη καλλιέργεια των νέων και κινητοποιεί αβίαστα τη διεργασία της μάθησης. Ιδωμένη είτε ως μορφή τέχνης είτε ως εργαλείο μάθησης, οφείλει να έχει μια ιδιαίτερη θέση σε όλες τις βαθμίδες της Εκπαίδευσης. Εξάλλου και στις δύο μορφές της θεατρικής α- γωγής, η τέχνη και η μάθηση συνεργάζονται δημιουργικά. Βέβαια, οι σκοποί και οι στόχοι της θεατρικής αγωγής στην Εκπαίδευση είναι διαφορετικοί όταν λειτουργεί ως αυτόνομο μάθημα, και διαφορετικοί όταν εντάσσεται στη διδασκαλία των υπόλοιπων μαθη- 2 Βλ. P. Μurray, Plato on Poetry, Cambridge: Cambridge University Press 1996, 4-5 J. Huizinga, O άνθρωπος και το παιχνίδι (Homo Ludens), μτφρ. Σ. Ροζάνης, Γ. Λυκιαρδόπουλος, Αθήνα: Γνώση 1989, 235-255 J. Moyles, The Excellence of Play, UK: Open University Press 2005. Βλ. επίσης Γ.Μ. Σηφάκης, «Αναζητώντας την τέχνη του υποκριτή στον Αριστοτέλη», στου ίδιου, Μελέτες για το αρχαίο θέατρο, Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης 2007, 117-146. [ 11 ]

μάτων ή θεματικών. Η διαφοροποίηση αυτή μας ενδιαφέρει στην παρούσα εργασία και θα τη μελετήσουμε μέσα από την εφαρμογή της θεατρικής αγωγής στη διδασκαλία των φιλολογικών μαθημάτων στο Γυμνάσιο και στο Λύκειο, προσπαθώντας να αποκαλύψουμε και να δημιουργήσουμε το γόνιμο έδαφος μέσα στο μαθησιακό περιβάλλον, ό- που ο μαθητής έρχεται πιο κοντά στο αντικείμενο διδασκαλίας και στον εκπαιδευτικό. Στόχος μας είναι να φωτιστούν οι μαθησιακές και διδακτικές εκείνες στιγμές, στις οποίες ο έφηβος μπορεί να συμμετέχει πιο βιωματικά, δημιουργικά και ενεργά στο μάθημα της Αρχαίας και της Νέας Ελληνικής Γλώσσας και Γραμματείας, ώστε να επιτυγχάνονται ευχάριστα και αβίαστα οι διδακτικοί στόχοι των μαθημάτων. Στόχο μας αποτελεί επίσης η ενεργητική και ουσιαστική παρουσία και συμμετοχή του εφήβου, ως μέρος του συνόλου της τάξης και ως ξεχωριστής προσωπικότητας, στο μάθημα. Δεν πρόκειται για μια «αντί-μέθοδο» διδασκαλίας των φιλολογικών μαθημάτων απέναντι στον παραδοσιακό διδακτικό τρόπο. Πρόκειται για μια διδακτική προσέγγιση που μπορεί να εφαρμοστεί συμπληρωματικά ή ενισχυτικά. Για το λόγο αυτό στο πρώτο μέρος της εργασίας θα μελετήσουμε την έννοια της θεατρικής αγωγής με τα μέσα και τις τεχνικές της παράλληλα με το ρόλο της ως διδακτικό εργαλείο των φιλολογικών μαθημάτων. Θα εστιάσουμε το ενδιαφέρον μας στην εφαρμογή της θεατρικής αγωγής κατά τη διδακτική-μαθησιακή διαδικασία της Αρχαίας και της Νέας Ελληνικής Γλώσσας και Γραμματείας, με κύριο άξονα τη δημιουργική σχέση ανάμεσα στο μαθητή, τον εκπαιδευτικό και το διδακτικό αντικείμενο. Οι επιδιωκόμενοι σκοποί και στόχοι στη διδασκαλία των φιλολογικών μαθημάτων μέσω της θεατρικής αγωγής θα αναφερθούν ξεχωριστά για καθένα από τα μαθήματα που θα μελετήσουμε: γιατί τα μέσα και οι πρακτικές της θεατρικής αγωγής δεν μπορούν να εισαχθούν απόλυτα σε όλα τα μαθήματα, καθώς το κάθε φιλολογικό μάθημα πραγματεύεται και άλλης φύσεως γνωστικό αντικείμενο και απαιτεί τεχνικές που του αρμόζουν περισσότερο. Επίσης, ο τρόπος με τον οποίο μπορεί να εφαρμοστεί η συγκεκριμένη διδακτική προσέγγιση στα φιλολογικά μαθήματα εξαρτάται ευθέως και από το ποιος την προωθεί ή την εφαρμόζει στην τάξη και τους αντίστοιχους ορισμένους διδακτικούς στόχους. Έτσι θα εντρυφήσουμε στο ρόλο του εκπαιδευτικού σε όλη αυτή τη διαδικασία: πώς ο φιλόλογος μπορεί να εφαρμόσει στη διδασκαλία των φιλολογικών μαθημάτων τεχνικές του θεάτρου δίχως να έχει γνώση του αντικειμένου; Τι γίνεται με το σύγχρονο φιλόλογο που καλείται να εφαρμόζει στην τάξη διαθεματικές και δραματοποιημένες ασκήσεις που εισάγουν μορφές τέχνης στην εκπαίδευση; Ποιος είναι ο ρόλος των εκπαιδευτικών ειδικοτήτων του θεάτρου σε όλη αυτή τη διδακτική προσέγγιση; Με βάση την έρευνα στις μαθησιακές και διδακτικές εκείνες στιγμές, κατά τις οποίες η θεατρική αγωγή φωτίζει τη διδασκαλία και τη μάθηση της Αρχαίας και της Νέας Ελλη- [ 12 ]

νικής Γλώσσας και Γραμματείας, στο δεύτερο μέρος της εργασίας θα παρουσιάσω τη διαδικασία και τα αποτελέσματα της διερευνητικής μελέτης που προέκυψαν από την εφαρμογή των θεατρικών τεχνικών στη διδασκαλία των μαθημάτων αυτών. Στόχος του εμπειρικού αυτού σκέλους της εργασίας είναι να διασαφηνιστεί η θεωρία μέσα από την πράξη (αλλά και αντίστροφα), καθώς και να παρουσιαστεί έστω και ενδεικτικά η γνώμη των άμεσα ενδιαφερόμενων στη συγκεκριμένη διδακτική προσέγγιση. Θεωρήθηκε σκόπιμο να εφαρμοστεί στην πράξη μια διερευνητική μελέτη, ώστε να ενταχθούν οι γνώμες των μαθητών και των φιλολόγων στον ευρύτερο διάλογο για τις νέες διδακτικές προσεγγίσεις των φιλολογικών μαθημάτων. Από τη στιγμή που το Αναλυτικό Πρόγραμμα δεν ορίζει κάποιον συγκεκριμένο τρόπο υλοποίησης των θεατρικών δραστηριοτήτων και ασκήσεων στα φιλολογικά μαθήματα και κάθε σχετική δραστηριότητα μπορεί ίσως να εφαρμόζεται από τους φιλολόγους με κάποια ελάχιστη επιμόρφωση και οδηγίες εφαρμόσαμε στην πράξη μια διερευνητική διδακτική παρέμβαση μέσω του θεάτρου, ώστε να λάβουμε έπειτα υπόψη μας τη γνώμη των μαθητών και των φιλολόγων βάσει της συγκεκριμένης εμπειρίας που απέκτησαν. Τα αποτελέσματα της έρευνας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι είναι σκόπιμη και αναγκαία η εφαρμογή των θεατρικών τεχνικών στη διδασκαλία των φιλολογικών μαθημάτων με πιο συστηματικό τρόπο, πράγμα το οποίο θα επιφέρει και τον άμεσο επαναπροσδιορισμό του ρόλου του φιλολόγου στο σύγχρονο γυμνάσιο και λύκειο. Η έρευνα, τέλος, ελπίζω να αποτελέσει γόνιμο πεδίο για παραπέρα έρευνα στην εφαρμογή του θεάτρου στην εκπαίδευση. [ 13 ]

[ 14 ]

Α ΜΕΡΟΣ ΓΕΝΙΚΑ ΓΙΑ ΤΗ ΘΕΑΤΡΙΚΗ ΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΤΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ [ 15 ]

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Κεφ 1.1 Η δυναμική της θεατρικής αγωγής στη διδασκαλία και τη μάθηση Το θέατρο σε όλες του τις μορφές και τις εφαρμογές αποτελεί μέσο διαπαιδαγώγησης. Ο αναγνώστης ενός θεατρικού έργου, ο θεατής μιας παράστασης, ο ηθοποιός, το παιδί, ο έφηβος, καθένας που συμμετέχει ποικιλοτρόπως και ενεργά στις θεατρικές δραστηριότητες καλλιεργεί και ενδυναμώνει τις γνωστικές, ψυχικές και καλλιτεχνικές του δεξιότητες. Το άτομο μέσω του θεάτρου επαναπροσδιορίζει τη σχέση του με τον εαυτό του και το συνάνθρωπο, ασκεί τον προβληματισμό και την κριτική του σκέψη και εμβαθύνει σε προσωπικά και κοινωνικά ζητήματα. Η επίδραση της αγωγής μέσω του θεάτρου στο παιδί, στον έφηβο, στον ενήλικα αφήνει ανοιχτό και γόνιμο το πεδίο εφαρμογής της μαθησιακής-διδακτικής διεργασίας. Το γόνιμο αυτό πεδίο επιδιώκεται και με την εφαρμογή του θεάτρου στο χώρο της εκπαίδευσης. Εξάλλου, σε οποιοδήποτε χώρο κι αν εφαρμόζεται αυτή, από το αμιγώς ε- παγγελματικό θέατρο ώς το θέατρο στην κοινότητα ή για θεραπευτικούς σκοπούς, προκαλεί τις ικανές εκείνες συνθήκες που επιτρέπουν την ευφορία και την προώθηση της μάθησης. Γιατί το θέατρο δίνει δυνατότητα στον άνθρωπο να επανεξετάζει μέσα από διαφορετικές οπτικές γωνίες τα ζητήματα που τον απασχολούν και να αποκτήσει μια κριτική και δυναμική στάση απέναντι σε αυτά. Έτσι, και στο χώρο της Εκπαίδευσης το θέατρο ως αυτόνομο αντικείμενο, μάθημα ή διδακτική μεθοδολογία άλλων μαθημάτων διευκολύνει τη διεργασία της διδασκαλίας και της μάθησης και συνεισφέρει αποδοτικά στις σύγχρονες τάσεις της αγωγής. Υπό τη γενικότερη και ευρύτερη έννοια της θεατρικής αγωγής θα συμπεριληφθούν στην παρούσα εργασία όλοι οι επιμέρους ορισμοί και προσεγγίσεις της διεθνούς και της ελληνικής βιβλιογραφίας και πρακτικής που αφορούν στην εφαρμογή του θεάτρου και του δράματος στην εκπαίδευση. Η θεατρική αγωγή στην εκπαίδευση, εκτός από τις αμιγώς θεατρικές, αξιοποιεί αρχές και πορίσματα τόσο των εκπαιδευτικών όσο και των ψυχολογικών και κοινωνιολογικών θεωριών που εστιάζουν στη διευκόλυνση και στη βελτιοποίηση των συνθηκών διδασκαλίας και μάθησης. Οι θέσεις αυτές εκφράζονται μέσα από τις απόψεις των Dewey, Moreno, Freire, Rogers, Goleman, Gardner κ.ά. 3 3 Βλ. κατ., σ. 86-106. [ 16 ]

Η θεατρική αγωγή 4 χρησιμοποιεί τη δραματική φόρμα και προσφέρει νέες μορφές διδασκαλίας και μάθησης. Το τελευταίο καθίσταται δυνατό επειδή, λόγω της βιωματικής μάθησης που προσφέρει, δημιουργεί μια ριζική αλλαγή στην παραδοσιακή σχέση μαθητή-καθηγητή και φέρνει τον μαθητή σε άμεση επαφή με το διδακτικό αντικείμενο. Σε αντίθεση με την παραδοσιακή διδασκαλία που στηρίζεται στην αυθεντία του δασκάλου, η αγωγή μέσω του θεάτρου φέρει το μαθητή στο κέντρο της εκπαιδευτικής διαδικασίας και τον μετατρέπει σε ενεργό συμμέτοχο σε αυτήν. Δημιουργεί το κατάλληλο μαθησιακό κλίμα, ώστε να προκληθεί η προσωπική, η γνωστική, η κοινωνική και η ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη του μαθητή και της ομάδας. Στο «προτεινόμενο σχέδιο» από το Ενιαίο Πλαίσιο Προγράμματος Σπουδών για το μάθημα της Θεατρικής Αγωγής διαβάζουμε σχετικά: Στην εκπαιδευτική διαδικασία, το Θέατρο αντικαθιστά το μονόδρομο από την έδρα στα θρανία: η προσωπική πλέον συμμετοχή στην επεξεργασία του γνωστικού αντικειμένου σε συνδυασμό με την εμπειρία της πράξης, της ομαδικής εργασίας, της συναισθηματικής συμβολής και εντέλει με την ελευθερία της καλλιτεχνικής διαδρομής οδηγεί σε μια γόνιμη μέθοδο πρόσληψης και στην ανάπτυξη ενός παιδαγωγικού συστήματος στιβαρού και ευέλικτου μαζί. Ο ενεργητικός ρόλος του μαθητή, που η πορεία της Θεατρικής Αγωγής έρχεται να προτείνει στο σημερινό σχολείο, αποτελεί πλέον απαίτηση και στόχο της ελεύθερης και δημοκρατικής εκπαίδευσης (μαθητοκεντρική διδασκαλία). Τέλος η διαπολιτισμική επικοινωνία και παιδεία, που η θεατρική γλώσσα επιτρέπει, αλλά και η διεπιστημονική γνώση που η φύση του διδακτικού αντικειμένου διεκδικεί, συμπληρώνουν την παιδευτική και παιδαγωγική ταυτότητα του Θεάτρου. 5 Έτσι, είτε όταν πρόκειται για την εφαρμογή της στη θεατρική ομάδα ενός σχολείου, στο αυτόνομο μάθημα του θεάτρου, είτε στη διδακτική των άλλων μαθημάτων ή θεματικών, η αγωγή μέσω του θεάτρου λειτουργεί πολυεπίπεδα στη μαθησιακή-διδακτική διεργασία του ίδιου του θεατρικού αλλά και του εν γένει διδακτικού αντικειμένου. Στη δυναμική αυτή της εφαρμογής του θεάτρου στη μαθησιακή-διδακτική διεργασία άλλων μαθημάτων θα εστιάσουμε στην παρούσα εργασία και πιο συγκεκριμένα στη διδακτική των φιλολογικών μαθημάτων μέσω των θεατρικών προσεγγίσεων. Προτού όμως εστιάσουμε στη συγκεκριμένη διδακτική προσέγγιση, οφείλουμε να δούμε έστω συνοπτικά το γενικότερο πλαίσιο στο οποίο ανήκει η διδασκαλία των φιλολογικών μαθημάτων μέσω του θεάτρου στην ελληνική Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση. 4 Κατά τον Κουρετζή (1991) 32, ο οποίος εισήγαγε συστηματικά το θεατρικό παιχνίδι στην Ελλάδα: «ΑΓΩΓΗ μέσα από το θέατρο δε σημαίνει, απαραίτητα σκηνικό επίτευγμα. Χωρίς να το αποκλείει ή να το καλλιεργεί, δεν το καθορίζει, δεν το εξαναγκάζει. [...] Η θεατρική αγωγή είναι ένα μέσο και όχι σκοπός στην παιδευτική διαδικασία και ένα εργαλείο στα χέρια του εκπαιδευτικού». 5 Βλ. Ε.Π.Π.Σ., σ. 148. [ 17 ]

1.2 Η διδακτική των φιλολογικών μαθημάτων και η θεατρική αγωγή Η σύγχρονη Διδακτική, ως επιστήμη της Αγωγής, είναι συνυφασμένη με τις σύγχρονες τάσεις της Αγωγής που αφορούν στην αναθεώρηση της σχέσης δασκάλουμαθητή-αντικειμένου διδασκαλίας. Οι σύγχρονες εκπαιδευτικές αναζητήσεις οδηγούν σε νέες μεθόδους διδασκαλίας και μάθησης και καλλιεργούν τη διαθεματική διδασκαλία των μαθημάτων, 6 τη διδασκαλία ενός αντικειμένου μέσω άλλου, τη διδακτική μέσω της τέχνης, τη διδακτική μέσω του θεάτρου κ.τ.λ. Η σύγχρονη διεθνής έρευνα για την εφαρμογή του θεάτρου/δράματος στη διδασκαλία των τεχνών της γλώσσας, του προφορικού και γραπτού λόγου, έχει αναδείξει τις θετικές επιδράσεις των συγκεκριμένων διδακτικών προσεγγίσεων ως προς τη δημιουργική επίτευξη των γενικών και των ειδικών διδακτικών στόχων των σχετικών μαθημάτων. 7 Η Betty Jane Wagner, με το έργο αναφοράς Educational Drama and Language Arts: What Research shows 8, συνοψίζει κριτικά τις έρευνες που έχουν γίνει, οι περισσότερες από τις οποίες παρουσιάζουν θετικά αποτελέσματα ως προς την επίδραση του θεάτρου/δράματος στον προφορικό και το γραπτό λόγο των μαθητών. Ο Μike Fleming επισημαίνει την έρευνα Secondary Heads Association Survey 9, σύμφωνα με την οποία οι περισσότεροι από τους μισούς που συμμετείχαν μέσα από το σχολικό περιβάλλον συμφώνησαν ότι το θέατρο/δράμα στην εκπαίδευση είναι το πιο χρήσιμο εκπαιδευτικό εργαλείο για την προσωπική ανάπτυξη, τη δημιουργία αυτοπεποίθησης, την ομαδοσυνεργατική εργασία, την υπευθυνότητα και την αυτοεκτίμηση. Στην Ελλάδα ο Θ. Γραμματάς δίνει έμφαση στην ανάγκη δημιουργίας μιας Ειδικής Διδακτικής του Θεάτρου που θα ταιριάζει απόλυτα με τις γενικότερες προδιαγραφές της Διδακτικής των μαθημάτων ειδικότητας, αλλά και θα είναι απόλυτα συμβατή με τις απαιτήσεις και ιδιαιτερότητες, τους στόχους και τις επιδιώξεις του Θεάτρου στο Σχολείο 10. Η παρουσία του θεάτρου στη σύγχρονη ελληνική εκπαίδευση ως διδακτική μεθοδολογία των άλλων μαθημάτων αναφέρεται και ως δραματοποίηση μαθήματος. 11 6 Βλ. Ellis & Stuen (1998), Mατσαγγούρας (2003). 7 Bλ. ΜcCaslin (1990) 291, Μoffet (1968) 60-61, McNaughton (1997) 79, Crumpler & Scheider (2002), Heathcote (1980) 5-23, Ηeining (1993) 6, Neelands (2004) 31-40, Cooper & McIntyre (1996) 103-107, Kao & O Neill (1998) 79-114, Άλκηστις (2008) 128-141, Παπαδόπουλος (2007) 42-49 κ.ά. 8 Wagner, B. Jane: Educational Drama and Language Arts. What research shows, Portsmouth: Ηeinemann1998. 9 Fleming (2001) 51. 10 Γραμματάς (2001) 199. 11 Μπακονικόλα (2002) 22 : «Η δραματοποίηση ενός μαθήματος θεωρητικού (ιστορικού, φιλολογικού κ.λπ.) αλλά και πρακτικού (φυσικής ιστορίας, φυσικής, αριθμητικής, γεωγραφίας, πατριδογνωσίας κ.λπ.), [ 18 ]

Στο γενικό πλαίσιο της διδακτικής των σχολικών μαθημάτων μέσω του θεάτρου, ε- ντάσσεται και η συγκεκριμένη θεματική μας, που αφορά στη διδακτική των φιλολογικών μαθημάτων μέσω του θεάτρου. Πιο συγκεκριμένα το βασικό ερώτημα στο οποίο καλείται να απαντήσει η παρούσα εργασία είναι το εξής: Με ποιο τρόπο και σε ποιο βαθμό η θεατρική αγωγή μπορεί να αποβεί χρήσιμη κατά τη διδασκαλία των φιλολογικών μαθημάτων στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση; Το βασικό αυτό ερώτημα συνδέεται με άλλα, μερικότερα αλλά εξ ίσου ουσιαστικά ερωτήματα: Γιατί να διδάσκουμε τα φιλολογικά μαθήματα μέσα από το θέατρο; Τι διδάσκουμε; ποιo είναι το διδακτικό αντικείμενο σε μια τέτοια προσέγγιση; Πώς διδάσκουμε τα φιλολογικά μαθήματα μέσα από το θέατρο; Mε ποια μέσα διδάσκουμε; Σε ποιους διδάσκουμε; Σε ποιες συνθήκες; Ποιος είναι καταλληλότερος για τη διδασκαλία αυτού του τύπου; Ο φιλόλογος ή ο εκπαιδευτικός που είναι ειδικός στο θέατρο; Τα ερωτήματα αυτά θα διερευνήσουμε στη συνέχεια μέσα από τη διεθνή βιβλιογραφία και τη σύγχρονη εκπαιδευτική πραγματικότητα και πράξη στην ελληνική Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση. είναι μια σχετικά πρόσφατη εκπαιδευτική μέθοδος, τουλάχιστον στην Ελλάδα. Σποραδικές εφαρμογές αυτής της μεθόδου διδασκαλίας μαθημάτων του Ωρολογίου Προγράμματος, τα οποία δεν έχουν, κατ αρχήν, καμία πλαστική ή θεαματική διάσταση, έχουν αποδείξει ότι η δραματοποίηση, όχι μόνο ενός όγκου απτών δεδομένων, αλλά ακόμη και των πιο αφηρημένων στοιχείων ενός εκπαιδευτικού υλικού, προωθεί την αφομοίωση μιας διδακτικής ύλης. Η μέθοδος αυτή προϋποθέτει ως βάση την ύπαρξη ενός κειμένου, ανεξάρτητα από τις ποικίλες διευρύνσεις του, που επιχειρούνται περαιτέρω από το δάσκαλο, προκειμένου να διευκολυνθεί η θεατρική δραστηριότητα των παιδιών, αλλά και να γίνει πρισματικότερη η πρόσληψη του γνωστικού τοπίου». [ 19 ]

1.3 Η εισαγωγή της θεατρικής αγωγής στην ελληνική Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση Η διεθνής βιβλιογραφία καθώς και τα διεθνή εκπαιδευτικά συστήματα 12 προωθούν την ουσιαστική εισαγωγή του Θεάτρου στην Εκπαίδευση σε όλες τις μορφές του. Εκτός από τη συμμετοχή των μαθητών σε θεατρικές παραστάσεις ή δράσεις, η διεθνής σύγχρονη εμπειρία τοποθετεί το θέατρο ως αυτόνομο μάθημα στα αναλυτικά προγράμματα διαφόρων χωρών καθώς επίσης, άτυπα ή τυπικά, ως διδακτική μεθοδολογία των υπόλοιπων μαθημάτων 13 ή ως εισαγωγή θεατρικών δράσεων και προγραμμάτων στα σχολεία. Εξετάζοντας τη θεατρική αγωγή στο γενικό ελληνικό Γυμνάσιο και Λύκειο βλέπουμε πως η ώς τώρα ύπαρξή της στηρίζεται κυρίως στη διάθεση και το ενδιαφέρον κάποιων καθηγητών να εντάξουν τους μαθητές τους σε θεατρικές δραστηριότητες (εορτές, παραστάσεις, μαθητικοί καλλιτεχνικοί αγώνες, πολιτιστικά, περιβαλλοντικά προγράμματα ή αγωγής υγείας και επαγγελματικού προσανατολισμού). Παράλληλα με τη δημιουργία θεατρικών σχολικών παραστάσεων, ανάλογα με τη γνώση και την ενασχόληση του καθηγητή με το αντικείμενο, οι μαθητές οικειοποιούνται το θεατρικό παιχνίδι, τον αυτοσχεδιασμό, τη δραματοποίηση κ.λπ. Επισήμως ο μαθητής για πρώτη φορά στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση συναντά το μάθημα της Θεατρολογίας ως μάθημα επιλογής που περιλαμβάνεται στα μαθήματα της Αισθητικής Αγωγής της Α τάξης του Ενιαίου Λυκείου. Η ίδια η φύση της διδασκαλίας του μαθήματος επιλογής Στοιχεία Θεατρολογίας, που ολοκληρώνεται σε μία διδακτική ώρα ανά δεκαπενθήμερο και διδάσκεται κατά κύριο λόγο από φιλολόγους, αναιρεί και δυσκολεύει την επίτευξη των επιδιωκόμενων σκοπών διδασκαλίας του μαθήματος. Με τα νέα βιβλία και την εισαγωγή της διαθεματικότητας στο ελληνικό Γυμνάσιο (2006) οι προτεινόμενες μέθοδοι εισαγωγής της θεατρικής αγωγής στην εκπαίδευση παρ όλη την απουσία της από το αναλυτικό πρόγραμμα του Γυμνασίου αφορούν στη δραματοποίηση ως βασική μέθοδο διδασκαλίας. Παράλληλα, στο ενιαίο διαθεματικό πλαίσιο για τη διδασκαλία των μαθημάτων υπάρχει αναλυτικό πρόγραμμα για το μάθημα του θεάτρου τόσο στην Πρωτοβάθμια όσο και στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση, 14 παρ όλο που η υλοποίησή του παραμένει στα χαρτιά. 12 Βλ. αναλυτικά στο L. ΜcCammon & D. McLauchlan: Universal Mosaic of Drama and Theatre. The Idea. 2004 Dialogues, Canada: Soleil Publishing, Research in Drama Education 2004. 13 Bλ. Fleming (2001) 47-52. 14 Βλ. Ε.Π.Π.Σ., σ. 157-168. [ 20 ]

Ωστόσο παρατηρείται ότι, ακόμη κι αν τυπικά δεν έχει εισαχθεί το θέατρο ως αυτόνομο μάθημα σε όλες τις τάξεις της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης, παρουσιάζεται μέσα από κάποιες μορφές του στα νέα βιβλία του Γυμνασίου και προκαλεί ποικίλα ερωτήματα για την πρακτική εφαρμογή του στην τάξη. Βεβαίως η ανάγκη εισαγωγής ασκήσεων δραματοποίησης στα νέα σχολικά βιβλία για το Γυμνάσιο είναι σύμφυτη με τη γενικότερη διεθνή παιδαγωγική τάση ανανέωσης των διδακτικών μέσων. Από την εισαγωγή όμως των σχετικών θεατρικών τεχνικών στη διδασκαλία των υπολοίπων μαθημάτων ώς την πρακτική εφαρμογή τους στη σχολική τάξη, προκύπτουν ζητήματα που σχετίζονται άμεσα με το πώς και από ποιον εφαρμόζονται: πώς εφαρμόζει ο καθηγητής τις θεατρικές τεχνικές στο μάθημα δίχως να έχει σχετική γνώση και εμπειρία; Ποιος είναι ο κατάλληλος εκπαιδευτικός για τη συγκεκριμένη διδακτική προσέγγιση; Τα ερωτήματα αυτά ισχύουν και για την εισαγωγή ασκήσεων δραματοποίησης στα φιλολογικά μαθήματα. 1.4 Η θεατρική αγωγή και η εφηβική ηλικία Η εφαρμογή του θεάτρου στην εκπαίδευση παρουσιάζει σε γενικές γραμμές ομοιομορφία ως προς τα μέσα και τις τεχνικές που αφορούν στην πρωτοβάθμια και στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Ωστόσο, όπως σε κάθε διδακτικό αντικείμενο, η ανάπτυξη και η ηλικία του μαθητή παίζει σημαντικό ρόλο στη διαφοροποίηση των διδακτικών μέσων και στην επιλογή των κατάλληλων θεατρικών μορφών και τεχνικών. Ο Δανασσής-Αφεντάκης στο βιβλίο του Σύγχρονες Τάσεις της Αγωγής αναφερόμενος στη σημασία της μάθησης μέσω του θεάτρου επισημαίνει την προσαρμογή των μεθόδων του στην ηλικία, τη διανοητική ανάπτυξη και τα ενδιαφέροντα των μαθητών. 15 Η εφαρμογή των θεατρικών τεχνικών στη διδασκαλία των φιλολογικών μαθημάτων στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση αποκτά ιδιαίτερη σημασία, καθώς αγγίζει τους μαθητές στην ευαίσθητη ηλικία της εφηβείας και επιτυγχάνει, πέρα από τους γνωστικούς τους ορίζοντες, την κοινωνικοποίησή τους. Η Θεατρική Αγωγή στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση δι- 15 Δανασσής-Αφεντάκης (1997) 41: «Η θεατρική έκφραση, η οποία επίσης παρέχει μάθηση βιωματική και επομένως ανεξίτηλη, δίνει δυνατότητες για την αφομοίωση ηθικών και πολιτιστικών αξιών με τον πιο φυσικό και αβίαστο τρόπο. [ ] Για να είναι σε θέση να εκτελέσει όμως σωστά το ρόλο το θέατρο για παιδιά, πρέπει να ανταποκρίνεται στα ενδιαφέροντα και τη διανοητική τους ανάπτυξη, να ακολουθεί τη ζωή και την κοινωνική εξέλιξη και όχι να ενθαρρύνει τάσεις απόδρασης από αυτήν, να διευκολύνει δηλαδή και όχι να δυσχεραίνει τη σχέση των παιδιών με την πραγματικότητα.» [ 21 ]

ευκολύνει τους νέους να απαντήσουν ή έστω να αντιμετωπίσουν με κριτική σκέψη ερωτήματα που προκύπτουν με την αρχή και την εξέλιξη της εφηβείας 16 : Αλλαγές σημαντικές πραγματοποιούνται στις σχέσεις του εφήβου τόσο με τους άλλους, ενηλίκους και συνομηλίκους, όσο και με τον ίδιο του τον εαυτό. ( ) Για πρώτη φορά το «γνώθι σαυτόν» προβάλλεται κατά τρόπο απαιτητικό. Ο έφηβος θέτει και προσπαθεί να δώσει λύση σε ερωτήματα ταυτότητας του Εγώ, όπως «Ποιος είμαι», «Τι θέλω να κάνω στη ζωή;», «Τι θεωρώ σπουδαίο, για να αγωνιστώ στη ζωή;» κ.τ.λ. Απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά βοηθούν τον έφηβο να διαμορφώσει την ιδεολογία του και να αποσαφηνίσει ένα σχέδιο ζωής. 17 Η συμμετοχή των νέων σε δραστηριότητες μέσω του θεάτρου τούς παρέχει τη δυνατότητα να εμβαθύνουν στον ψυχικό και πνευματικό τους κόσμο, ώστε οι ίδιοι να οδηγηθούν μόνοι τους στις απαντήσεις των εφηβικών ερωτημάτων τους. Τα σύγχρονα ε- φηβικά ερωτήματα εξάλλου, πέρα από τη διαχρονικότητα των εκάστοτε εφηβικών ερωτημάτων, διαποτίζονται από την αντιφατικότητα της σύγχρονης εποχής τόσο στις δημόσιες όσο και στις ιδιωτικές σκέψεις των νέων: «Γιατί δεν έχω χρόνο να παίξω μπάλα;», «Γιατί δεν έχω χώρο να παίξω μπάλα;», «Γιατί δεν έχω χρόνο να βγω με τους φίλους μου;», «Δεν με κάνουν παρέα επειδή είμαι, όπως λένε, αλλοδαπός ;», «Γιατί εγώ δεν είμαι επιθυμητή; Eπειδή δεν είμαι αδύνατη;», «Γιατί ο καλός στο σχολείο μεταφράζεται με το άριστος μαθητής;», «Γιατί δεν υπάρχει χρόνος να μιλήσω με τους γονείς μου;», «Τι θα πει αλλοδαπός;», «Γιατί οι συμμαθητές μου γέμισαν μόλωπες τον Γιάννη; Γιατί απλά τους κοιτούσαμε;», «Γιατί επιτυχημένος στην ηλικία μου σημαίνει ο επιτυχών στις πανελλήνιες εξετάσεις;», «Γιατί είναι πιο must το μάρκετινγκ από τη φυτική παραγωγή;», «Γιατί δεν μπορώ να εκφράσω ελεύθερα το ότι θέλω να γίνω κηπουρός αντί για δικηγόρος;», «Γιατί βαριέμαι στο σχολείο;», «Γιατί δεν με καταλαβαίνει κανείς;», «Γιατί να μην παίρνω το κινητό μου στην τάξη;», «Ποιoς καθορίζει τον καλύτερο στο σχολείο; Mε τι κριτήρια;» κ.λπ. Για τον λόγο αυτό στην παρούσα εργασία θα εστιάσουμε όχι μόνο στο ρόλο του θέατρου στη διδασκαλία των φιλολογικών μαθημάτων αλλά και στην επιλογή των τεχνικών που αρμόζουν στην εφηβική ηλικία. Μέσα από τα κείμενα της Αρχαίας και της Νέας Ελληνικής Γλώσσας και Γραμματείας, θα φέρουμε τους εφήβους, με οδηγό το θεάτρο, ενεργά αντιμέτωπους με διαχρονικές και σύγχρονες αξίες που προκύπτουν από αυτά και οι οποίες μπορούν να προκαλέσουν τον επαναστοχασμό στην εφηβική σκέψη τους. 16 Βλ. για την εφηβική ηλικία Μ. Cole & S. Cole: H ανάπτυξη των παιδιών: Eφηβεία, Γ τόμος, μτφρ. Μαρία Σόλμαν, Αθήνα: Tυπωθήτω-Δαρδανός 2002, J. Head: Εκπαιδεύοντας τους Εφήβους, μτφρ. Κοτσώνη, Αθήνα: Εκδόσεις Σαββάλας 2000. 17 Παρασκευόπουλοs (1985) 147. [ 22 ]

Θα προκαλέσουμε αβιάστα «το γνώθι σαυτόν» μέσα από την εναλλαγή θεατρικών και κοινωνικών ρόλων (συμπεριλαμβανομένου και του ρόλου των ως μαθητών) με στόχο να ενταχθούν βιωματικά απέναντι στα σύχγρονα προβλήματα της εφηβείας καθώς και της εποχής τους αλλά και να μπορέσουν να τα εξετάσουν από απόσταση και διαφορετικές οπτικές γωνίες. Σε μια εποχή όπου ο υπολογιστής και η ψηφιακή εν γένει εικόνα αντικαθιστά συχνά την αποτελεσματική παρουσία του γονιού, ο ανταγωνισμός της επικράτησης του καλύτερου, πλουσιότερου και τηλεοπτικά ομορφότερου την ευγενή άμιλλα και την πνευματική ισορροπία, η νευρική ανορεξία και η εφηβική κατάθλιψη το νους υ- γιής εν σώματι υγιεί, η δυναμική εφαρμογή της συλλειτουργίας των θεατρικών τεχνικών με την αρχαία και τη νεοελληνική λογοτεχνία από το σύγχρονο εκπαιδευτικό αποτελούν ακόμη ελπιδοφόρους αγωγούς καθαρής σκέψης, θέσης και ματιάς στα πράγματα. 1.5 Τα μέσα και οι τεχνικές της θεατρικής αγωγής στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση Υπό τον γενικότερο όρο της θεατρικής αγωγής εννοείται στην παρούσα εργασία κάθε μορφή διδασκαλίας ή δράσης στην εκπαίδευση που χρησιμοποιεί μία ή περισσότερες από τις μορφές και τα μέσα του θεάτρου και του δράματος. Η σύγχρονη διεθνής ορολογία του θεάτρου/δράματος στην εκπαίδευση προκύπτει από το ίδιο το θέατρο και το δράμα με τις πρωτογενείς πηγές τους (ανεξάρτητα από την επικρατούσα ορολογία με βάση την ανάλογη εξέλιξη στην ιστορία του θεάτρου/δράματος στην εκπαίδευση κάθε χώρας). Συχνά χρησιμοποείται σήμερα και στην Ελλάδα η επικρατούσα αγγλοσαξονική ορολογία με την έννοια του drama education/ drama in education 18, ωστόσο παραμένουν ακόμη κυρίαρχες στην ορολογία του θεάτρου στην ελληνική εκπαίδευση οι έννοιες του θεατρικού παιχνιδιού και της δραματοποίησης, που επικράτησαν στην ελληνική εκπαιδευτική κοινότητα. Ωστόσο πέρα από τη συστηματική κατηγοριοποίηση και ε- φαρμογή των θεατρικών και των δραματικών τεχνικών στην αγλλοσαξονική προσέγγιση του drama, πρόκειται πάλι για ανεξάρτητες θεατρικές και δραματικές τεχνικές που έχουν τις ρίζες τους στο ίδιο το θέατρο και το δράμα. Μπορεί η αγγλοσαξονική συστηματική 18 Η έννοια του drama education για τους Αγγλοσάξονες αποτελεί την ευρύτερη έννοια του δράματος στην εκπαίδευση, κάτω από την οποία ανήκουν τα μέσα και οι τεχνικές της δραματικής φόρμας, οι υποκατηγορίες του θεάτρου/ δράματος στην εκπαίδευση. Το D.i.E, όπως θα δούμε και στο κεφ 1.6.1, που στα ελληνικά α- ποδίδεται και ως εκπαιδευτικό δράμα, αποτελεί μια συγκεκριμένη τάση του drama education, η οποία εστιάζει στη διδασκαλία των υπολοίπων μαθημάτων μέσα από το δράμα. Παράλληλα οι διαφορετικές κατηγοριοποιήσεις του drama (process drama, story drama, inquiry drama) διαφοροποιούνται ανάλογα με τη μεθοδολογία που ακολουθούν οι εισηγητές τους. Στην παρούσα εργασία η έννοια που αποδίδουν οι Αγγλοσάξονες στο drama και τις κατηγορίες του, αφορά στη χρήση του όρου δραματοποίηση μαθήματος. [ 23 ]

ένταξη των κωδίκων του θεάτρου και του δράματος να ενέτεινε την ευρεία αν και όχι πάντα αποτελεσματική 19 - χρήση των τεχνικών του θεάτρου στην εκπαίδευση, ωστόσο στη χρήση της ορολογίας οφείλουμε να διακρίνουμε τις ρίζες της εξέλιξης αυτής και τους τρόπους εφαρμογής της στην εκπαίδευση. Για το λόγο αυτό κρίνεται σκόπιμο να υπάρχει μια ευελιξία στη χρήση της ορολογίας που θα επιτρέπει στο σύγχρονο έλληνα εκπαιδευτικό την ουσιαστική ενσωμάτωση ενεργητικών θεατρικών τεχνικών διδασκαλίας και μάθησης σε διδακτικές προσέγγισεις μέσω του θεάτρου, ώστε να μπορεί να εφαρμόζει στη διδακτική πράξη κάθε σχετική γνώση και επιμόρφωση που έχει ο ίδιος από τo θέατρο. Αλλά και ταυτόχρονα η συνειδητοποίηση ότι η χρήση της ορολογίας στο συγκεκριμένο διδακτικό πεδίο δεν έχει στεγανά. Από το ελεύθερο, δραματικό παιχνίδι ώς το ανέβασμα μιας παράστασης διανύεται μια μεγάλη απόσταση με πολλά παρακλάδια, ορισμένα από τα οποία είναι εύχρηστα για το φιλόλογο ανεξάρτητα από το βαθμό της γνώσης του στο αντικείμενο του θεάτρου στην εκπαίδευση, ενώ άλλα απαιτούν ειδική γνώση ή επιμόρφωση. Τα μέσα και οι τεχνικές της θεατρικής αγωγής που μπορεί να χρησιμοποιήσει ο σύγχρονος εκπαιδευτικός και δη ο φιλόλογος ως διδακτικά εργαλεία, του προσδίδουν την παράλληλη ιδιότητα του εμψυχωτή: γιατί με τη χρήση των βιωματικών και ενεργητικών θεατρικών τεχνικών οδηγεί τους μαθητές στη γνώση αποκτώντας ο ίδιος ένα σωκρατικό, μαιευτικό ρόλο. Η παράλληλη ιδιότητα του εκπαιδευτικού-εμψυχωτή στηρίζεται κυρίως στον τρόπο με τον οποίο ο εκπαιδευτικός χρησιμοποιεί τα μέσα και τις τεχνικές του θεάτρου στην εκπαίδευση. Οι παρακάτω θεατρικές και παιδαγωγικές προσεγγίσεις ενδέχεται να μην προκαλέσουν τη βιωματική και ενεργό συμμετοχή του μαθητή στη μαθησιακή-διδακτική διεργασία, εάν ο φιλόλογος τις εκτελέσει μηχανικά, διατηρώντας τη στάση που έχει απέναντι στους μαθητές κατά το παραδοσιακό μάθημα. Οι ποικιλόμορφες θεατρικές τεχνικές ενισχύουν τα διδακτικά εργαλεία του φιλολόγου, ώστε να διαφοροποιήσει τον τρόπο με τον οποίο επικοινωνεί με τους μαθητές του και να προκαλέσει την ευαισθητοποίηση, την κριτική σκέψη και την ενεργοποίησή τους πάνω σε κάθε γνωστικό και κοινωνικό ζήτημα. Εξαρτάται άμεσα από το φιλόλογο το πόσο και πώς θα αξιοποιήσει τα μέσα και τις τεχνικές του θεάτρου λειτουργικά στην εκπαίδευση και πώς θα διαφοροποιήσει τον παραδοσιακό του ρόλο απέναντι στους μαθητές. Ωστόσο τα μέσα της θεατρικής αγωγής δίνουν δυνατό ερέθισμα για τη σταδιακή αλλαγή της παραδοσιακής αντίληψης όσον αφορά στη διδακτική των φιλολογικών μαθημάτων. 19 Υπό την έννοια ότι η αποσπασματική χρήση από τον εκπαιδευτικό ανεξάρτητων θεατρικών τεχνικών και συμβάσεων δεν οδηγεί πάντα σε ένα δημιουργικό και συμμετοχικό τρόπο διδασκαλίας, εάν απουσιάζει η ανάλογη διδακτική μεθοδολογία. [ 24 ]

1) Δραματοποίηση, δράμα, θέατρο/δράμα στην εκπαίδευση: Η διεθνής εμπειρία και βιβλιογραφία στο χώρο του θεάτρου στην εκπαίδευση αποδεικνύει ότι πολλοί από τους όρους που χρησιμοποιούνται ως κύριοι για να περιγράψουν το συγκεκριμένο είδος των πρακτικών που το απαρτίζουν αλληλοεπικαλύπτονται σε πολλά σημεία. Έτσι, για παράδειγμα, κατά την εφαρμογή του θεατρικού παιχνιδιού, της δραματοποίησης, του αυτοσχεδιασμού, του επινοημένου θεάτρου, των τοποειδών δρώμενων κ.ά. στο σχολείο, υπάρχουν πολλά δομικά στοιχεία τους που ταυτίζονται. Παρατηρείται συχνά ότι, ενώ κάποιοι εκπαιδευτικοί επιμένουν απόλυτα σε μια μεθοδολογία κάποιας συγκεκριμένης μορφής του θεάτρου στην εκπαίδευση, στην πράξη ουσιαστικά εφαρμόζουν θεατρικές τεχνικές που θα μπορούσαν να ανήκουν σε μια παραπλήσιά της. Βλέπουμε, για παράδειγμα, ότι οι θεματικοί πυρήνες του σωματικού θεάτρου και η μετάπλασή τους στη σύγχρονη δραματική φόρμα μπορεί συχνά να συμπίπτουν με τα μέσα και τις διαδικασίες δημιουργίας μιας δράσης-παράστασης σχεδιασμένης για ειδικό χώρο ή ενός σύνθετου θεατρικού παιχνιδιού. Ωστόσο, ανάλογα με τη συγκεκριμένη εφαρμογή του θεάτρου στο σχολείο, από τη διδακτική των μαθημάτων ώς τις θεατρικές εκδηλώσεις, οι παιδαγωγικές και οι καλλιτεχνικές διαστάσεις του αντικειμένου κυμαίνονται σε διαφορετικές αναλογίες. Στον αγγλοσαξονικό χώρο, κυρίαρχη έννοια μπορεί να είναι το drama education, κάτω από το οποίο τοποθετούνται πολλές τεχνικές της υποκριτικής, του αυτοσχεδιασμού, της δραματουργίας, της σκηνοθεσίας ενώ ταυτόχρονα αντίστοιχες τεχνικές αποτελούν υποκατηγορίες του επινοημένου θεάτρου στην εκπαίδευση. Ο Μ. Fleming παρουσίαζει τις διαφοροποιήσεις ανάμεσα στο δραματικό παιχνίδι, το παιχνίδι ρόλων, την προσομοίωση και το δράμα ως τέχνη, διακρίνοντας τα πολυεπίπεδα νοήματα που προσφέρει το δράμα ως τέχνη, υπό την έννοια της σύνθετης δραματοποίησης. 20 Σύμφωνα με την αγγλοσαξονική μεθοδολογία, θεωρεί το δραματικό παιχνίδι ως μία από τις δυνατότητες του drama, ενώ στην Ελλάδα πολλοί εκπαιδευτικοί συμπεριλαμβάνουν όλα τα μέσα και τις θεατρικές τεχνικές στον όρο του θεατρικού παιχνιδιού, το οποίο θεωρούν ως τον ευρύ, γενικό όρο. Άλλοι αντιθέτως τοποθετούν τη δραματοποίηση στην κορυφή, ενώ μια τρίτη κατηγορία τοποθετεί στην κορυφή την αφομοιωμένη, πλέον και στην Ελλάδα, έννοια του drama. Στην παρούσα εργασία θα χρησιμοποιήσουμε εκτενώς ως γενικό όρο εκείνον της δραματοποίησης, στον οποίο μπορούν να συμπεριληφθούν τα μέσα και οι μεθοδολογίες όλων των παραπάνω. Ωστόσο η συνταύτιση των θεατρικών μέσων και της μεθοδολογίας ανάμεσα στη δραματοποίηση και τους άλλους όρους θα μας επιτρέψει σε συγκεκριμένα σημεία και διδακτικές εφαρμογές την αναγνώριση της συγκεκριμένης αλληλεπικάλυψης και τη χρήση της ανάλογης ορολογίας. 20 Fleming (2003) 9-22. [ 25 ]

Αν και μάλλον ευνόητη, ας δηλωθεί ρητά η σαφής διαφορά ανάμεσα στο αρχαίο ελληνικό δράμα και στον αγγλοσαξονικό όρο drama. Το drama χρησιμοποιείται για να δηλώσει άλλοτε το μάθημα drama ως αυτόνομο μάθημα σε σχολεία των αγγλοσαξονικών χωρών, άλλοτε το σχετικό διαθεματικό εργαλείο για τη διδασκαλία των υπόλοιπων μαθημάτων και άλλοτε πάλι το δρώμενο και την εν γένει θεατρική διαδικασία. Είτε ως αυτόνομο μάθημα είτε ως διαθεματικό διδακτικό εργαλείο, το drama αφορά στην εφαρμογή διαφορετικού τύπου μαθημάτων αυτοσχέδιου θεάτρου/δράματος στην εκπαίδευση. Ωστόσο, όπως εύστοχα αναφέρουν οι Neelands & Dobson μιλώντας για το θέατρο/δράμα στην εκπαίδευση: Το Δράμα είναι ένα μεγάλο κεφάλαιο που περιέχει μια μεγάλη κατηγορία υποκεφαλαίων τα οποία δεν περιέχουν μόνο τη δραματική λογοτεχνία αλλά και το δράμα στην τηλεόραση και το φιλμ, τα δραματικά γεγονότα στις ειδήσεις και στις ζωές μας, το ζωντανό θέατρο και οτιδήποτε σχετίζεται με τη δημιουργία και την παρουσίαση δραματοποιημένων μύθων. Αυτός ο ευρύς όρος για το δράμα θα συμπεριλάβει και τα δράματα που θα χρησιμοποιήσετε από τα πρώτα χρόνια στη Δευτεροβάθμια εκπαίδευση και τα είδη του διερευνητικού δράματος που θα δοκιμάσετε στο GSCE και τα οποία θα συνεχίζετε να απολαμβάνετε διασκεδάζοντάς τα στο AS και στο Α Level του μαθήματος. 21 Ωστόσο στον ελληνικό χώρο η έννοια του drama σε όλο του το εύρος αποδίδεται και με τον όρο δραματοποίηση. Η ίδια η έννοια της δραματοποίησης στην εκπαίδευση αφορά: (α) στη μεταγραφή ενός αφηγηματικού ή μη κειμένου σε θεατρικό με βάση τους κώδικες του θεάτρου και του δράματος (β) στη δραματοποίηση μαθήματος ως διδακτική μέθοδολογία, όπως την αναλύουν στις εργασίες τους ο Γραμματάς 22, ο Μουδατσάκις 23, η Άλκηστις 24, ο Παπαδόπουλος 25 κ.ά. 21 Neelands & Dobson (2000) 10. 22 Βλ. Θ. Γραμματάς : Διδακτική του θεάτρου, Αθήνα: Tυπωθήτω-Δαρδανός 2001, Γραμματάς (2003) 461-464, Γραμματάς (2004) 91-103. 23 Βλ. Τ. Μουδατσάκις : H θεωρία του δράματος στη σχολική πράξη. Το θεατρικό παίχνιδι. Η δραματοποίηση, Αθήνα: Kαρδαμίτσα 1994, και του ίδιου: To θέατρο ως πρακτική τέχνη στην εκπαίδευση. Από τον Stanisklavksy, τον Brecht και τον Grotowski στο σκηνικό δράμα, Αθήνα: Eξάντας 2005. 24 Βλ. Άλκηστις: To βιβλίο της δραματοποίησης, Αθήνα: Eλληνικά Γράμματα 1998. 25 Bλ. Σ. Παπαδόπουλος: Mε τη γλώσσα του θεάτρου. Η διερευνητική δραματοποίηση στη διδασκαλία της γλώσσας, Αθήνα: Kέδρος 2007. [ 26 ]

Ο Σ. Παπαδόπουλος εύστοχα διευκρινίζει τον ολιστικό και περισσότερο δημιουργικό ρόλο της δεύτερης από τις παραπάνω έννοιες: Η δεύτερη υιοθετεί μια βαθύτερα δημιουργική αντίληψη. Πρόκειται για μια διερευνητική μέθοδο που δίνει έμφαση στη διαδικασία, σ αυτήν καθεαυτή τη θεατρική εμπειρία. Ξεκινά με την ύπαρξη ενός ερεθίσματος ή ενός κειμένου λογοτεχνικού ή μη και με αφορμή αυτό καλεί τα παιδιά να χρησιμοποιήσουν θεατρικές τεχνικές που θα τους επιτρέψουν να εξερευνήσουν την κοινωνική τους πραγματικότητα. ( ) Πρόκειται για μια μέθοδο που μεταφέρει το κέντρο βάρους της εμπειρίας από τη βίωση της δράσης στην κατανόηση της (Bolton, 1979: 74) και που ενδιαφέρεται κυρίως όχι για την ταύτιση με το ρόλο αλλά για την κατανόηση μέσω της ανάληψης του. 26 Ο Τ. Μουδατσάκις στη μελέτη του για το Θέατρο ως πρακτική τέχνη στην εκπαίδευση συνδυάζει δημιουργικά τις παραπάνω μορφές της δραματοποίησης σε αυτό που αποκαλεί σκηνικό δοκίμιο : Η νέα δραματοποίηση θα περιλάβει ανάλυση, ανασύνθεση ενός κειμένου πεζού ή ποιητικού, διάλογο με το ίδιο το ποίημα για την εξαγωγή του συγκινησιακού τμήματος που το αξιώνει ως λογοτεχνικό κείμενο. Θα περιλάβει επίσης τη σκηνοθεσία και την ευρηματικότητα που αυτή συνεπάγεται, το όρθωμα του σκηνικού σημείου ακόμη και όταν αυτό υποβάλλει ένα αντιφατικό σημαινόμενο. Η νέα δραματοποίηση, εν όψει του σκηνικού δοκιμίου, θα περιλάβει την υποκριτική τέχνη ως σύνολο αξιών, όπως θα έχει προπεμφθεί από ένα εργαστήρι γραφής, όπου θα ιδρύεται ο διάλογος με αφαιρετικούς ή συνθετότερους όρους ή που θα εκλίπει ολοσχερώς ο λόγος, ή όπου ακόμη μια μοναδική φράση θα επαναλαμβάνεται ως ηχητικό παλίμψηστο ελευθερώντας τον χώρο για το σώμα του ηθοποιού. Το ίδιο σώμα θα κληθεί να παίξει, να σχεδιάσει, με όπλο το αντικείμενο, αδόκητες θεατρικές προτάσεις. [...] Ως εργαλειακό εφόδιο, άλλωστε, στο σχολικό πρόγραμμα θα συμβάλλει στη διαπαιδαγώγηση με καινοτόμο προσανατολισμό, διαθεματικά ενδιαφέροντα, πειραματικούς αδόκιμους/δόκιμους τρόπους, ενώ θα αποτελέσει μια μονοδική μέθοδο για την ευέλικτη μορφοπαιδευτική ζώνη. 27 Στην παρούσα εργασία εξετάζουμε την έννοια της δραματοποίησης με δημιουργική ματιά. Χρησιμοποιούμε, για τους λόγους που εκθέσαμε παραπάνω, τον ευρύτερο όρο drama, παράλληλα με την ειδικότερη ορολογία και τις τεχνικές του σύγχρονου θεάτρου, όπως αυτές απαντούν στο επινοημένο θέατρο (devised theatre), το τοποειδές θέατρο 26 Bλ. Σ. Παπαδόπουλος: «H δημιουργική και στοχαστική ματιά στα λογοτεχνικά κείμενα», στα Πρακτικά 4 ης Διεθνούς Συνδιάσκεψης για το Θέατρο στην Εκπαίδευση, 2004, 154. 27 Μουδατσάκις (2005)14, 411. [ 27 ]