ΤΜΗΜΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΤΙΤΛΟΣ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗΣ ΔΙΑΤΡΙΒΗΣ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΤΜΗΜΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΤΙΤΛΟΣ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗΣ ΔΙΑΤΡΙΒΗΣ Η σχέση μεταξύ αντιλαμβανόμενης διαφθοράς, γραφειοκρατίας, εισοδήματος και οικονομικής ανάπτυξης: διερεύνηση σε 180 χώρες. Παναγιώτα Παπακωνσταντίνου ΜΑΪΟΣ 2011

Πίνακας Περιεχομένων ΕΙΣΑΓΩΓΗ...1 1 Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΔΙΑΦΘΟΡΑΣ.4 1.1 H ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΔΙΑΦΘΟΡΑΣ... 5 1.2 Η ΜΕΤΡΗΣΗ ΤΗΣ ΔΙΑΦΘΟΡΑΣ... 7 1.2.1 Ο Δείκτης Αντιλαμβανόμενης Διαφθοράς... 8 1.3 Η ΔΙΑΦΘΟΡΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ... 9 1.4 ΤΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΡΕΥΝΑ ΑΝΑΦΟΡΙΚΑ ΜΕ ΤΗΝ ΔΙΑΦΘΟΡΑ ΣΕ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΕΠΙΠΕΔΟ... 17 2 Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ.19 2.1 Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΜΕΓΕΘΥΝΣΗ ΚΑΙ Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ... 19 2.1.1 Η Οικονομική Μεγέθυνση... 19 2.1.2 Η Οικονομική Ανάπτυξη... 22 2.2 Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΜΕΓΕΘΥΝΣΗΣ... 23 2.2.1 Ισορροπία στην Αγορά Κεφαλαίου και η Συγκριτική Στατική της... 24 2.2.2 Ισορροπία στην Αγορά Εργασίας και η Συγκριτική Στατική της... 28 2.2.3 Η Γενική Ισορροπία στην Αγορά Εργασίας και στην Αγορά Κεφαλαίου... 34 2.3 ΘΕΩΡΙΕΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΜΕΓΕΘΥΝΣΗΣ... 39 2.3.1 Το Υπόδειγμα Οικονομικής Μεγέθυνσης του Domar... 39 2.3.2 Το Υπόδειγμα Οικονομικής Μεγέθυνσης του Solow... 43 3 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΙΗΣΗ...49 3.1 ΜΕΛΕΤΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΣΧΕΣΗ ΔΙΑΦΘΟΡΑΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΜΕΓΕΘΥΝΣΗΣ... 49 3.2 ΤΟ ΑΙΣΘΗΜΑ ΕΜΠΙΣΤΟΣΥΝΗΣ ΚΑΙ Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΜΕΓΕΘΥΝΣΗ... 54 4 ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ.56 4.1 ΟΙ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΕΣ ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ... 56 4.2 ΜΕΘΟΔΟΙ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΤΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ... 57 4.2.1 Το Μη-Γραμμικό και το Γραμμικό Οικονομετρικό Υπόδειγμα... 57 4.2.2 Το Υπόδειγμα Ordered Probit... 58 4.2.3 Οι Μεταβλητές... 62 4.3 TO ΔΕΙΓΜΑ... 65 5 ΕΜΠΕΙΡΙΚΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ 66 5.1 ΓΕΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ... 66 5.2 ΤΟ ΚΑΤΑ ΚΕΦΑΛΗΝ ΑΕΠ ΚΑΙ Η ΔΙΑΦΘΟΡΑ... 68 5.2.1 Περιγραφική Στατιστική του Κατά Κεφαλήν ΑΕΠ... 68 5.2.2 Αποτελέσματα Οικονομετρικής Ανάλυσης για την Επίδραση της Διαφθοράς στο Κατά Κεφαλήν ΑΕΠ. 71 5.3 ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΜΕΓΕΘΥΝΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΦΘΟΡΑ... 79 5.3.1 Περιγραφική Στατιστική της Οικονομικής Μεγέθυνσης... 79 5.3.2 Αποτελέσματα Οικονομετρικής Ανάλυσης για την Επίδραση της Διαφθοράς στον Μέσο Ετήσιο Ρυθμό Αύξησης του Κατά Κεφαλήν ΑΕΠ... 82 5.4 ΓΡΑΦΕΙΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ ΔΙΑΦΘΟΡΑ... 83 5.5 ΔΙΑΦΘΟΡΑ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΟΝΟΜΙΚΑ ΜΕΓΕΘΗ... 84 5.5.1 Διαφθορά και Εξοπλιστικές Δαπάνες... 84 5.5.2 Διαφθορά και Φορολογικά Έσοδα... 86 5.5.3 Διαφθορά και Και Μέγεθος Δημοσίου Τομέα... 87 ii

6 ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ..90 6.1 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΠΕΡΙΓΡΑΦΙΚΗΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗΣ... 91 6.2 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΠΑΛΙΝΔΡΟΜΗΣΗΣ... 97 6.2.1 Κατά Κεφαλήν Εισόδημα και Διαφθορά... 97 6.2.2 Οικονομική Μεγέθυνση και Διαφθορά... 97 6.2.3 Διαφθορά και Γραφειοκρατία... 98 6.2.4 Διαφθορά και Φορολογικά Έσοδα... 98 6.2.5 Διαφθορά και Εξοπλιστικές Δαπάνες... 99 7 ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΚΑΙ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 100 7.1 ΠΕΡΙΛΗΨΗ... 100 7.2 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ... 102 7.3 ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ... 103 7.3.1 Περιορισμοί της Έρευνας... 103 7.3.2 Προτάσεις για Περεταίρω Έρευνα... 105 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...107 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α: Ο ΔΕΙΚΤΗΣ CPI ΣΤΙΣ ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΕΣ ΧΩΡΕΣ..110 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Β: ΤΑ ΓΡΑΦΗΜΑΤΑ ΔΙΑΣΠΟΡΑΣ.122 iii

Λίστα Σχημάτων ΣΧΗΜΑ 1-1: Ο «Παγκόσμιος Χάρτης» της Διαφθοράς το 2010... 9 ΣΧΗΜΑ 1-2: Η Οικονομική Μεγέθυνση στην Ελλάδα (1960-2009)... 11 ΣΧΗΜΑ 1-3: Εργατικό Δυναμικό, Απασχόληση, και Ποσοστό Ανεργίας στην Ελλάδα (1960-2009)... 12 ΣΧΗΜΑ 1-4: Ο Πιο Διεφθαρμένος Θεσμός (Συνολικά Αποτελέσματα)... 18 Σχήμα 2-1: Η Οικονομική Μεγέθυνση και το Υπόδειγμα AD-AS... 21 Σχήμα 2-2: Ισορροπία στην Αγορά Κεφαλαίου... 27 Σχήμα 2-3: Ισορροπία στην Αγορά Κεφαλαίου... 28 Σχήμα 2-4: Η Καμπύλη Προσφοράς της Εργασίας... 30 Σχήμα 2-5: Η Καμπύλη Ζήτησης της Εργασίας... 33 Σχήμα 2-6: Η Συνθήκη Ισορροπίας στην Αγορά Εργασίας και το Φυσικό Ποσοστό Ανεργίας.. 34 Σχήμα 2-7: Ισορροπία στην Αγορά Εργασίας και Κεφαλαίου... 35 Σχήμα 2-8: Νέα Ισορροπία στην Αγορά Εργασίας και Κεφαλαίου... 36 Σχήμα 2-9: Κατά Κεφαλήν Προϊόν και Απόθεμα Κεφαλαίου... 37 Σχήμα 2-10: Συνθήκες Ισορροπίας στις Αγορές Εργασίας και Κεφαλαίου... 38 Σχήμα 2-11: Η Οικονομική Μεγέθυνση στο Υπόδειγμα του Solow... 47 ΣΧΗΜΑ 4-1: Οι Πιθανότητες Στο Υπόδειγμα Ordered Probit... 61 ΣΧΗΜΑ 4-2: Η Τιμή του Δείκτη CPI για το 2008... 65 ΣΧΗΜΑ 5-1: Η Κατανομή των Εξεταζόμενων Χωρών σε Εισοδηματικές Κατηγορίες... 66 ΣΧΗΜΑ 5-2: Οικονομική Δραστηριότητα και ο Δείκτης CPI για το 2008 (για τις 180 υποεξέταση Χώρες)... 71 ΣΧΗΜΑ 5-3: Η Πιθανότητα μια Χώρα να Ανήκει στην Κατηγορία του Χαμηλού Εισοδήματος και η τιμή του Δείκτη CPI για το 2008... 76 ΣΧΗΜΑ 5-4: Η Πιθανότητα μια Χώρα να Ανήκει στην Κατηγορία του Υψηλού Εισοδήματος και η τιμή του Δείκτη CPI για το 2008... 77 ΣΧΗΜΑ 5-5: Το Μέγεθος του Δημοσίου τομέα και το Ύψος της Διαφθοράς το 2009... 88 ΣΧΗΜΑ 5-6: Το Μέγεθος του Δημοσίου τομέα και το Ύψος της Διαφθοράς το 2000... 89 ΣΧΗΜΑ 6-1: Ο Μέσος Ρυθμός Μεγέθυνσης του κατά Κεφαλήν ΑΕΠ ($US) Ανάλογα με την Εισοδηματική Τάξη της Χώρας κατά τις Περιόδους 1990-1999 και 2000-2008... 92 iv

ΣΧΗΜΑ 6-2: Το Μέσο Κατά Κεφαλήν ΑΕΠ της Περιόδου 2000-2008 και ο Μέσος Ρυθμός Μεγέθυνσης της Αντίστοιχης Περιόδου για τις Χώρες Κατωτέρου-Μέσου και Χαμηλού Εισοδήματος... 94 ΣΧΗΜΑ 6-3: Το Μέσο Κατά Κεφαλήν ΑΕΠ της Περιόδου 2000-2008 και ο Μέσος Ρυθμός Μεγέθυνσης της Αντίστοιχης Περιόδου για τις Χώρες Ανωτέρου-Μέσου και Υψηλού Εισοδήματος... 94 ΣΧΗΜΑ 6-4: Το Μέσο Κατά Κεφαλήν ΑΕΠ της Περιόδου 1990-1999 και ο Μέσος Ρυθμός Μεγέθυνσης της Αντίστοιχης Περιόδου για τις Χώρες Κατωτέρου-Μέσου και Χαμηλού Εισοδήματος... 95 ΣΧΗΜΑ 6-5: Το Μέσο Κατά Κεφαλήν ΑΕΠ της Περιόδου 1990-1999 και ο Μέσος Ρυθμός Μεγέθυνσης της Αντίστοιχης Περιόδου για τις Χώρες Ανωτέρου-Μέσου και Υψηλού Εισοδήματος... 96 ΣΧΗΜΑ 0-1: To Κατά Κεφαλήν Εισόδημα και ο Δείκτης CPI για το 2008 (Περίοδοι 1990-1999 και 2000-2008, Χώρες Χαμηλού Εισοδήματος)... 122 ΣΧΗΜΑ 0-2: To Κατά Κεφαλήν Εισόδημα και ο Δείκτης CPI για το 2008 (Περίοδος 1990-2008, Χώρες Χαμηλού Εισοδήματος)... 122 ΣΧΗΜΑ 0-3: To Κατά Κεφαλήν Εισόδημα και ο Δείκτης CPI για το 2008 (Περίοδοι 1990-1999 και 2000-2008, Χώρες Κατωτέρου-Μέσου Εισοδήματος)... 123 ΣΧΗΜΑ 0-4: To Κατά Κεφαλήν Εισόδημα και ο Δείκτης CPI για το 2008 (Περίοδος 1990-2008, Χώρες Κατωτέρου-Μέσου Εισοδήματος)... 124 Σχήμα 0-5: To Κατά Κεφαλήν Εισόδημα και ο Δείκτης CPI για το 2008 (Περίοδοι 1990-1999 και 2000-2008, Χώρες Ανωτέρου-Μέσου Εισοδήματος)... 125 ΣΧΗΜΑ 0-6: To Κατά Κεφαλήν Εισόδημα και ο Δείκτης CPI για το 2008 (Περίοδος 1990-2008, Χώρες Ανωτέρου-Μέσου Εισοδήματος)... 125 ΣΧΗΜΑ 0-7: To Κατά Κεφαλήν Εισόδημα και ο Δείκτης CPI για το 2008 (Περίοδοι 1990-1999 και 2000-2008, Χώρες Υψηλού Εισοδήματος)... 126 ΣΧΗΜΑ 0-8: To Κατά Κεφαλήν Εισόδημα και ο Δείκτης CPI για το 2008 (Περίοδος 1990-2008, Χώρες Υψηλού Εισοδήματος)... 126 ΣΧΗΜΑ 0-9: Ο Ρυθμός Μεγέθυνσης του Κατά Κεφαλήν Εισοδήματος και ο Δείκτης CPI για το 2008 (Περίοδοι 1990-1999 και 2000-2008, Χώρες Χαμηλού Εισοδήματος)... 127 v

ΣΧΗΜΑ 0-10: Ο Ρυθμός Μεγέθυνσης του Κατά Κεφαλήν Εισοδήματος και ο Δείκτης CPI για το 2008 (Περίοδος 1990-2008, Χώρες Χαμηλού Εισοδήματος)... 127 ΣΧΗΜΑ 0-11: Ο Ρυθμός Μεγέθυνσης του Κατά Κεφαλήν Εισοδήματος και ο Δείκτης CPI για το 2008 (Περίοδοι 1990-1999 και 2000-2008, Χώρες Κατωτέρου-Μέσου Εισοδήματος)... 128 ΣΧΗΜΑ 0-12: Ο Ρυθμός Μεγέθυνσης του Κατά Κεφαλήν Εισοδήματος και ο Δείκτης CPI για το 2008 (Περίοδος 1990 2008, Χώρες Κατωτέρου-Μέσου Εισοδήματος)... 128 ΣΧΗΜΑ 0-13: Ο Ρυθμός Μεγέθυνσης του Κατά Κεφαλήν Εισοδήματος και ο Δείκτης CPI για το 2008 (Περίοδοι 1990-1999 και 2000-2008, Χώρες Ανωτέρου-Μέσου Εισοδήματος)... 129 ΣΧΗΜΑ 0-14: Ο Ρυθμός Μεγέθυνσης του Κατά Κεφαλήν Εισοδήματος και ο Δείκτης CPI για το 2008 (Περίοδος 1990-2008, Χώρες Ανωτέρου-Μέσου Εισοδήματος)... 129 ΣΧΗΜΑ 0-15: Οικονομική Μεγέθυνση και ο Δείκτης CPI για το 2008/ Χώρες Ανωτέρου Μέσου και Υψηλού Εισοδήματος... 130 ΣΧΗΜΑ 0-16: Οικονομική Μεγέθυνση και ο Δείκτης CPI για το 2008/ Χώρες Κατωτέρου- Μέσου και Χαμηλού Εισοδήματος... 131 ΣΧΗΜΑ 0-17: Απαιτούμενες Ημέρες για την Έναρξη Λειτουργίας μιας Επιχείρησης και ο Δείκτης CPI για το 2008... 132 ΣΧΗΜΑ 0-18: Φορολογικά Έσοδα και ο Δείκτης CPI για το 2008... 132 ΣΧΗΜΑ 0-19: Στρατιωτικές Δαπάνες και ο Δείκτης CPI για το 2008... 133 vi

Λίστα Πινάκων ΠΙΝΑΚΑΣ 1-1: Πραγματικό Κατά Κεφαλήν ΑΕΠ (τιμές 2000)... 10 ΠΙΝΑΚΑΣ 1-2: Οι Τέσσερεις Φάσεις της Ανεργίας στην Ελληνική Οικονομία (1968-2009)... 13 ΠΙΝΑΚΑΣ 1-3: Η Έκταση του Φαινομένου της Διαφθοράς... 14 ΠΙΝΑΚΑΣ 1-4: Ποιοι Θεσμοί Θεωρούνται ως οι πιο Διεφθαρμένοι... 15 ΠΙΝΑΚΑΣ 1-5: Προσπάθειες της Κυβέρνησης για την Καταπολέμηση της Διαφθοράς... 16 ΠΙΝΑΚΑΣ 1-6: Ο Θεσμός που Θεωρείται ο πιο Διεφθαρμένος... 18 ΠΙΝΑΚΑΣ 2-1: Τα Συστατικά της Οικονομικής Μεγέθυνσης... 19 ΠΙΝΑΚΑΣ 2-2: Οι Προβλέψεις του Υποδείγματος Μεγέθυνσης του Solow... 48 Πίνακας 3-1: Τα Αποτελέσματα της Μελέτης του Akcay (2002)... 52 Πίνακας 4-1: Περιγραφική Στατιστική για το Μέγεθος της Γραφειοκρατίας... 63 Πίνακας 4-2: Περιγραφική Στατιστική για τα Φορολογικά Έσοδα ως Ποσοστό του ΑΕΠ... 64 ΠΙΝΑΚΑΣ 5-1: Περιγραφική Στατιστική του Δείκτη CPI για το 2008... 67 ΠΙΝΑΚΑΣ 5-2: Περιγραφική Στατιστική του Κατά Κεφαλήν ΑΕΠ των Χωρών 180 σε Τρέχουσες Τιμές ($US)... 68 ΠΙΝΑΚΑΣ 5-3: Περιγραφική Στατιστική του Μέσου Κατά Κεφαλήν ΑΕΠ, σε Τρέχουσες Τιμές ($US), των Χωρών Ανάλογα με την Εισοδηματική Τάξη που Ανήκουν- Περίοδος 1990-1999 69 ΠΙΝΑΚΑΣ 5-4: Περιγραφική Στατιστική του Μέσου Κατά Κεφαλήν ΑΕΠ, σε Τρέχουσες Τιμές ($US), των Χωρών Ανάλογα με την Εισοδηματική Τάξη που Ανήκουν- Περίοδος 2000-2008 70 ΠΙΝΑΚΑΣ 5-5: Περιγραφική Στατιστική του Μέσου Κατά Κεφαλήν ΑΕΠ, σε Τρέχουσες Τιμές ($US), των Χωρών Ανάλογα με την Εισοδηματική Τάξη που Ανήκουν- Περίοδος 1990-2008 70 ΠΙΝΑΚΑΣ 5-6: Αποτελέσματα Εκτίμησης Παλινδρόμησης μεταξύ του Δείκτη Διαφθοράς (CPI) και του Κατά Κεφαλήν ΑΕΠ (σε $US)... 72 ΠΙΝΑΚΑΣ 5-7: Αποτελέσματα Εκτίμησης Παλινδρόμησης μεταξύ του Δείκτη Διαφθοράς (CPI) και του Κατά Κεφαλήν ΑΕΠ (σε $US) στις 37 Χώρες Χαμηλού Εισοδήματος... 73 ΠΙΝΑΚΑΣ 5-8: Αποτελέσματα Εκτίμησης Παλινδρόμησης μεταξύ του Δείκτη Διαφθοράς (CPI) και του Κατά Κεφαλήν ΑΕΠ (σε $US) στις 54 Χώρες Κατωτέρου-Μέσου Εισοδήματος... 73 ΠΙΝΑΚΑΣ 5-9: Αποτελέσματα Εκτίμησης Παλινδρόμησης μεταξύ του Δείκτη Διαφθοράς (CPI) και του Κατά Κεφαλήν ΑΕΠ (σε $US) στις 41 Χώρες Ανωτέρου-Μέσου Εισοδήματος... 73 vii

ΠΙΝΑΚΑΣ 5-10: Αποτελέσματα Εκτίμησης Παλινδρόμησης μεταξύ του Δείκτη Διαφθοράς (CPI) και του Κατά Κεφαλήν ΑΕΠ (σε $US) στις 48 Χώρες Υψηλού Εισοδήματος... 74 ΠΙΝΑΚΑΣ 5-11: Τα Αποτελέσματα της Εκτίμησης Υποδείγματος Ordered Probit για την Επίδραση της Διαφθοράς στο Επίπεδο Εισοδήματος μιας Χώρας.... 75 ΠΙΝΑΚΑΣ 5-12: Οι Πιθανότητες μια Χώρα να Ανήκει σε κάποιο Επίπεδο Εισοδήματος Ανάλογα με την τιμή του Δείκτη CPI... 78 ΠΙΝΑΚΑΣ 5-13: Περιγραφική Στατιστική του Μέσου Ετήσιου Ρυθμού Μεγέθυνσης του Κατά Κεφαλήν ΑΕΠ των 180 Χωρών σε Τρέχουσες Τιμές ($US)... 79 ΠΙΝΑΚΑΣ 5-14: Περιγραφική Στατιστική της Μεγέθυνσης του Κατά Κεφαλήν ΑΕΠ, σε Τρέχουσες Τιμές ($US), των Χωρών Ανάλογα με την Εισοδηματική Τάξη που Ανήκουν- Περίοδος 1990-1999... 80 ΠΙΝΑΚΑΣ 5-15: Περιγραφική Στατιστική της Μεγέθυνσης του Κατά Κεφαλήν ΑΕΠ, σε Τρέχουσες Τιμές ($US), των Χωρών Ανάλογα με την Εισοδηματική Τάξη που Ανήκουν- Περίοδος 2000-2008... 81 ΠΙΝΑΚΑΣ 5-16: Περιγραφική Στατιστική της Μεγέθυνσης του Κατά Κεφαλήν ΑΕΠ, σε Τρέχουσες Τιμές ($US), των Χωρών Ανάλογα με την Εισοδηματική Τάξη που Ανήκουν- Περίοδος 1990-2008... 81 ΠΙΝΑΚΑΣ 5-17: Η Επίδραση της Διαφθοράς επί της Μεγέθυνσης του Κατά Κεφαλήν ΑΕΠ (σε σταθερά δολάρια $US PPP ) σε 40 Χώρες του CPI το 1995... 82 ΠΙΝΑΚΑΣ 5-18: Η Επίδραση της Διαφθοράς επί της Μεγέθυνσης του Κατά Κεφαλήν ΑΕΠ (σε σταθερά δολάρια $US PPP ) σε 83 Χώρες του CPI το 2000... 83 ΠΙΝΑΚΑΣ 5-19: Αποτελέσματα Εκτίμησης Παλινδρόμησης μεταξύ του Δείκτη Διαφθοράς (CPI) του Απαιτούμενου Χρόνου (σε ημέρες) για την Ίδρυση μιας Επιχείρησης... 84 ΠΙΝΑΚΑΣ 5-20: Αποτελέσματα Εκτίμησης Παλινδρόμησης μεταξύ του Δείκτη Διαφθοράς (CPI) και των Εξοπλιστικών Δαπανών ως Ποσοστό του ΑΕΠ κατά την Περίοδο 2000-2008- Τέσσερα Εισοδηματικά Επίπεδα... 85 ΠΙΝΑΚΑΣ 5-21: Αποτελέσματα Εκτίμησης Παλινδρόμησης μεταξύ του Δείκτη Διαφθοράς (CPI) και των Εξοπλιστικών Δαπανών ως Ποσοστό του ΑΕΠ κατά την Περίοδο 2000-2008- Εισοδηματικά Επίπεδα... 86 viii

ΠΙΝΑΚΑΣ 5-22: Αποτελέσματα Εκτίμησης Παλινδρόμησης μεταξύ του Δείκτη Διαφθοράς (CPI) και των Φορολογικών Εσόδων ως Ποσοστό του ΑΕΠ κατά την Περίοδο 2000-2008- Τέσσερα Εισοδηματικά Επίπεδα... 87 ΠΙΝΑΚΑΣ 6-1: Το Μέσο Κατά Κεφαλήν ΑΕΠ ως Ποσοστό του Μέσου Κατά Κεφαλήν ΑΕΠ στις Χώρες Υψηλού Εισοδήματος.... 91 ΠΙΝΑΚΑΣ 6-2: Η Διαφορά της Μέσης Ετήσιας Μεγέθυνσης του Μέσου Κατά Κεφαλήν ΑΕΠ Ανάμεσα στις Χώρες Υψηλού Εισοδήματος και τις Υπόλοιπες Χώρες... 93 ΠΙΝΑΚΑΣ Α-0-1: Κατάταξη 180 χωρών βάσει του Δείκτη Διαφθοράς CPI για το 2009 110 ΠΙΝΑΚΑΣ Α-0-2: Οι 20 «Λιγότερο Διεφθαρμένες» Χώρες το 2009 Βάσει του Δείκτη Διαφθοράς CPI... 114 ΠΙΝΑΚΑΣ Α-0-3: Οι 20 «Περισσότερο Διεφθαρμένες» Χώρες το 2009 Βάσει του Δείκτη Διαφθοράς CPI... 115 ΠΙΝΑΚΑΣ A-0-4: Ο Δείκτης Διαφθοράς CPI σε 180 Χώρες το 2008... 116 ix

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Οι παραδοσιακές θεωρίες της οικονομικής μεγέθυνσης (βλέπε Solow (1956)) ερμηνεύουν το φαινόμενο της οικονομικής μεγέθυνσης (δηλαδή της αύξησης του κατά κεφαλήν πραγματικού ΑΕΠ) ως απόρροιας της συσσώρευσης υλικού (και ανθρώπινου) κεφαλαίου και της τεχνολογικής καινοτομίας. Ωστόσο κατά τους North και Thomas (1973:2) οι παραπάνω μεταβλητές δεν ερμηνεύουν σε ικανοποιητικό βαθμό την διαδικασία της οικονομικής μεγέθυνσης, καθώς δεν αποτελούν το αίτιο αυτής αλλά το αποτέλεσμα της. Αντίθετα, οι διαφορές στους θεσμούς είναι εκείνες που δίνουν μια θεμελιώδη ερμηνεία της οικονομικής μεγέθυνσης. Οι θεσμοί, ως δέσμη κανόνων, διαδικασιών συμμόρφωσης, και ηθικών συμπεριφορικών προτύπων, παρέχουν τα πλαίσια εντός των οποίων αναπτύσσεται, και παράλληλα περιορίζεται, η ανθρώπινη αλληλεπίδραση (North, 2000: 308). Ειδικά οι οικονομικοί θεσμοί παρέχουν τα πλαίσια εντός των οποίων αναπτύσσεται η ανθρώπινη αλληλεπίδραση μεταξύ των οικονομούντων ατόμων. Με άλλα λόγια, οι θεσμοί δημιουργούν ένα πλέγμα κινήτρων και περιορισμών για την ανθρώπινη αλληλεπίδραση σε πολιτικό, κοινωνικό, ή οικονομικό πεδίο. Εάν η υπόθεση «οι θεσμοί αποτελούν τα θεμελιώδη αίτια των διαφορετικών προτύπων οικονομικής μεγέθυνσης» είναι αληθινή, κατόπιν ο τρόπος που οι άνθρωποι αποφασίζουν να οργανώσουν τις κοινωνίες τους καθορίζει εάν θα ευημερήσουν ή όχι. Μερικοί τρόποι οργάνωσης ενδεχομένως να ενθαρρύνουν τους ανθρώπους της κοινωνίας να καινοτομήσουν, να αναλάβουν επιχειρηματικούς κινδύνους, να αποταμιεύσουν για το μέλλον και τις μελλοντικές γενεές, και να βρούν καλύτερους τρόπους εκπαίδευσης, ενώ άλλοι όχι. Επίσης, οι κακοί θεσμοί σε μια κοινωνία δημιουργούν πρόσφορο έδαφος για την ανάπτυξη φαινομένων διαφθοράς. Η διαφθορά, δηλαδή η κατάχρηση της δημόσιας εξουσίας για ίδιον όφελος (Johnson et al, 1999), αποτελεί ένα παγκόσμιο φαινόμενο που επηρεάζει σχεδόν σε όλες τις πτυχές της κοινωνικής και οικονομικής ζωής. Η κατάχρηση της κυβερνητικής δύναμης για άλλους λόγους (μη-ιδιωτικούς), όπως η καταστολή των πολιτικών αντιπάλων και η βιαιότητα της αστυνομίας, δεν θεωρείται διαφθορά. Παραδείγματα της διαφθοράς περιλαμβάνουν η εκποίηση δημόσιας περιουσίας (με σκοπό την αποκόμιση ιδιωτικού οφέλους από τους 1

εμπλεκομένους στην πώληση δημόσιους λειτουργούς), η κατάχρηση δημοσίου χρήματος, και ο νεποτισμός (βλέπε Tanzi (1998) και Ackerman (1999)). Στόχος μας λοιπόν σε αυτή την διατριβή είναι η διερεύνηση της σχέσης μεταξύ της διαφθοράς και του φαινομένου της οικονομικής μεγέθυνσης. Η ειδοποιός διαφοράς της παρούσας διατριβής σε σχέση με προηγούμενες μελέτες του φαινομένου έγκειται στο πολυάριθμο των χωρών του δείγματος. Στόχος μας σε αυτή την διατριβή είναι να διαπιστώσουμε την σχέση μεταξύ της διαφθοράς και ορισμένων μακροοικονομικών μεταβλητών, όπως για παράδειγμα το κατά κεφαλήν ΑΕΠ, ο ρυθμός μεγέθυνσης, και άλλα. Ως εκ τούτου, η έρευνά μας μπορεί να χαρακτηριστεί ως περιγραφική (descriptive research) 1, καθώς ο στόχος σε τέτοιου είδους έρευνες είναι η διαπίστωση της ύπαρξης κάποιου προτύπου στην συμμεταβολή δυο (ή περισσοτέρων) μεταβλητών (βλέπε Churchill, 1995:145). Για παράδειγμα, θα εξετάσουμε την σχέση μεταξύ του επιπέδου διαφθοράς (όπως αυτό καταγράφεται από την τιμή του δείκτη CPI το 2008) και του κατά κεφαλήν ΑΕΠ, προκειμένου να δούμε το πρότυπο της συμμεταβολής αυτών των δυο μεταβλητών. Επίσης, η έρευνά μας είναι και αιτιολογική, καθώς αποσκοπούμε στην μέτρηση αιτιώδους σχέσης μεταξύ δύο μεταβλητών. Για παράδειγμα, θα διερευνήσουμε κατά πόσον το επίπεδο διαφθοράς σε μια χώρα (όπως αυτό καταγράφεται από την τιμή του δείκτη CPI για ένα συγκεκριμένο έτος) επιδρά επί του μελλοντικού ρυθμού μεγέθυνσης της οικονομίας. Η διάρθρωση της διατριβής είναι η εξής: Στο πρώτο κεφάλαιο αναφερόμαστε στην έννοια της διαφθοράς. Στο δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζουμε τις διάφορες θεωρίες οικονομικής μεγέθυνσης. Στο τρίτο κεφάλαιο παρουσιάζουμε βιβλιογραφική ανασκόπηση με μελέτες για τη σχέση διαφθοράς και οικονομικής μεγέθυνσης, και του αισθήματος εμπιστοσύνης με την οικονομική μεγέθυνση. Στο τέταρτο κεφάλαιο παρουσιάζουμε την ερευνητική μεθοδολογία της διατριβής, η οποία αφορά σε διαστρωματική μελέτη (cross-sectional study). Σε αυτό το κεφάλαιο αναφερόμαστε στις ερευνητικές υποθέσεις, τις μεθόδους ανάλυσης των δεδομένων, και τον τρόπο συλλογής τους. Εφ όσον επιλέγουμε να υιοθετήσουμε το θετικιστικό παράδειγμα, η ερευνητική μεθοδολογία πρέπει να είναι τέτοια ώστε να ταιριάζει σε αυτό. Δηλαδή, χρησιμοποιούμε ποσοτικά δεδομένα και μεγάλα δείγματα, τα δεδομένα μας είναι πολύ 1 Συνήθως σε μια περιγραφική έρευνα υπάρχουν κάποιες αρχικές ερευνητικές υποθέσεις. 2

συγκεκριμένα, η αξιοπιστία των αποτελεσμάτων (από την επεξεργασία των δεδομένων) είναι υψηλή 2, υπάρχει έλεγχος υποθέσεων, και η γενίκευση γίνεται από το δείγμα προς τον πληθυσμό (βλέπε Collins and Hussey, 2003: 55). Στο πέμπτο κεφάλαιο παραθέτουμε τα εμπειρικά αποτελέσματα από την επεξεργασία των δεδομένων μας. Ξεκινάμε με την περιγραφή των χαρακτηριστικών του δείγματος, και συνεχίζουμε με την παράθεση των αποτελεσμάτων αναφορικά με τον έλεγχο των ερευνητικών υποθέσεων της εργασίας. Στο έκτο κεφάλαιο αναλύουμε τα εμπειρικά αποτελέσματα της διατριβής. Τέλος στο έβδομο κεφάλαιο παραθέτουμε τα συμπεράσματα μας. 2 Εάν δηλαδή κάποιος άλλος επαναλάβει την ίδια έρευνα χρησιμοποιώντας τα ίδια στοιχεία και εφαρμόζοντας τις ίδιες μεθόδους ανάλυσης θα πρέπει να βρεί ακριβώς τα ίδια αποτελέσματα. 3

1 Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΔΙΑΦΘΟΡΑΣ Οι κλασσικότερες μορφές διαφθοράς περιλαμβάνουν την υπεξαίρεση δημοσίου χρήματος από δημόσια έργα καθώς και την δωροδοκία επιχειρήσεων προκειμένου να αποφύγουν να συμμορφωθούν με τους κανονισμούς υγιεινής και ασφάλειας, σκοπός των οποίων είναι βεβαίως η προστασία του κοινού (Svensson, 2005). O Svesson (2005) αναφέρει μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα. Όταν το 1997 ο Πρόεδρος του Ζαΐρ, Mobutu Sese Seko, εκδιώχθηκε από την εξουσία είχε προηγουμένως καταφέρει να αποσπάσει από το Υπουργείο Οικονομικών της χώρας του περίπου $5 δισεκατομμύρια, ποσό ίσο με ολόκληρο το εξωτερικό χρέος της χώρας εκείνη την χρονιά. Στις αρχές της δεκαετίας του 1990, η εταιρία Goldenberg έλαβε τουλάχιστον $1 δισεκατομμύρια από την κυβέρνηση της Κένυας ως τμήμα ενός σχεδίου αποζημιώσεων για φανταστικές εξαγωγές των προϊόντων των οποίων η Κένυα είτε παρήγαγε σε μικρές ποσότητες (χρυσός) είτε καθόλου (διαμάντια). Επίσης, ο σεισμός του 2004 στην Τουρκία δεν θα είχε τόσα θύματα εάν οι εργολάβοι δεν δωροδοκούσαν τις αρχές προκειμένου να χρησιμοποιούν υλικά που δεν θεωρούνταν αξιόπιστα. 4

1.1 H ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΔΙΑΦΘΟΡΑΣ Η διαφθορά ως φαινόμενο απαντάται τόσο στον ιδιωτικό, όσο και στο δημόσιο τομέα. Στον μεν ιδιωτικό τομέα, η διαφθορά σχετίζεται με τη δημοσίευση ψευδών λογιστικών καταστάσεων, την εξαπάτηση μικρομετόχων, κλπ. Στον δε δημόσιο τομέα, η διαφθορά έγκειται στην κατάχρηση δημόσιας εξουσίας (από άτομα που κατέχουν θέσεις εξουσίας ή μη στον ευρύτερο δημόσιο τομέα) για ιδιωτικό όφελος (Tanzi, 1998). Θα πρέπει δε να επισημάνουμε ότι οι «διαφθείροντες» δεν αποσκοπούν αποκλειστικά και μόνο στην μεγιστοποίηση του ατομικού οφέλους, αλλά στην μεγιστοποίηση της χρησιμότητας τρίτων, όπως είναι η οικογένεια, οι φίλοι, και το πολιτικό κόμμα. Ως εκ τούτου η διαφθορά στον δημόσιο τομέα δύναται να λάβει αρκετές μορφές όπως η δωροδοκία-χρηματισμός, η κατάχρηση-υπεξαίρεση χρημάτων, η απάτη, ο εκβιασμός και η ευνοιοκρατία-νεποτισμός. Ανάλογα με τη θέση του δημόσιου λειτουργού που εμπλέκεται στη διαφθορά, αυτή μπορεί να διακριθεί σε «πολιτική» και «γραφειοκρατική». Η πολιτική διαφθορά λαμβάνει χώρα στα ανώτατα επίπεδα των πολιτικών αρχών (πχ. αρχηγοί κρατών, υπουργοί, ανώτατοι κρατικοί λειτουργοί), ενώ η γραφειοκρατική διαφθορά γίνεται από τη δημόσια διοίκηση κατά τη φάση της καθημερινής παροχής δημοσίων υπηρεσιών (πχ. νοσοκομεία, τελωνεία, εφορίες κλπ). Από την ανάλυση της έννοιας του φαινόμενου συμπεραίνεται ότι η διαφθορά συνδέεται άμεσα με την κρατική ισχύ. Ορίζοντας τη διαφθορά, αρχικά έχουμε τη διαφθορά από το κράτος και τον κρατισμό. Η παραδοσιακή αντίληψη, μας λέει πως διαφθορά είναι η χρήση της εξουσίας με σκοπό το προσωπικό όφελος. Ωστόσο, ο ορισμός δεν είναι πλήρης. Υπάρχουν ιδιαίτερα βαριές μορφές διαφθοράς και συναλλαγής. Άλλη είναι για παράδειγμα η διαφθορά ενός οργάνου της Πολιτείας που χρηματίζεται για να ενεργήσει ή να μην ενεργήσει, και άλλη είναι η διαφθορά ενός δικαστού που ορίζει λ.χ. την κρίση του με βάση έξωθεν πιέσεις 3. Ο ορισμός που αναφέρθηκε, δεν καλύπτει την διαφθορά, παρά μόνον των αξιωματούχων του δημοσίου. Η διαφθορά όμως έχει επεκταθεί και στον παράνομο χρηματισμό των ιδιωτών. 3 Χατζηγάκη Σ.,(2008) «Κύρωση και εφαρμογή της Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών κατά της Διαφθοράς και αντικατάσταση συναφών διατάξεων του Ποινικού Κώδικα», Ολομέλεια της Βουλής για το Ν/Σ. 5

Μορφές της είναι οι συναλλαγές που πραγματοποιούνται από στελέχη μεγάλων πολυεθνικών εταιρειών, αντιπροσωπειών, ανώνυμων εταιρειών, από ορισμένους ελεύθερους επαγγελματίες οι οποίοι συμπεριφέρνονται ως επίορκοι και ασυνείδητοι, με σκοπό το ανεπίτρεπτα προσωπικό όφελος. Δεν πρόκειται δηλαδή μόνο για ασθένεια του Δημοσίου, αλλά υπάρχει και η διαφθορά που πηγάζει από την ίδια τη φύση και τα συμφέροντα των επιχειρήσεων, του ιδιώτη, αλλά και της νοοτροπίας ορισμένων πολιτών. Τότε έχουμε τη διαφθορά, ως «σκουριά» μιας κοινωνίας, φαινόμενο που δείχνει βαθιά ηθική κρίση. Στοχαζόμενοι επί του θέματος, διαπιστώνουμε ότι η διαφθορά δεν μπορεί να ταυτίζεται μόνον με τη δωροδοκία. Η κάλυψη για παράδειγμα ενός συναδέλφου για να αποφύγει τις συνέπειες του νόμου, είναι και αυτή πράξη διαφθοράς. Η αλλοίωση αποτελεσμάτων με σκοπό την άνοδο σε θέση επιτυχίας ενός υποψηφίου, είναι χωρίς συζήτηση διαφθορά. Η διαφθορά συνεπώς δεν χαρακτηρίζεται απλά, ούτε ταυτίζεται μόνον με το οικονομικό έγκλημα. Από πλευράς φιλοσοφίας του δικαίου αυτή η ταύτιση είναι ελλειμματική. Γιατί αφήνει εκτός απόχης πολλές περιπτώσεις ωμής διαφθοράς και συναλλαγής. Είναι γνωστό ότι βρισκόμαστε μπροστά σε μία νέα εποχή. Την εποχή των ελεύθερων κοινωνιών και της παγκοσμιοποίησης. Η νέα αυτή κατάσταση μας παρέχει σημαντικά ωφελήματα, αλλά και πολλούς κινδύνους. Εδώ ακριβώς βρίσκεται η πρόκληση της πολιτικής. Καλούμαστε να αξιοποιήσουμε τα θετικά της παγκοσμιοποίησης και να απορρίψουμε, καθώς και να ακυρώσουμε, τα αρνητικά της. Δυστυχώς στις μέρες μας, συχνά αξιοποιούν την παγκοσμιοποίηση, πολλοί που επιδιώκουν μεγάλα και παράνομα έσοδα. Ωστόσο, η αποτυχία των μεθόδων πάταξης της διαφθοράς, δεν πρέπει να μας οδηγεί σε εγκατάλειψη των προσπαθειών αντιμετώπισής της. Η διαφθορά σήμερα εμφανίζεται πολυπρόσωπη. Κι αυτό, γιατί στον καιρό μας οι ευκαιρίες διαφθοράς είναι περισσότερες. Αντίθετα, τα μέσα που προσφέρονται, είναι μεν περισσότερα, είναι ωστόσο λιγότερο αποτελεσματικά. Αυτό όμως δεν σημαίνει πως η διαφθορά είναι ακαταμάχητη. Στην πράξη η καταστατική, η θεσμική και η δικαιϊκή υποστήριξη του αγώνα κατά της διαφθοράς είναι αναγκαία και πρέπει να είναι απόλυτα θωρακισμένη. 6

Η διαφθορά και η παράνομη συναλλαγή, είτε στον δημόσιο είτε στον ιδιωτικό τομέα, αποτελεί την ακραία έκφραση της ανομίας, της καταφρόνησης του νόμου και της βάναυσης πρόκλησης απέναντι στο κοινωνικό σύνολο, τα συμφέροντα του οποίου επιβουλεύεται και καρπώνεται. Έτσι λοιπόν, η Δικαιοσύνη δεν αποτελεί απλώς την αντίθετη όψη της διαφθοράς και της συναλλαγής της, αλλά το αντίπαλο δέος της. Αποτελεί τη δύναμη του ήθους, την εγγυήτρια της ισονομίας και ισοπολιτείας για την προστασία του δημόσιου και ιδιωτικού δικαιώματος και τις μεγάλες αξίες μιας κοινωνίας. Η Δικαιοσύνη λοιπόν με το ήθος των λειτουργών της και τις αποφάσεις της, αποτελεί όχι μόνον τη μεγάλη τιμωρό, αλλά και την πρωτοπόρο διαπλαστική δύναμη σε όλες τις κοινωνίες. Είναι γεγονός ότι κατά τα τελευταία χρόνια από τη μεταπολίτευση και μετά έγιναν πολλές προσπάθειες και πολλά βήματα για την πάταξη του θλιβερού αυτού φαινόμενου. 1.2 Η ΜΕΤΡΗΣΗ ΤΗΣ ΔΙΑΦΘΟΡΑΣ Οι παρακάτω δείκτες μπορούν να μας δώσουν μια ιδέα αναφορικά με το μέγεθος της διαφθοράς. Ο Δείκτης Business International (BI). Ο εν λόγω δείκτης, ο οποίος πλέον συντάσσεται από το Economist Intelligence Unit, περιλαμβάνει μια εκτίμηση του επιπέδου της διαφθοράς σε διάφορες χώρες. Τα ευρήματα προκύπτουν από στοιχεία που συλλέχθηκαν από ένα δίκτυο ανταποκριτών και αναλυτών σε όλο τον κόσμο και δημοσιεύθηκαν αρχικά για την περίοδο 1981-83. Ο Δείκτης ICRG (International Country Risk Guide): Ο εν λόγω δείκτης δημοσιεύεται ετησίως από την Political Risk Services Inc. Ο δείκτης του Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ. Το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουν στην ετήσια δημοσίευσή του υπό τον τίτλο World Competitiveness Report παραθέτει και στοιχεία αναφορικά με κάποιο μέτρο δωροδοκίας. 7

Το Παγκόσμιο Βαρόμετρο για την Διαφθορά (Global Corruption Barometer, GCB) αποτελεί μια έρευνα κοινής γνώμης, η οποία διεξάγεται από το 2003. Αυτή η έρευνα διερευνά τις αντιλήψεις της κοινής γνώμης αναφορικά με την διαφθορά. Ο Δείκτης Χρηματισμού (Bribe Payers Index, BPI) βασίζεται σε έρευνες ειδικού πληθυσμού. Το 2008 κάλυψε 26 χώρες. Πραγματοποιείται μεταξύ ανωτάτων στελεχών, επιχειρήσεων και τραπεζών των χωρών υποδοχής. Ο Δείκτης Αντιλαμβανόμενης Διαφθοράς: Ο εν λόγω δείκτης συντάσσεται από τον διεθνή μη-κυβερνητικό οργανισμό Διεθνής Διαφάνεια Για την ανάγκες της εργασίας θα χρησιμοποιήσουμε τον τελευταίο δείκτη. 1.2.1 Ο Δείκτης Αντιλαμβανόμενης Διαφθοράς Για τις ανάγκες της εργασίας μας, θα χρησιμοποιήσουμε τον Δείκτη Αντιλαμβανομένης Διαφθοράς (Corruption Perceptions Index, CPI), ο οποίος καταγράφει το επίπεδο της αντιλαμβανόμενης, από τους πολίτες, διαφθοράς στον δημόσιο τομέα μιας χώρας, και δημοσιεύεται από τον διεθνή μη-κυβερνητικό οργανισμό Διεθνής Διαφάνεια (Transparency International). Ο εν λόγω οργανισμός, με έδρα το Βερολίνο, από το 1995 συντάσσει μια ετήσια έκθεση του Δείκτη Αντίληψης για τη Διαφθορά. Ο εν λόγω δείκτης προκύπτει από έρευνες που καταγράφουν τις αντιλήψεις του επιχειρηματικού κόσμου και ειδικών αναλυτών. Η κλίμακα κατάταξης είναι από το 0 έως το 10, όπου ο βαθμός 0 υποδηλώνει τη μέγιστη διαφθορά, ενώ όσο αυξάνει ο σχετικός δείκτης υπάρχει η αίσθηση ότι δεν υπάρχει διαφθορά στη χώρα. Έτσι στην χώρα με την υψηλότερη (χαμηλότερη) τιμή του δείκτη CPI η αντίληψη της διαφθοράς είναι η μικρότερη (μεγαλύτερη) μεταξύ των χωρών που περιλαμβάνονται στον κατάλογο του CPI. To 2010 λοιπόν, σύμφωνα με τον δείκτη διαφθοράς CPI, σχεδόν στα τρία τέταρτα των 178 χωρών του εν λόγω δείκτη υπήρχε ένα σημαντικό πρόβλημα διαφθοράς, καθώς αυτές οι χώρες είχαν μια τιμή δείκτη μέχρι 5 (Σχήμα 1-1). Μέσα σε αυτές τις χώρες βεβαίως ήταν και η Ελλάδα με τιμή δείκτη 3,5 για το 2010. 8

ΣΧΗΜΑ 1-1: Ο «Παγκόσμιος Χάρτης» της Διαφθοράς το 2010 Πηγή: http://www.transparency.org/policy_research/surveys_indices/cpi/2010 Στον Πίνακα Α-0-2 (Παράρτημα Α) παρουσιάζονται οι 20 λιγότερο διεφθαρμένες χώρες βάσει του βαθμού του δείκτη αντιλαμβανόμενης διαφθοράς για το έτος 2009, ενώ στον πίνακα Α-0-3 (Παράρτημα Α) παρουσιάζονται οι 20 περισσότερο διεφθαρμένες χώρες βάσει του δείκτη αντιλαμβανόμενης διαφθοράς.(cpi). Όπως παρατηρούμε, οι χώρες με τον χαμηλότερο βαθμό αντίληψης της διαφθοράς το 2009 ήταν χώρες υψηλού εισοδήματος. Η Ελλάδα κατατασσόταν το 2009 στην 71η θέση με τιμή 3,8 για τον δείκτη (Πίνακας Α-0-1 του παραρτήματος Α). 1.3 Η ΔΙΑΦΘΟΡΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Σε αυτή την ενότητα θα δείξουμε ότι στην Ελλάδα τα πολιτικά κόμματα και το δημόσιο αποτελούν τους πυρήνες της διαφθοράς στην Ελλάδα. Επίσης, τα πολιτικά κόμματα που κυβέρνησαν την Ελλάδα μετά το 1980, τα οποία βεβαίως είναι υπεύθυνα για την χάραξη της οικονομικής πολιτικής, απέτυχαν παταγωδώς να διατηρήσουν τις πολύ υψηλές οικονομικές επιδόσεις της περιόδου 1965-1973. 9

Στον Πίνακα 1-1 βλέπουμε την διαχρονική εξέλιξη του κατά κεφαλήν πραγματικού ΑΕΠ (σε χιλ. ευρώ) της Ελλάδος, από το 1960 μέχρι και το 2009. Ως γνωστόν, το (πραγματικό) κατά κεφαλήν ΑΕΠ αποτελεί ένα μέτρο της υλικής ευημερίας μιας χώρας. ΠΙΝΑΚΑΣ 1-1: Πραγματικό Κατά Κεφαλήν ΑΕΠ (τιμές 2000) Έτος Πραγματικό Κατά Κεφαλήν ΑΕΠ ( χιλ.) Έτος Πραγματικό Κατά Κεφαλήν ΑΕΠ ( χιλ.) Λόγος Μέσο Ετήσιο Ποσοστό Μεγέθυνσης 1960 3,42 1973 9,26 2,71 7,96% 1980 10,47 1989 10,72 1,02 0,26% 1990 10,64 1999 11,99 1,13 1,33% 2001 12,97 2009 16,14 1,24 2,77% Πηγή: Ameco και επεξεργασία των στοιχείων από την συγγραφέα. Ο πολύ υψηλός μέσος ετήσιος ρυθμός μεγέθυνσης της Ελληνικής οικονομίας κατά την περίοδο 1960-1973 (7,96%) είχε ως αποτέλεσμα το πραγματικό κατά κεφαλήν εισόδημα στο τέλος του 1973 να είναι κατά 2,71 φορές υψηλότερο σε σχέση με το αντίστοιχο μέγεθος το 1960. Εν συνεχεία, στην «χαμένη» δεκαετία του 80, με μέσο ετήσιο ρυθμό μεγέθυνσης της τάξεως του 0,26%, το πραγματικό κατά κεφαλήν εισόδημα σχεδόν παρέμεινε σταθερό καθώς στο τέλος του 1989 (10.720 ) ήταν μόλις 2% υψηλότερο σε σχέση το 1980 (10.470 ). Στο Σχήμα 1-2 βλέπουμε την διαχρονική εξέλιξη του ποσοστού μεγέθυνσης του πραγματικού ΑΕΠ της οικονομίας (σε τιμές του 2000). 10

Οικονομική Μεγέθυνση 14,00% 12,00% Οικονομική Μεγέθυνση (σε π ραγματικούς όρους) 10,00% 8,00% 6,00% 4,00% 2,00% 0,00% 1965 1967 1969 1971 1973 1975 1977 1979 1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009-2,00% -4,00% -6,00% -8,00% ΣΧΗΜΑ 1-2: Η Οικονομική Μεγέθυνση στην Ελλάδα (1960-2009) Πηγή: Ameco και επεξεργασία των στοιχείων από την συγγραφέα Οι πολύ υψηλοί ρυθμοί μεγέθυνσης της Ελληνικής οικονομίας ήρθαν σε ένα απότομο τέλος το 1974, με πτώση του πραγματικού ΑΕΠ κατά 6,44%. Την δεκαετία του 80 η Ελληνική οικονομία σημείωσε πολύ χαμηλούς (για μια αναπτυσσόμενη χώρα, της οποίας το εισόδημα θα έπρεπε να συγκλίνει προς αυτό των ανεπτυγμένων ευρωπαϊκών χωρών) ρυθμούς μεγέθυνσης, οι οποίοι δεν ξεπέρασαν το 4%. Τελικά, η επιβράδυνση της ελληνικής οικονομίας έληξε το 1995-1996. Επίσης, στο ίδιο σχήμα παρατηρούμε δύο φάσεις στο εσωτερικό της περιόδου 1996-2004: μια φάση ανάκαμψης (1996-1999) και μια φάση άνθισης (2000-2004) κατά την οποία ο ετήσιος ρυθμός μεγέθυνσης του ΑΕΠ κυμάνθηκε στην περιοχή του 4%. Οι παραπάνω διαπιστώσεις αποτελούν ισχυρές ενδείξεις ότι η ελληνική οικονομία εξήλθε οριστικά από το μακρύ κύμα ύφεσης των ετών 1974-1995. Παρακάτω (Σχήμα 1-3) βλέπουμε την εξέλιξη του εργατικού δυναμικού και της απασχόλησης, καθώς και του ποσοστού ανεργίας στην Ελλάδα, κατά την περίοδο 1960-2009. 11

1960 1962 1964 1966 1968 1970 1972 1974 1976 1978 1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 Ποσοστό Ανεργίας 6.000 Εργατικό Δυναμικό (1000) 14,00% 5.000 4.000 Απασχόληση Εργατικικού Δυναμικού (1000) Ποσοστό Ανεργίας Φάση Αυξανόμενης και Σχετικά Χαμηλής Ανεργίας 12,00% 10,00% 8,00% 3.000 2.000 Φάση Μειούμενης και Χαμηλής Ανεργίας Φάση Αυξανόμενης και Υψηλής Φάση Μειούμενης και Υψηλής Ανεργίας 6,00% 4,00% 1.000 Ανεργίας 2,00% 0 0,00% ΣΧΗΜΑ 1-3: Εργατικό Δυναμικό, Απασχόληση, και Ποσοστό Ανεργίας στην Ελλάδα (1960-2009) Πηγή: Ameco και επεξεργασία των στοιχείων από την συγγραφέα Από το παραπάνω σχήμα παρατηρούμε τέσσερεις φάσεις του ποσοστού ανεργίας (βλέπε Πίνακα 1-2). Η πρώτη φάση, από το 1968 μέχρι και το 1978 είναι η φάση κατά την οποία το ποσοστό ανεργίας παρουσιάζει μεγάλη πτώση (μέσος ετήσιος ρυθμός μεταβολής της τάξεως του -10,75%), κυρίως κατά την περίοδο 1968-1973 (μέσος ετήσιος ρυθμός μεταβολής της τάξεως του -18,65%), και παραμένει σε χαμηλά επίπεδα. Η δεύτερη φάση από το 1980 μέχρι και το 1990 είναι περίοδος κατά την οποία το ποσοστό ανεργίας αρχίζει να αυξάνεται ραγδαία (μέσος ετήσιος ρυθμός μεταβολής της τάξεως του 9,06%) και η ανεργία ωστόσο παραμένει σε σχετικά υποφερτά επίπεδα (μέσο ποσοστό ανεργίας 5,70%). Στην τρίτη φάση, η οποία διαρκεί από το 1991 μέχρι και το 2000, τα πράγματα γίνονται ακόμη χειρότερα, καθώς το ποσοστό ανεργίας συνεχίζει να αυξάνεται με υψηλούς ρυθμούς (μέσος ετήσιος ρυθμός μεταβολής της τάξεως του 5,75%) και η ανεργία πλέον διαμορφώνεται σε πολύ υψηλά επίπεδα (μέσο ποσοστό ανεργίας 8,97%). Τέλος, στην τέταρτη φάση (την φάση της ένταξης της Ελλάδας στην ζώνη του ευρώ), η οποία διαρκεί από το 2001 μέχρι και σήμερα, το ποσοστό ανεργίας μειώνεται σε σχετικά χαμηλό ρυθμό (μέσος ετήσιος ρυθμός μεταβολής της τάξεως του -1,28%) ωστόσο το ποσοστό ανεργίας παραμένει σε πολύ υψηλά επίπεδα (μέσο ποσοστό ανεργίας 9,15%). 12

ΠΙΝΑΚΑΣ 1-2: Οι Τέσσερεις Φάσεις της Ανεργίας στην Ελληνική Οικονομία (1968-2009) ΜΕΣΟΣ ΕΤΗΣΙΟΣ ΦΑΣΗ ΑΝΕΡΓΙΑ ΡΥΘΜΟΣ ΜΕΣΟ ΜΕΓΕΘΟΣ ΜΕΣΟ ΠΟΣΟΣΤΟ ΜΕΣΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ ΜΕΤΑΒΟΛΗΣ ΤΟΥ ΤΗΣ ΑΝΕΡΓΙΑΣ ΑΝΕΡΓΩΝ ΠΟΣΟΣΤΟΥ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ (%) (σε χιλ.) ΑΝΕΡΓΙΑΣ (σε χιλ.) (%) 1968-1978 -10,75 2,71 3.434,95 95,63 1980-1990 9,06 5,70% 3.843,11 233,78 1991-2000 5,75 2001-2009 -1,38 8,97% 9,15% 4.115,23 408,23 4.533,92 455,64 Πηγή: Ameco και επεξεργασία των στοιχείων από την συγγραφέα Οι πολύ άσχημες επιδόσεις της Ελληνικής οικονομίας μετά το 1980 συνοδεύτηκαν και από φαινόμενα εκτεταμένης διαφθοράς. Κατ αρχάς, όπως αναφέραμε προηγουμένως, το 2009 η Ελλάδα κατατασσόταν στην 71η θέση σε σύνολο 180 χωρών αναφορικά με τον δείκτη αντιλαμβανόμενης διαφθοράς (βλέπε Πίνακα Α-0-1, Παράρτημα Α). Κατόπιν, στον Πίνακα 1-3 βλέπουμε πόσο διαδεδομένο είναι το φαινόμενο της διαφθοράς στις διάφορες Ευρωπαϊκές χώρες. Βλέπουμε δηλαδή ότι στην Ελλάδα το 18% των ερωτηθέντων δήλωσε ότι αυτός ή κάποιο μέλος του νοικοκυριού είχε εμπλακεί σε περίπτωση δωροδοκίας τους τελευταίους 12 μήνες. Το ποσοστό αυτό είναι βεβαίως το μεγαλύτερο στην Ευρώπη. 13

ΠΙΝΑΚΑΣ 1-3: Η Έκταση του Φαινομένου της Διαφθοράς Εμπλοκή κάποιου Μέλους Χώρα Του Νοικοκυριού σε Περίπτωση Δωροδοκίας τους τελευταίους 12 Μήνες Αυστρία 2% Βουλγαρία 5% Δανία 1% Φινλανδία 2% Ελλάς 18% Ουγγαρία 14% Ισλανδία 2% Ισραήλ 1% Λιθουανία 30% Λουξεμβούργο 4% Ολλανδία 1% Νορβηγία 2% Πολωνία 4% Πορτογαλία 2% Ρουμανία 14% Ισπανία 2% Ελβετία 1% Ηνωμένο Βασίλειο 3% Πηγή: Transparency International (2009). Κατόπιν, ιδιαίτερη σημασία για τη διερεύνηση και την αντιμετώπιση του φαινομένου της διαφθοράς έχει η γενικότερη αντίληψη που έχει διαμορφωθεί, όσον αφορά το ποιοι θεσμοί θεωρούνται περισσότερο διεφθαρμένοι σε μια συγκεκριμένη χώρα. Στον πίνακα 1-4 παρουσιάζουμε τα αποτελέσματα αναφορικά με την αντίληψη της διαφθοράς σε επιμέρους θεσμών μιας χώρας κατά το έτος 2009 σε διάφορες Ευρωπαϊκές χώρες. Η κλίμακα των δεικτών παίρνει τιμές από 1 (καθόλου διεφθαρμένοι θεσμοί) έως 5 (εξαιρετικά διεφθαρμένοι θεσμοί). 14

ΠΙΝΑΚΑΣ 1-4: Ποιοι Θεσμοί θεωρούνται ως οι πιο Διεφθαρμένοι. Κυβερνητικοί Επιχειρήσεις/ Πολιτικά Κοινοβ Μέσα Αξιωματούχοι Δικαστικό Ιδιωτικός Κόμματα ούλιο Ενημέρωσης / Δημόσιοι Σώμα Τομέας Υπάλληλοι Αυστρία 3,3 2,6 2,9 3 2,7 2,4 Βουλγαρία 4,3 4,2 3,9 3 4,1 4,5 Δανία 2,6 2,1 2,9 2,8 2,3 1,7 Φινλανδία 2,9 2,5 2,8 2,6 2,1 1,9 Ελλάς 4,4 3,7 3,4 3,8 3,7 3,4 Ουγγαρία 4,2 3,8 4,3 3,7 3,6 3,1 Ισλανδία 3,9 3,1 4,3 3,5 3,4 2,7 Ισραήλ 4,3 4 3,3 3,2 3,6 2,9 Ιταλία 4,1 3,8 3,3 3,4 3,9 3,5 Λιθουανία 4 4 3,5 3 3,9 3,9 Λουξεμβούργο 3,2 2,9 3,7 3,5 3,2 3 Ολλανδία 2,6 2,3 3,1 2,8 2,7 2,3 Νορβηγία 3,1 2,7 3,8 3,5 3,2 2,5 Πολωνία 3,5 3,4 3,6 3,4 3,8 3,4 Πορτογαλία 4 3,4 3,7 2,8 3,1 3,3 Ρουμανία 4,3 4,3 3,8 3,4 3,8 4,2 Ισπανία 3,6 3,1 3,5 3,1 3 3 Ελβετία 2,9 2,6 3,2 3,1 2,5 2,2 Ηνωμένο Βασίλειο 3,6 3,3 3,5 3,5 3,2 2,8 Πηγή: Transparency International (2009). Όπως βλέπουμε από τα στοιχεία του παραπάνω πίνακα 1-4, στην Ελλάδα τα πολιτικά κόμματα θεωρούνται ως ο πιο διεφθαρμένος θεσμός, ενώ σε καμία από τις παραπάνω χώρες της Ευρώπης δεν υπάρχει υψηλότερη επίδοση αναφορικά με το βαθμό διαφθοράς των πολιτικών κομμάτων. Επίσης, οι προσπάθειες των Ελληνικών πολιτικών κομμάτων για την καταπολέμηση της 15

διαφθοράς κρίνονται από την πλειονότητα των ερωτηθέντων (76%) ως αναποτελεσματικές (πίνακας 1-5). ΠΙΝΑΚΑΣ 1-5: Προσπάθειες της Κυβέρνησης για την Καταπολέμηση της Διαφθοράς Αναποτελεσματικές Ουδέτερες Αποτελεσματικές Αυστρία 57% 11% 32% Βουλγαρία 76% 14% 10% Δανία 22% 29% 49% Φινλανδία 50% 0% 50% Ελλάς 76% 12% 12% Ουγγαρία 70% 23% 7% Ισλανδία 47% 37% 16% Ισραήλ 86% 0% 13% Ιταλία 69% 15% 16% Λιθουανία 84% 13% 3% Λουξεμβούργο 18% 34% 48% Ολλανδία 34% 6% 60% Νορβηγία 61% 0% 39% Πολωνία 43% 36% 21% Πορτογαλία 73% 10% 16% Ρουμανία 69% 11% 20% Ισπανία 44% 27% 29% Ελβετία 26% 33% 41% Ηνωμένο Βασίλειο 39% 30% 31% Η διαφθορά (στην Ελλάδα) αποτελεί κυρίως φαινόμενο του δημοσίου τομέα. Το 9,3% του δείγματος ανέφεραν περιστατικά διαφθοράς στον Δημόσιο τομέα, έναντι 5,3% που ανέφερε περιστατικά διαφθοράς στον ιδιωτικό τομέα. Ωστόσο, το μέσο χρηματικό ποσό που απαιτήθηκε (από τους εμπλεκομένους) σε αναφερόμενα περιστατικά διαφθοράς ήταν υψηλότερο στην περίπτωση περιστατικών στον ιδιωτικό τομέα (1.671 ) σε σχέση με τον δημόσιο (1.355 ). 16

Βάσει των παραπάνω ποσοστών και μεγεθών και ανάγοντας τα ποσοστά στο σύνολο του πληθυσμού, το μέγεθος της διαφθοράς στον δημόσιο τομέα εκτιμάται στα 462 έκατ. (= 340.788 x1.355 ) και στον ιδιωτικό στα 325 έκατ. (= 194.213 x1.671 ). Η κύρια εστία διαφθοράς εντοπίζεται στα δημόσια νοσοκομεία καθώς για το 33,5% των ατόμων που ανέφεραν περιστατικό διαφθοράς, αυτό συνέβη σε κάποιο είδος συναλλαγής με μέλη του εργατικού δυναμικού (π.χ. ιατρούς) δημοσίων νοσοκομείων. Δεύτερη εστία διαφθοράς (με αρκετή διαφορά 15,9%) είναι οι πολεοδομίες. 1.4 ΤΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΡΕΥΝΑ ΑΝΑΦΟΡΙΚΑ ΜΕ ΤΗΝ ΔΙΑΦΘΟΡΑ ΣΕ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΕΠΙΠΕΔΟ Τα αποτελέσματα του Παγκόσμιου Βαρόμετρου για την Διαφθορά το 2009 προέκυψαν από συνεντεύξεις 73.132 ατόμων, διεξαχθείσες μεταξύ του Οκτωβρίου 2008 και του Φεβρουαρίου 2009, σε 69 χώρες. Τα κύρια συμπεράσματα ήταν τα ακόλουθα: Κατ αρχάς, σε όλο τον κόσμο, τα Πολιτικά Κόμματα και το Δημόσιο θεωρούνται (από τους συμμετέχοντες στην έρευνα) ως οι πιο διαφθαρμένοι τομείς της δημόσιας ζωής. Το πρόβλημα λοιπόν της διαφθοράς εντοπίζεται στο σύστημα πολιτειακής διακυβέρνησης, δηλαδή στην ίδια την δημοκρατία. Ωστόσο, τα συνολικά αποτελέσματα δεν καθιστούν φανερές τις σημαντικές διαφορές ανάμεσα στις χώρες. Επίσης, η διαφθορά στον ιδιωτικό τομέα αποτελεί ολοένα και μεγαλύτερη ανησυχία για το ευρύ κοινό. Το μισό μέγεθος του δείγματος θεωρεί τον ιδιωτικό τομέα διεφθαρμένο. Πράγματι, σε παγκόσμια κλίμακα τα πολιτικά κόμματα (μέσω των οποίων λειτουργεί το δημοκρατικό σύστημα) και οι λειτουργοί του δημοσίου (δηλαδή δημόσιοι αξιωματούχοι και υπάλληλοι), θεωρούνται (από τους κατοίκους των χωρών), με ποσοστό 29% και 26% αντίστοιχα, ως οι πιο διεφθαρμένοι θεσμοί. (Σχήμα 1-4). 17

1, 00 35 30 25 20 29 26 Πολιτικά Κόμματα Βουλή/ Νομοθετικό Σώμα Επιχειρήσεις Ιδιωτικός Τομέας Δημόσιοι Αξιωματούχοι/Δημόσιοι Υπάλληλοι Δικαστικό Σώμα Μέσα Ενημέρωσης 15 10 5 0 ΣΧΗΜΑ 1-4: Ο Πιο Διεφθαρμένος Θεσμός (Συνολικά Αποτελέσματα). Πηγή: Transparency International (2009:5) Κατόπιν, ο Πίνακας 1-6 παρουσιάζει τους θεσμούς που θεωρούνται ως οι πιο διεφθαρμένοι. Στην Ελλάδα, όπως άλλωστε και σε πολλές άλλες χώρες, ο πιο διεφθαρμένος θεσμός θεωρείται αυτός των πολιτικών κομμάτων. ΠΙΝΑΚΑΣ 1-6: Ο Θεσμός που Θεωρείται ο πιο Διεφθαρμένος. Θεσμός/ Τομέας Χώρα Αργεντινή, Αυστρία, Βολιβία, Βοσνία & Ερζεγοβίνη, Χιλή, Κολομβία, Ελ Σαλβαδόρ, Φινλανδία, Πολιτικά Κόμματα Ελλάδα, Ουγγαρία, Ινδία, Ισραήλ, Ιταλία, Λίβανος, Μαλαισία, Νιγηρία, Σερβία, νότος Κορέα, Ταϊλάνδη, Ηνωμένο Βασίλειο, Βενεζουέλα. Βουλή/ Νομοθετικό Ινδονησία, Παναμάς, Ρουμανία, Ηνωμένες Πολιτείες. Σώμα Επιχειρήσεις Ιδιωτικός Καναδάς, Δανία, Χογκ Κογκ, Ισλανδία, Λουξεμβούργο, Μολδαβία, Κάτω Χώρες, Νορβηγία, Τομέας Πορτογαλία, Σιγκαπούρη, Ισπανία, Ελβετία. Δημόσιοι Αζερμπαϊτζάν, Λευκορωσία, Καμερούν, τσεχικά Δημοκρατία, Γκάνα, Ιράκ, Ιαπωνία, Κένυα, Αξιωματούχοι/Δημόσιοι Κουβέιτ, Λιθουανία, Μαρόκο, Πακιστάν, Φιλιππίνες, Πολωνία, Ρωσία, Σενεγάλη, Τουρκία, Υπάλληλοι Ουκρανία, Ζάμπια. Αρμενία, Βουλγαρία, Καμπότζη, Κροατία, FYR Μακεδονία, Γεωργία, Κόσοβο, Μογγολία, Περού, Δικαστικό Σώμα Σενεγάλη, Ουγκάντα Πηγή: Transparency International (2009:6) 18

2 Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ 2.1 Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΜΕΓΕΘΥΝΣΗ ΚΑΙ Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ Συχνά οι όροι «οικονομική μεγέθυνση» και «οικονομική ανάπτυξη» χρησιμοποιούνται εναλλακτικά, χωρίς αυτό ωστόσο να είναι απόλυτα ακριβές. Η οικονομική μεγέθυνση έχει μια πιο υλική διάσταση, καθώς αναφέρεται σε υλική αφθονία και, συνεπώς, σε μεγαλύτερη δυνατότητα για την ικανοποίηση του οικονομικού προβλήματος. 2.1.1 Η Οικονομική Μεγέθυνση Η οικονομική μεγέθυνση αναφέρεται σε μια αύξηση του κατά κεφαλήν πραγματικού ΑΕΠ (McConnell και Brue, 1991:366). Η μελέτη της οικονομικής μεγέθυνσης μπορεί να γίνει είτε με αναφορά σε παράγοντες προσφοράς είτε σε παράγοντες ζήτησης (Πίνακας 2-1). ΠΙΝΑΚΑΣ 2-1: Τα Συστατικά της Οικονομικής Μεγέθυνσης ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΡΟΣΦΟΡΑΣ Ποσότητα και Ποιότητα των Ανθρώπινων Παραγωγικών Πόρων Ποσότητα και Ποιότητα των Φυσικών Παραγωγικών Πόρων Απόθεμα Κεφαλαιακών Αγαθών Τεχνολογία ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΖΗΤΗΣΗΣ Πλήρης Απασχόληση των Παραγωγικών Συντελεστών Δεδομένου ότι η πλούτος μιας οικονομίας δημιουργείται από τις επιχειρήσεις της, υπάρχουν δύο πράγματα που οι τελευταίες μπορούν να κάνουν προκειμένου να αυξήσουν τη συνολική παραγωγή: είτε να αυξήσουν τον αριθμό της εισροής της εργασίας είτε να βελτιώσουν την παραγωγικότητά της. Ισχύει δηλαδή η ακόλουθη σχέση για το δυνητικό ΑΕΠ μιας οικονομίας: y El AP L 2.1 19

Από την παραπάνω σχέση βλέπουμε ότι το πραγματικό δυνητικό ΑΕΠ ( y ) αποτελεί το γινόμενο τριών παραγόντων: α) του μεγέθους της απασχόλησης ( E ), β) του ετήσιου αριθμού ωρών εργασίας ανά εργαζόμενο ( l ), και γ) της παραγωγικότητας της εργασίας ( AP L ). Η παραγωγικότητα της εργασίας, δηλαδή το πραγματικό προϊόν ανά εργαζόμενο (ή πιο σωστά ανά εργατοώρα), μπορεί να αυξηθεί από τους ακόλουθους παράγοντες: α) από την τεχνολογική πρόοδο, β) από την αύξηση του αποθέματος κεφαλαίου, γ) από την βελτίωση της εκπαίδευσης και της κατάρτισης, και δ) από την διανεμητική αποτελεσματικότητα. Στο Σχήμα 2-1 βλέπουμε ότι η οικονομία βρίσκεται αρχικά στο σημείο Α, όπου το επίπεδο τιμών είναι P 1 και το επίπεδο του πραγματικού ΑΕΠ y 1. Εάν τώρα, για κάποιον από τους προαναφερθέντες λόγους, βελτιωθεί η παραγωγικότητα της εργασίας, τότε, στην αγορά εργασίας η ζήτηση εργασίας θα αυξηθεί με αποτέλεσμα το φυσιολογικό επίπεδο απασχόλησης να αυξηθεί από Ε Ν1 σε Ε Ν2 και η μακροχρόνια καμπύλη συνολικής προσφοράς (long-run aggregate supply) να μετατοπιστεί προς τα δεξιά από LRAS 1 στην LRAS 2 με αποτέλεσμα το δυνητικό πραγματικό προϊόν να αυξηθεί από y 1 σε y 2 (οικονομική μεγέθυνση). Η δυνατότητα επίτευξης του παραπάνω επιπέδου του δυνητικού προϊόντος θα εξαρτηθεί από τους παράγοντες της ζήτησης. Συγκεκριμένα, εάν η συνολική ζήτηση δεν αυξηθεί, τότε το επίπεδο τιμών θα μειωθεί από P 1 σε P 2, ενώ το επίπεδο του προϊόντος που θα παραχθεί στην οικονομία θα είναι y 3 και όχι y 2. Ωστόσο, στην πραγματικότητα, η οικονομική μεγέθυνση συνοδεύεται και από ένα αυξανόμενο επίπεδο τιμών. Με άλλα λόγια, προκειμένου να επιτευχθεί το νέο δυνητικό επίπεδο παραγωγής (y 2 ) θα πρέπει να συμβάλουν και παράγοντες της ζήτησης έτσι ώστε η καμπύλη συνολικής ζήτησης (aggregate demand) να μετατοπιστεί από AD 1 στο AD 2 και το επίπεδο τιμών να διαμορφωθεί τελικά στο P 3. 20

SRAS 2 Πραγματικό ΑΕΠ LRAS 2 y 2 AD 2 y 3 LRAS 1 y 1 SRAS 1 AD 1 Επίπεδο Τιμών P 3 P 1 P 2 Ε Ν2 Απασχόληση Πραγματικός Μισθός ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ L w N 2 Ε Ν1 Ε Ν2 Απασχόληση Σχήμα 2-1: Η Οικονομική Μεγέθυνση και το Υπόδειγμα AD-AS 21

2.1.2 Η Οικονομική Ανάπτυξη Η οικονομική ανάπτυξη, ως πιο ευρεία έννοια, αναφέρεται σε μια αύξηση της «κατά κεφαλήν ευημερίας» μιας χώρας (Oser and Brue, 1988: 459). Βεβαίως, η ευημερία περιλαμβάνει όχι μόνο ποσοτικές σχέσεις, όπως για παράδειγμα η αύξηση του πραγματικού ΑΕΠ, αλλά και ποιοτικούς παράγοντες, όπως για παράδειγμα η ισότητα στις ευκαιρίες και η εξάλειψη της αδικίας και της βίας (Okun, 1971:129), καθώς και η βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης του πληθυσμού και των εισοδηματικών ανισοτήτων. Το τελευταίο ίσως να μην είναι και απολύτως απαραίτητο, καθώς μια οικονομική μεγέθυνση η οποία αρχικώς δεν συμβάλει στην μείωση των εισοδηματικών ανισοτήτων αλλά ενισχύει την κατανάλωση (έστω των ανώτερων εισοδηματικών στρωμάτων), είναι πιθανόν μέσω των πολλαπλασιαστικών οφελών που θα δημιουργηθούν στην οικονομία από την αύξηση της κατανάλωσης, σε κάποια φάση, να δημιουργήσουν νέα εισοδήματα και για τα πτωχότερα στρώματα του πληθυσμού. Επίσης, είναι δυνατόν να υπάρχει βελτίωση στην ευημερία ενός έθνους, δηλαδή οικονομική ανάπτυξη, χωρίς ωστόσο οικονομική μεγέθυνση. Για παράδειγμα, εάν αυξηθεί η παραγωγικότητα της εργασίας και μειωθεί κατά το ίδιο ποσοστό ο χρόνος εργασίας, τότε θα έχουμε οικονομική ανάπτυξη, καθώς όταν έχουμε περισσότερο ελεύθερο χρόνο αυτό συμβάλει στην βελτίωση της ευημερίας μας (McConnell and Brue, 123), χωρίς ωστόσο οικονομική μεγέθυνση, διότι το πραγματικό προϊόν δεν θα μεταβληθεί. Θα πρέπει να έχουμε κατά νου ότι η επίτευξη της «ποιότητας» στην ζωή προϋποθέτει την ύπαρξη υψηλότερου εισοδήματος. Συνεπώς, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η οικονομική μεγέθυνση μπορεί να οδηγήσει σε οικονομική ανάπτυξη. 22

2.2 Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΜΕΓΕΘΥΝΣΗΣ Βασικό ρόλο στην θεωρία της οικονομικής μεγέθυνσης έχει η συνάρτηση παραγωγής οποία δύναται να λάβει την ακόλουθη γενική μορφή: Y AF K, E 2.2 F, η Βάσει της παραπάνω σχέσης, βλέπουμε ότι εάν η ποσότητα του κεφαλαίου που χρησιμοποιείται είναι K και αυτή της εργασίας E, τότε για ένα δεδομένο επίπεδο τεχνολογίας A, το συνολικό παραγόμενο προϊόν στην οικονομία θα είναι Y AF K, E. Ένας άλλος τρόπος ορισμού της συνάρτησης παραγωγής είναι ο ακόλουθος: Y F K, A E 2.3 όπου, ο όρος AE ορίζει την εργασία σε μονάδες αποτελεσματικότητας, καθώς η τεχνολογική παράμετρος A επηρεάζει την παραγωγικότητα της εργασίας. Ο τρόπος με τον οποίο εισάγεται η τεχνολογία στη συνάρτηση παραγωγής υποδηλώνει ότι η τεχνολογική πρόοδος εξοικονομεί εργασία (labor augmented technical progress). Προκειμένου να δούμε πόσο κεφάλαιο και πόση εργασία θα χρησιμοποιηθούν στην οικονομία, συνήθως εξετάζουμε κάποιο υπόδειγμα απασχόλησης του κεφαλαίου και της εργασίας. Αυτά τα υποδείγματα θα μας δείξουν τις συνθήκες ισορροπίας που καθορίζουν τα ποσά της εργασίας και του κεφαλαίου που θα απασχοληθούν στην παραγωγική διαδικασία. Συγκεκριμένα, η συνθήκη ισορροπίας απαιτεί το έσοδο του οριακού προϊόντος (marginal revenue product) MRP (είτε του κεφαλαίου είτε της εργασίας) να ισούται με το οριακό κόστος του προϊόντος MRC 4 (είτε του κεφαλαίου είτε της εργασίας). 4 Η συνάρτηση του οικονομικού κέρδους μιας επιχείρησης δύναται να εκφραστεί ως εξής:, TC K, L TR K L Οι δε συνθήκες πρώτης τάξεως για την μεγιστοποίηση των κερδών είναι: Δηλαδή TR TC 0 L L L TR TC 0, και L L, και TR TC 0 K K K TR TC K K 23

Μια οικονομία μεγεθύνεται οικονομικά όταν οι αγορές κεφαλαίου και εργασίας μετακινούνται από το ένα σημείο ισορροπίας στο άλλο (Burda and Wyplosz, 1997:109). Εάν δε, υποθέσουμε ότι η συνάρτηση παραγωγής χαρακτηρίζεται από σταθερές αποδόσεις κλίμακας και συμβολίσουμε με εργασίας, τότε μπορούμε να γράψουμε τα ακόλουθα: το μερίδιο του κεφαλαίου και με 1 το μερίδιο της g g g 1 g 2.4 Y A K E Όπου g Y : Ο ρυθμός μεταβολής του παραγόμενου προϊόντος, δηλαδή το ποσοστό οικονομικής μεγέθυνσης. g K : Ο ρυθμός μεταβολής του αποθέματος του κεφαλαίου. g E : Ο ρυθμός μεταβολής της απασχόλησης. g a : Ο ρυθμός αύξησης τεχνολογικής προόδου. 2.2.1 Ισορροπία στην Αγορά Κεφαλαίου και η Συγκριτική Στατική της Η ισορροπία στην αγορά κεφαλαίου επιτυγχάνεται στο σημείο όπου το έσοδο του οριακού προϊόντος του κεφαλαίου ισούται με το οριακό κόστος αυτού.. Το έσοδο του οριακού προϊόντος του κεφαλαίου (marginal revenue product of capital, MRP K ) προκύπτει από το γινόμενο του οριακού προϊόντος του κεφαλαίου (marginal product of capital, MP K ) και της οριακής προσόδου από την πώληση του προϊόντος, για την παραγωγή του οποίου χρησιμοποιείται το κεφάλαιο 5 : MRP MP MR 2.5 K K 5 Εφ όσον τα έσοδα της επιχείρησης αποτελούν συνάρτηση της παραγόμενης ποσότητας q, η οποία με την σειρά της αποτελεί συνάρτηση της εργασίας ( L ) και του κεφαλαίου ( K ) που απασχολεί, μπορούμε να γράψουμε το οριακό έσοδο του προϊόντος του κεφαλαίου ως εξής: MRP K TR dtr q K dq K 24

Για παράδειγμα, εάν μια επιχείρηση παράγει την ποσότητα q βάσει της συνάρτησης παραγωγής q 1 AK L, και με συνάρτηση ζήτησης p 15 q, τότε το συνολικό έσοδο και TR pq 15 q q 15q q και MR 15 2q, οριακό έσοδο της επιχείρησης θα 2 αντίστοιχα. Tο οριακό προϊόν του κεφαλαίου θα είναι οριακού προϊόντος του κεφαλαίου θα είναι: MRPK 15 2q q K MPK q 6. Επομένως, το έσοδο του K Το οριακό κόστος του προϊόντος του κεφαλαίου είναι γνωστό ως το κόστος χρήσης του κεφαλαίου (Armitage, 2005: 147-148). Μπορούμε να διακρίνουμε μεταξύ δύο καταστάσεων. Κατ' αρχάς, όταν μια επιχείρηση αγοράζει ένα κεφαλαιουχικό αγαθό αυτό προϋποθέτει μια αρχική ταμειακή εκροή. Δεύτερον, μετά από την αρχική αγορά του εξοπλισμού, υπάρχουν ορισμένες δαπάνες που απορρέουν από την χρήση του. Αυτές οι δαπάνες-κόστη μπορούν να ομαδοποιηθούν κάτω από τρεις κατηγορίες: Πρώτον, υπάρχει το κόστος από την απώλεια αξίας του κεφαλαιουχικού αγαθού, καθώς ανακύπτει μια διαφορά μεταξύ της αρχικής αξίας του εν λόγω αγαθού και της τελικής του αξίας. Η δε αρχική αξία του κεφαλαιουχικού αγαθού μεταβάλλεται για τρεις λόγους: (α) λόγω της φυσικής απόσβεσης κατά ένα ποσοστό ( ), (β) λόγω της οικονομικής απόσβεσης κατά ένα ποσοστό ( ), και (γ) λόγω του πληθωρισμού -δεδομένου ότι ο μελλοντικός πληθωρισμός δεν e είναι γνωστός με βεβαιότητα, χρησιμοποιούμε τον αναμενόμενο πληθωρισμό ( )-. Χρησιμοποιώντας μαθηματικούς συμβολισμούς, η αλλαγή στην αξία ενός κεφαλαιουχικού αγαθού, μεταξύ της περιόδου t και t s, για s 0, δίνεται από την ακόλουθη σχέση 7 : 6 Πιο αναλυτικά q 1 MPK AK L K K 1 AK L q K K 7 Για παράδειγμα, εάν μια επιχείρηση απέκτησε ένα περιουσιακό στοιχείο έναντι 100.000 και το ποσοστό απόσβεσης εντός του έτους ήταν 10%, τότε μετά από ένα έτος η αξία του θα ανέρχεται στα 90.000 [= 100.000-100.000(10%)]. 25