Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών

Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών ΠΜΣ Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών Α Εξάμηνο Ειδίκευση: Διεθνής Πολιτική Οικονομία Μάθημα: Γεωπολιτική, Γεωστρατηγική και Γεωοικονομία Διδάσκων: Κ. Κολιόπουλος Φοιτητής: Θεοδωρόπουλος Παναγιώτης Περίληψη: «Γραμματική των πολιτισμών», του Fernand Braudel Ιανουάριος 2009 O Fernand Braudel έγραψε αυτό το βιβλίο, με αρχικό σκοπό, να αποτελέσει σχολικό εγχειρίδιο για τους τελειόφοιτους μαθητές της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Στόχος του συγγραφέα ήταν να γράψει ένα βιβλίο ιστορίας που δεν θα επικεντρωνόταν στα γεγονότα αλλά θα αγκάλιαζε μεγάλες ιστορικές περιόδους και θα αναφερόταν στους πολιτισμούς της γης, δηλαδή στη γένεσή τους, την εξέλιξη τους, τα στοιχεία που τους διαφοροποιούν από άλλους, την αλληλεπίδραση καθενός από αυτούς με πολιτιστικά δάνεια και ανταλλαγές με τον υπόλοιπο κόσμο, καθώς και τη θέση και προοπτική που έχει ο καθένας στον σύγχρονο κόσμο. Με άλλα λόγια, στόχος του συγγραφέα, ήταν να γράψει ένα βιβλίο το οποίο θα άνοιγε ένα παράθυρο στον κόσμο, για να τον αντικρύσουν και να τον κατανοήσουν οι τελειόφοιτοι μαθητές του λυκείου οι οποίοι βρίσκονται στο κατώφλι της ενηλικίωσης. Οι ιστορικοί χρόνοι Ο συγγραφέας αναφέρει πως ο ιστορικός χρησιμοποιεί διάφορες κλίμακες, διάφορα επίπεδα εξέτασης των γεγονότων: άλλοτε βλέπει τα γεγονότα μέρα με τη μέρα, χρόνο με το χρόνο, άλλοτε εργάζεται με δεκαετίες, ή και με ολόκληρους αιώνες. Επίπεδο Α. Είναι το επίπεδο της παραδοσιακής Ιστορίας, της συνηθισμένης αφήγησης από το ένα γεγονός στο άλλο, όπως έκανε παλαιότερα ο χρονικογράφος, και σήμερα, ο ρεπόρτερ. Επίπεδο Β. Στο επίπεδο αυτό τοποθετούνται τα επεισόδια θεωρούμενα στο σύνολό τους το καθένα. Για παράδειγμα, Γαλλική Επανάσταση, Διαφωτισμός, βιομηχανική επανάσταση, Β Παγκόσμιος Πόλεμος, κλπ. Τώρα, μονάδα μέτρησης είναι η δεκαετία, η εικοσαετία, ακόμη και η πεντηκονταετία. Πρόκειται δηλαδή για συμβάντα, απαλλαγμένα από τις περιττές λεπτομέρειες. Επίπεδο Γ. Στο επίπεδο αυτό, υπερβαίνουμε τα μακρόπνοα συμβάντα του προηγούμενου επιπέδου, για να συγκρατήσουμε μόνο τις μεταβολές που συντελούνται στη διάρκεια ενός ή πολλών αιώνων. Σ αυτό το επίπεδο, εμφανίζονται σε όλη τους τη μακροβιότητα οι σταθερές των πολιτισμών, οι δομές τους, τα σχήματά τους, που είναι σχεδόν αφηρημένα πλην στοιχειώδη. 1

Η έννοια του πολιτισμού Ο συγγραφέας προσπαθεί να ορίσει την έννοια του πολιτισμού σε σχέση με τις άλλες επιστήμες του ανθρώπου, όπως τη Γεωγραφία, την Κοινωνιολογία, την Οικονομική Επιστήμη, και την Κοινωνική Ψυχολογία. Έτσι: Πολιτισμός σημαίνει συγκεκριμένες γεωγραφικές περιοχές, γη, βουνά, κλίμα, βλάστηση, ζώα. Σημαίνει πλεονεκτήματα που προσφέρθηκαν αβίαστα στον άνθρωπο ή που τα απέκτησε με τον μόχθο του. Η σταθερότητα του γεωγραφικού χώρου στον οποίο είναι εδραιωμένος ένας πολιτισμός, και των ορίων του χώρου αυτού, δεν σημαίνει στεγανότητα. Τα πολιτισμικά αγαθά ταξιδεύουν προς όλες τις κατευθύνσεις και περνούν συνεχώς από τον ένα γεωγραφικό χώρο στον άλλο. Έτσι, κάθε πολιτισμός εξάγει και δέχεται πολιτισμικά αγαθά κάθε είδους, όπως π.χ. φιλοσοφικά συστήματα, τρόπους λατρείας, θρησκείες, τραγούδια, εργαλεία, τεχνικές μεθόδους κλπ. Δεν υπάρχει πολιτισμός που να μην εδράζεται πάνω σε μια κονωνία η οποία του δίνει ζωή με τις εντάσεις και με την πρόοδό της. Η κοινωνία δεν μπορεί να νοηθεί χωριστά από τον πολιτισμό, ούτε ο πολιτισμός χωριστά από την κοινωνία: και οι δύο έννοιες αναφέρονται στην ίδια πραγματικότητα. Ή όπως λέει ο Κλωντ Λεβί- Στρως, δεν αντιστοιχούν σε δύο διαφορετικά αντικείμενα αλλά σε δύο συμπληρωματικές όψεις του ίδιου αντικειμένου. Κουλτούρα και πολιτισμός. Πρέπει να διακρίνουμε τις πρωτόγονες κοινωνίες από τις σύγχρονες, ή σύμφωνα με τη διάκριση που κάνουν οι ανθρωπολόγοι, τις κουλτούρες από τους πολιτισμούς. Οι πρωτόγονες κουλτούρες είναι καρπός ισοκρατικών κοινωνιών όπου οι σχέσεις μεταξύ των ομάδων ακολουθούν πάγιους, μη εξελίξιμους κανόνες, ενώ οι σύγχρονοι πολιτισμοί στηρίζονται σε κοινωνίες όπου οι σχέσεις είναι ιεραρχημένες, οι αποστάσεις μεταξύ των ομάδων μεγάλες και υπάρχουν εντάσεις, κοινωνικές συγκρούσεις και πολιτικοί αγώνες σε μια συνεχή εξέλιξη. Οπωσδήποτε το πιο εμφανές εξωτερικό στοιχείο που επιτρέπει να διακρίνει κανείς μια κουλτούρα από έναν πολιτισμό είναι η ύπαρξη ή η απουσία πόλεων. Η πόλη ευδοκιμεί στο επίπεδο των πολιτισμών. Στις κουλτούρες τη συναντάμε μόνο σε εμβρυακή κατάσταση. Ωστόσο, όλοι οι πολιτισμοί, ακόμη και οι πιο λαμπρές κοινωνίες, περιέχουν μέσα τους και κουλτούρες, δηλαδή κοινωνίες υποτυπώδεις. Συχνά συναντά κανείς νησίδες υπανάπτυξης, κοινωνίες πραγματικά πρωτόγονες, άρα πραγματικές κουλτούρες, οι οποίες ζουν μέσα στους κόλπους ενός πολιτισμού. Κάθε κοινωνία, κάθε πολιτισμός, εξαρτάται από δεδομένα οικονομικά, τεχνολογικά, βιολογικά και δημογραφικά. Άλλωστε, όπως γνωρίζουμε, για μεγάλο χρονικό διάστημα, το μόνο εργαλείο, η μόνη κινητήρια δύναμη στη διάθεση του ανθρώπου ήταν ο ίδιος ο άνθρωπος: αυτός κατασκεύασε τον υλικό πολιτισμό με τα ίδια του τα χέρια. Η αύξηση ή η μείωση του αριθμού των ανθρώπων, η υγεία ή ο εκφυλισμός τους, η ανάπτυξη ή η κάμψη της οικονομίας και της τεχνικής έχουν αντίκτυπο σε ολόκληρο το πολιτισμικό και κοινωνικό οικοδόμημα. Οι συλλογικές νοοτροπίες, οι θεμελιώδεις αξίες ενός πολιτισμού αποτελούν οπωσδήποτε το λιγότερο διαδόσιμο στοιχείο του, αυτό που τον απομονώνει και τον διακρίνει από τους άλλους πολιτισμούς. Επιπλέον, αυτές οι νοοτροπίες είναι πολύ ανθεκτικές στη φθορά του χρόνου και εξελίσσονται πολύ αργά. Εδώ, η θρησκεία είναι το εντονότερο χαρακτηριστικό των πολιτισμών. Οι δομές των πολιτισμών Οι προαναφερθείσες πραγματικότητες, δηλαδή οι πιέσεις που ασκούν συνεχώς ο γεωγραφικός χώρος, οι κοινωνικές ιεραρχίες, οι ομαδικοί ψυχισμοί, οι 2

οικονομικές ανάγκες κλπ, είναι όλες τους θεμελιώδεις δυνάμεις, τις οποίες με σύγχρονο λεξιλόγιο μπορούμε να τις αποκαλέσουμε «δομές του πολιτισμού», οι «βάσεις» του. Αυτές οι πραγματικότητες, οι δομές, είναι κατά κανόνα παλαιές, έχουν μεγάλη διάρκεια και αποτελούν ιδιαίτερα και πρωτότυπα γνωρίσματα των πολιτισμών. Διαμορφώνουν την ξεχωριστή φυσιογνωμία τους, την οντότητά τους, ενώ οι πολιτισμοί σπάνια τις ανταλλάσσουν με άλλες, γιατί τις θεωρούν αξίες αναντικατάστατες. Δηλαδή, κατά κανόνα ένας πολιτισμός αποφεύγει να υιοθετεί πολιτισμικά αγαθά που θέτουν σε αμφισβήτηση κάποια από τις θεμελιώδεις δομές του. Ισλάμ Πρόκειται για έναν «επικαθήμενο» πολιτισμό, όπως χαρακτηριστικά τον ονομάζει ο συγγραφέας. Γράφει: «Όπως ο χριστιανικός πολιτισμός κληρονόμησε τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, της οποίας αποτελεί προέκταση, έτσι και το Ισλάμ, στα πρώτα του βήματα θα προσοικειωθεί την Εγγύς Ανατολή, δηλαδή ένα από τα αρχαιότερα, αν όχι το αρχαιότερο σταυροδρόμι πολιτισμένων ανθρώπων και λαών που υπήρξε ποτέ στον κόσμο». Και παρακάτω: «Μέσα σ αυτή την επιφυλακτική Εγγύς Ανατολή που μάχεται την ελληνική παρουσία, που έχει ασπασθεί τον χριστιανισμό και που μαστίζεται από συνεχείς και βίαιες θρησκευτικές έριδες, οι πρώτες αραβικές κατακτήσεις (634-642) θα βρουν αμέσως ευνοϊκό κλίμα». Οι Άραβες κυριάρχησαν στο χώρο αυτό λόγω των πλεονεκτημάτων που τους προσέφεραν οι αιφνιδιαστικές επιδρομές, όμως κυριότερος λόγος της επικράτησής τους ήταν η ενοποίησή τους που συντελέσθηκε κυρίως λόγω του έργου του Μωάμεθ. Χωρίς αυτόν η Αραβία κατακερματισμένη σε φυλές και αντίπαλες ομοσπονδίες θα παρέμενε διασπασμένη και ανοιχτή σε επιρροές, καθώς και ευάλωτη στις αποικιστικές βλέψεις της Περσίας, της Αιθιοπίας, της Συρίας και της Αιγύπτου. Ισλάμ σημαίνει υποταγή στον Θεό. Είναι θρησκεία εξ αποκαλύψεως και εδράζεται σε κείμενα που τελικά αποτέλεσαν το Κοράνι. Είναι χτισμένη κυριολεκτικά πάνω στα λόγια και στις πράξεις του Προφήτη. Οι πέντε στύλοι του Ισλάμ είναι οι εξής: η ομολογία πίστης σε έναν θεό, τον Αλλάχ, του οποίου απεσταλμένος είναι ο Μωάμεθ. η προσευχή πέντε φορές την ημέρα. η νηστεία των 29 ή 30 ημερών του Ραμαζανιού. η ελεημοσύνη προς τους φτωχούς. το προσκύνημα στη Μέκκα. Ο ιερός πόλεμος, ή αλλιώς η τζιχάντ, δεν συμπεριλαμβάνεται σ αυτές τις βασικές εντολές. Ο συγγραφέας αναφέρεται επίσης στη γεωγραφία της Αραβικής χερσονήσου και στο ρόλο που έπαιξε για την επιτυχία του Μωάμεθ και την εξάπλωση του Ισλάμ. Πρώτα απ όλα τονίζεται πως ο Μωάμεθ οικοδόμησε το έργο του στη Μέκκα, δηλαδή σε αστικό περιβάλλον. Το Ισλάμ αποτελείται από πυκνοκατοικημένες περιοχές που διαχωρίζονται όμως από τεράστια κενά ανθρώπινων πόρων. Τονίζεται ιδιαιτέρως η δυναμική που προσέδωσαν στο Ισλάμ οι δρόμοι που το διασχίζουν με τα καραβάνια και του εμπόρους τους. Πρόκειται δηλαδή για χώρο διαμεσολάβησης ή διακίνησης. Όπως χαρακτηριστικά γράφει: «Το Ισλάμ είναι λοιπόν κατεξοχήν πολιτισμός διέλευσης, διαμετακομιστικός, πράγμα που συνεπάγεται μακρινά θαλάσσια ταξίδια, και ένα πυκνό οδικό δίκτυο για τα καραβάνια». Όμως, «οι μετακινήσεις αυτές θα ήταν αδιανόητες χωρίς την ύπαρξη ισχυρών πόλεων. Και το 3

Ισλάμ βρίθει πράγματι από τέτοιες πόλεις. Αποτελούν την κινητήρια δύναμη που καθιστά δυνατή την τεράστια αυτή κυκλοφορία». Υπογραμμίζεται λοιπόν γι άλλη μια φορά το αστικό περιβάλλον ως παράγοντας εξάπλωσης του Ισλάμ. Εξάλλου, το Ισλάμ μπορεί να ιδωθεί ως ένας χώρος που λειτουργεί ως σημείο σύνδεσης μεταξύ της Ευρώπης, της Μεσογείου, της Αφρικής, και της Άπω Ανατολής. Η Μαύρη Αφρική Ο συγγραφέας υπογραμμίζει πως για την κατανόηση του μαύρου κόσμου, η γεωγραφία είναι πιο σημαντική από την Ιστορία. Το κλίμα εξηγεί την εναλλαγή εκτεταμένων περιοχών που καλύπτονται με δέντρα και περιοχών που καλύπτονται με χορτάρι, πράγμα που επιβάλλει οπωσδήποτε διαφορετικούς τρόπους ζωής. Ως προς το ανθρώπινο στοιχείο, διακρίνονται δύο ζώνες. Και στις δύο παρατηρείται εναλλαγή περιόδων βροχών με περιόδους ξηρασίας, αλλά στην πρώτη υπάρχει κτηνοτροφία, ενώ στη δεύτερη όχι, λόγω της μύγας τσε-τσε. Η πιο ουσιαστική διαφορά είναι αυτή που ορίζει τις δύο μορφές αγροτικής ζωής: με ή χωρίς κατοικίδια ζώα. Η εξωτερική ζώνη, προς τα βόρεια και τα ανατολικά (ύπαρξη κτηνοτροφίας) επειδή είναι πιο πλούσια και πιο ανοικτή στον έξω κόσμο, αποτέλεσε και τη «μεγάλη σκηνή της ιστορίας». Σημαντικοί παράγοντες που επέδρασαν στην εξέλιξη της Αφρικής ήταν το δουλεμπόριο των νέγρων, και ο αποικισμός. Αναφορικά με το πρώτο, ο συγγραφέας σημειώνει πως το δουλεμπόριο των μαύρων δεν ήταν διαβολική επινόηση της Ευρώπης, παρά προηγήθηκε το Ισλάμ, το οποίο ήρθε πολύ νωρίς σε επαφή με τη Μαύρη Αφρική. Από την άλλη, ο αποικισμός κατακερμάτισε την Αφρική σε ευρωπαϊκές επικράτειες, γαλλικές, αγγλικές, γερμανικές, βελγικές, πορτογαλικές. Οι διαιρέσεις αυτές εξακολουθούν να υπάρχουν με τη μορφή ενός υπερβολικά μεγάλου αριθμού κρατών. Μάλιστα, σημειώνει πως το φαινόμενο αυτό έχει αποκληθεί «εκβαλκανισμός της Αφρικής». Ανασχετικός παράγοντας στην πρόοδο της Αφρικής είναι οι πρωτόγονες κουλτούρες και οι πρωτόγονες θρησκείες. Η θρησκεία είναι τόσο στενά δεμένη με την κοινωνία ώστε μέσα στις πόλεις ο χριστιανισμός ή ο ισλαμισμός (κατά περίπτωση) τείνουν να υποκαταστήσουν τον ανιμισμό, ο οποίος όμως εξακολουθεί να κυριαρχεί στην ύπαιθρο. Άλλος ανασταλτικός παράγοντας της αφρικανικής ανάπτυξης είναι τα διάφορα γεωπολιτικά παιχνίδια που παίζονται στις πλάτες των αφρικανικών λαών, προκαλώντας εντάσεις αλλά και αυταπάτες. Εξάλλου, δεν πρέπει να παραλείψουμε να αναφέρουμε και τους «μικρής εμβέλειας ιμπεριαλισμούς», όπως τους χαρακτηρίζει ο συγγραφέας, που έχουν στόχο τα άμεσα γειτονικά κράτη και προκαλούν διάφορες κατατμήσεις. Άπω Ανατολή Πρόκειται για έναν κόσμο τροπικό και υποτροπικό. Στον πολιτισμό αυτό κυριαρχεί αποκλειστικά το φυτικό στοιχείο. Παρατηρεί κανείς ένα γενικό φαινόμενο χορτοφαγίας το οποίο οφείλεται στην παρουσία του ρυζιού σε ολόκληρη τη Νοτιοανατολική Ασία. Σε αντίθεση με τη Δύση που τρέφεται με σιτάρι ή άλλα δημητριακά, και που χρειάστηκε ακριβώς λόγω των καλλιεργειών αυτών να εφαρμόσει το σύστημα της αγρανάπαυσης, το ρύζι καλύπτει κάθε χρόνο τα ίδια εδάφη και μαλιστα χωρίς κανένα χρονικό περιθώριο. Ως συνέπεια της διατροφής αυτής, έχουμε τη δημογραφική ανάπτυξη περισσότερο από κάθε άλλο σύστημα που 4

περιλαμβάνει και ζωικές τροφές. Ο συγγραφέας σημειώνει πως ένα εκτάριο αρκεί για να τραφούν έξι ως οκτώ άτομα αν η διατροφή τους είναι αποκλειστικά φυτικής προέλευσης. Έτσι εξηγούνται τα απειράριθμα «ασιατικά στίφη». Τέλος, στον πνευματικό τομέα, τονίζεται πως αντίθετα από τη Δύση, η οποία διαχωρίζει με σαφήνεια το ανθρώπινο στοιχείο από το θείο, η Άπω Ανατολή αγνοεί τελείως αυτόν τον διαχωρισμό. Το θρησκευτικό στοιχείο βρίσκεται διάχυτο σ όλες της εκφάνσεις της ανθρώπινης ζωής: στο κράτος, στη φιλοσοφία, στην ηθική, στις κοινωνικές σχέσεις. Κίνα Συναντούμε τρεις θρησκείες που δεν αποκλείουν η μία την άλλη, ενώ η διάκριση μεταξύ τους δεν είναι αρκετά σαφής. Πρόκειται για τον κομφουκισμό ή κομφουκιανισμό, τον ταοϊσμό και τον βουδισμό. Ο κομφουκιανισμός αφενός αποτελεί απόπειρα ορθολογικής εξήγησης του κόσμου, αφετέρου είναι κοινωνική και πολιτική ηθική. Δεν είναι πραγματική θρησκεία αλλά φιλοσοφική στάση. Προσπαθεί να εξηγήσει τον κόσμο αποβάλλοντας τις πρωτόγονες λαϊκές δοξασίες, σεβόμενη ωστόσο το γενικό πνεύμα της παράδοσης. Ο ταοϊσμός από την άλλη, είναι ατομική θρησκεία που επιδιώκει μέσω μυστικιστικών αναζητήσεων αλλά και με τη βοήθεια συνταγών μακροζωίας και εξαγνισμών, τη λύτρωση, την αναζήτηση του απόλυτου και την αθανασία. Ο βουδισμός, τέλος, χρονολογικά τελευταίος από τους «Τρεις Μεγάλους», εισήχθη μέσω των ιεραποστόλων από την Ινδία και την Κεντρική Ασία. Διδάσκει ότι μετά το θάνατο οι άνθρωποι ξαναγεννιούνται μέσα σε άλλο σώμα και ζουν περισσότερο ή λιγότερο ευτυχισμένοι, ανάλογα με τις πράξεις τους στην προηγούμενη ζωή, αλλά βρίσκονται πάντοτε μέσα στην οδύνη. Η μόνη διέξοδος από αυτή την οδύνη είναι η οδός που δίδαξε ο Βούδας και που επιτρέπει να φτάσει κανείς στη Νιρβάνα, να σμίξει με την αιώνια και απελευθερωμένη ζωή και να απαλλαγεί έτσι από τις αδιάκοπες μετενσαρκώσεις. Ο συγγραφέας εγκωμιάζει τον δυναμισμό της Κίνας, αυτού του τεράστιου όγκου από ανθρώπους, υπογραμμίζοντας πως η χώρα φιλοδοξεί να παίξει τον ρόλο μεγάλης δύναμης και μεγάλου πολιτισμού. Γράφει συγκεκριμένα: «πάντοτε πίστεψε στην υπεροχή της απέναντι στον υπόλοιπο κόσμο, στο προβάδισμα του πολιτισμού της, που έξω από αυτόν, οι πάντες, κατά την άποψή της, ήταν βάρβαροι». Ινδία Πρόκειται για χώρα με μεγάλο πληθυσμό αλλά και μεγάλη έκταση. Ο πολιτισμός της επηρεάστηκε από επιδρομές λαών προερχόμενων από το Τουρκεστάν και διαμορφώθηκε ως μια σύνθεση πολιτιστικών στοιχείων των νέων λαών και των ήδη εγκατεστημένων πληθυσμών. Συναντούμε τρεις θρησκείες: τον βουδισμό, τον τζαϊνισμό και τον ινδουισμό. Έχουμε ήδη αναφερθεί στον βουδισμό. Ο τζαϊνισμός διδάσκει ότι ο δρόμος για τη σωτηρία περνάει μέσα από την επιδίωξη του πόνου. Από την άλλη, ο ινδουισμός είναι κάτι παραπάνω από θρησκεία. Είναι η ουσία του ινδικού πολιτισμού. Στον ινδουισμό συνυπάρχουν τρεις θεοί: Ο Βράχμα, δημιουργός του κόσμου. Ο Βισνού, που τον συντηρεί. Και ο Σίβα, ο καταστροφέας του. Χαρακτηριστικό της ινδικής κοινωνίας είναι οι κάστες, οι οποίες εξακολουθούν να υπάρχουν και σήμερα, και μάλιστα περίπου 2.400. Πρόκειται για ένα σύστημα αυστηρής κοινωνικής ιεράρχησης που απαγορεύει τις επιγαμίες. 5

Θαλασσινή Άπω Ανατολή Ινδοκίνα. Ο πολιτισμός της δέχτηκε επιδράσεις από την Κίνα μέσω των κατακτήσεων, και από την Ινδία μέσω των εμπορικών συναλλαγών. Ινδονησία. Πρόκειται για εξαιρετικά πολύπλοκο πολιτισμό εντός του οποίου παρατηρείται ένα συνονθύλευμα θρησκειών, βιοτικού επιπέδου, γεωγραφικών ιδιαιτεροτήτων και κουλτούρων. Φιλιππίνες. Πρόκειται για φτωχή, σχεδόν εξαθλιωμένη χώρα, με ανάμεικτη σύνθεση του πληθυσμού όπου τα μαλαϊκά στοιχεία με πολλές επιμειξίες αντιπροσωπεύουν το μεγαλύτερο μέρος. Κορέα. Έχει επηρεαστεί έντονα από τον κινεζικό πολιτισμό (βουδισμός κομφουκιανισμός). Ιαπωνία. Δέχτηκε και αυτή επιρροές από την Κίνα. Ο πρώτος σινοϊαπωνικός πολιτισμός αποτελεί τη χρυσή εποχή της αρχαίας Ιαπωνίας. Στον θρησκευτικό τομέα, ο βουδισμός, όπως αποκρυσταλλώθηκε στο Ζεν, επιδιώκει με σύντομες διηγήσεις, τα κοάν, να ελευθερώσει την ενστικτώδη φύση του ανθρώπου που βρίσκεται σε μια λανθάνουσα κατάσταση ύπνωσης. Η Ιαπωνία εξακολουθεί να είναι απομονωμένη, αν και αυτό δεν εμπόδισε την κοινωνική της εξέλιξη και την οικονομική της ανάπτυξη. Ευρώπη Η Ευρώπη χαρακτηρίζεται από τον συγγραφέα ως «ένα μικρό ακρωτήρι της Ασίας», μια ασιατική χερσόνησος, εξαιτίας της σύνδεσής της αφενός προς τα ανατολικά με έναν ηπειρωτικό χώρο, αφετέρου με τη σύνδεσή της προς όλες τις κατευθύνσεις με τις επτά θάλασσες του κόσμου. Πρόκειται για έναν χώρο που διαμορφώθηκε σταδιακά μέσα από αγώνες και προσπάθειες κατάκτησης διαφόρων μορφών ελευθερίας. Κατά τον συγγραφέα, «με τον όρο ελευθερία, πρέπει να νοούμε όλες τις μορφές ελευθερίας, συμπεριλαμβανομένων και των καταχρηστικών». Για παράδειγμα, η απελευθέρωση των χωρικών, με την έννοια ότι δεν παρεμβάλλεται ανάμεσα στον αγρότη και τη γη, καμιά μορφή ξένης ιδιοκτησίας, όπως του χωροδεσπότη, του αστού, του κεφαλαιοκράτη. Οι ελευθερίες των πόλεων, έως τον 15 ο αιώνα (όταν πλέον αρχίζουν να αναδύονται τα σύγχρονα κράτη), όπου ύστερα από αγώνες κατακτούν το δικαίωμα να αυτοδιοικούνται και να φροντίζουν οι ίδιες για τα οικονομικά τους, καθώς και για την απονομή της δικαιοσύνης. Αλλά και οι ελευθερίες των εθνικών πλέον κρατών τις Ευρώπης (από τον 15 ο αιώνα και εντεύθεν), με το αίτημα να μην αναγνωρίζεται καμία ανώτερη αρχή από το σύγχρονο κράτος, ούτε καν τον αυτοκράτορα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας του Γερμανικού Έθνους. Ακόμα, με το διανοητικό κίνημα της Αναγέννησης και του ουμανισμού, προβάλλεται η ατομική ελευθερία, το μεγαλείο του ανθρώπου και το προσωπικό του πνεύμα. Στο θρησκευτικό τομέα, επικρατεί ο χριστιανισμός. Ο συγγραφέας σημειώνει ιδιαιτέρως όσον αφορά τον δυτικό χριστιανισμό, πως αυτός υπήρξε και εξακολουθεί να είναι η κύρια συνιστώσα της ευρωπαϊκής σκέψης, ακόμη και της ορθολογιστικής. Ιδιαιτέρως ο προτεσταντισμός, σταδιακά προσανατολίστηκε προς το δικαίωμα της ελεύθερης εξέτασης, της ιστορικής κριτικής των ιερών κειμένων, προς έναν «θεϊστικό ορθολογισμό», και ευνόησε την ελευθερία της συνείδησης. Στην Ευρώπη αναπτύσσεται η επιστημονική σκέψη ως μια προσπάθεια ορθολογικής εξήγησης του κόσμου, η οποία μπορεί να ιδωθεί ως διαδικασία 6

αλληλουχίας διαφόρων επεξηγηματικών σχημάτων που ξεκινούν από τον Αριστοτέλη για να φτάσουν στον Καρτέσιο και στον Νεύτωνα, προσφέροντας έτσι το καλύτερο υπόβαθρο για την επιστημονική εξέλιξη. Απότοκος του πνεύματος ελευθερίας, της ατομικής συνείδησης και της επιστημονικής προόδου είναι η Βιομηχανική Επανάσταση που πραγματοποιήθηκε στη δυτική Ευρώπη. Τέλος, υπογραμμίζεται από τον συγγραφέα πως οι διάφορες μορφές τέχνης, λογοτεχνίας, η φιλοσοφία, οι φυσικές επιστήμες, συνθέτουν τελικά, παρά την ποικιλομορφία τους, μια ευρωπαϊκή πολιτισμική ενότητα, η οποία αποκρυσταλλώνεται όταν προστίθενται σ αυτή η οικονομική ενότητα της ελεύθερης αγοράς και η (ομολογουμένως κλυδωνιζόμενη) πολιτική ενότητα. Αμερική Η Αμερική χωρίζεται σε δύο μεγάλες πολιτισμικές ενότητες. Στην «Αμερική» δηλαδή τις ΗΠΑ και τον Καναδά, και στην άλλη Αμερική, αυτή που είναι γνωστή με το προσωνύμιο «λατινική». Ξεκινώντας από τη δεύτερη, τη Λατινική Αμερική, παρατηρεί κανείς πως πρόκειται για έναν απέραντο χώρο όπου το ανθρώπινο στοιχείο εξακολουθεί να είναι αραιό. Στον χώρο αυτό συναντιούνται τρεις φυλές. Οι ιθαγενείς ινδιάνοι, οι λευκοί (που έφτασαν ως κατακτητές) και οι μαύροι. Η Λατινική Αμερική κατόρθωσε να επιλύσει το φυλετικό πρόβλημα. Οι διάφορες φυλές επιβιώνουν, η καθεμιά, σε δικούς τους χώρους. Ο συγγραφέας υπογραμμίζει την «αδελφική σχέση» των φυλών, τη συνεργασία τους στην προσπάθειά τους, η καθεμιά στον δικό της τόπο, να οικοδομήσουν τη Λατινική Αμερική. Εκείνο που πρέπει να προσέξει κάποιος, είναι οι έντονες διακυμάνσεις που χαρακτηρίζουν τις οικονομίες της Λατινικής Αμερικής, σε σημείο που το ξέσπασμα οικονομικών κρίσεων να προκαλεί την απότομη οπισθοδρόμηση εύρωστων οικονομικά, χωρών. Αν προσθέσουμε σε αυτό και την κατάσταση μεταξύ φθοράς και αφθαρσίας στην οποία βρίσκονται οι πολιτικές και οικονομικές ελίτ των χωρών αυτών, καθώς και ένα γενικό αίσθημα ανασφάλειας και αβεβαιότητας που διακατέχει δικαιολογημένα, λόγω των συνθηκών αυτών, τους Νοτιοαμερικανούς, τότε αναδεικνύεται ξεκάθαρα το βασικό πρόβλημα της Λατινικής Αμερικής, αλλά και η κυριότερη πρόκληση για το μέλλον της. Ερχόμαστε τώρα στην κατεξοχήν Αμερική, δηλαδή στις ΗΠΑ. Πρόκειται για ένα χώρο που διαμορφώθηκε από την κατάκτηση και τον αποικισμό. Σε αυτά τα στοιχεία πρέπει να προσθέσουμε τη γεωγραφική εξάπλωση και κυρίως τον ναυτικό της προσανατολισμό. Αν μάλιστα συνυπολογίσουμε σε αυτά, το πνεύμα καπιταλιστικής επέκτασης που διακρίνει όλη τη διαδρομή των ΗΠΑ, τότε έχουμε ένα ευδιάκριτο περίγραμμα της αμερικανικής ανάπτυξης. Ο συγγραφέας τονίζει πως ο αμερικανικός πολιτισμός διαμορφώθηκε σε τρία στάδια: Πρώτο στάδιο, στις ακτές του Ατλαντικού. Δεύτερο, από τον Ατλαντικό στον Ειρηνικό. Τρίτο, «κατακόρυφο» στάδιο, ο εκβιομηχανισμός. Πιθανόν, τα κύρια στοιχεία του αμερικάνικου τρόπου ζωής, να καθορίστηκαν κατά το δεύτερο στάδιο, αυτό του φαρ ουέστ και του προτεσταντισμού. Τα στοιχεία αυτά είναι: ο σεβασμός του ατόμου. η άκρως απλουστευμένη θρησκευτική πίστη (αλληλοβοήθεια, ομαδικοί ύμνοι, κοινωνικά καθήκοντα). η επικράτηση της αγγλικής γλώσσας (και η υποχώρηση των άλλων γλωσσών). 7

Βέβαια, την αμερικανική κοινωνία ταλαιπώρησε για μεγάλο χρονικό διάστημα το ζήτημα της δουλείας των μαύρων. Σημειώνεται όμως, πως σήμερα η μαύρη μειονότητα έχει τους πλουσίους της, τους μουσικούς, τους ποιητές και τους συγγραφείς της, αν και η πραγματική ισότητα δεν έχει επιτευχθεί ακόμη. Πάντως, αξίζει να παρατηρήσει κανείς, πως η αμερικανική κοινωνία είναι πολιτισμικά και θρησκευτικά πλουραλιστική εξαιτίας του πλήθους των μεταναστών που εισέρρευσαν στη χώρα. Τέλος, ο συγγραφέας σημειώνει πως οι Ηνωμένες Πολιτείες βρέθηκαν στην κορυφή του κόσμου εξαιτίας της πρωτοφανούς ανάπτυξής τους στον οικονομικό, πολιτικό, επιστημονικό, στρατιωτικό τομέα, σε παγκόσμιο επίπεδο. Βέβαια, το δίλημμα για τις Ηνωμένες Πολιτείες ήταν ανέκαθεν η επιλογή μεταξύ του απομονωτισμού και του ανοίγματος προς τον κόσμο, ενώ όπως χαρακτηριστικά υπογραμμίζει ο Μπρωντέλ, είναι υποχρεωμένες να παραμείνουν στην κορυφή του κόσμου, αν δεν θέλουν να οπισθοδρομήσουν επικίνδυνα. Ρωσία Η Ρωσία, η «άλλη Ευρώπη» κατά τον συγγραφέα, είναι ένας αχανής χώρος, όπου η ανθρώπινη παρουσία ήταν πάντοτε ελλιπής. Ο Μπρωντέλ υποστηρίζει πως προϋπόθεση για να υπάρχει μια πραγματική Ρωσία είναι να μπορεί να καλύπτει όλο το μήκος του ισθμού, από τη Βαλτική ως τις νότιες θάλασσες, και να ελέγχει τις επικοινωνίες ανάμεσά τους. Η διαφοροποίηση της Ρωσίας σε σχέση με τη Δύση συντελέστηκε όταν υιοθέτησε την ορθόδοξη χριστιανική πίστη, καθώς και λόγω της πρόσδεσής της στην τροχιά του Βυζαντίου. Ενώ η Δυτική Εκκλησία παίρνει θέση απέναντι στα απειράριθμα κοινωνικά και πολιτικά προβλήματα, η ορθόδοξη Εκκλησία περιορίζεται στο πνευματικό της έργο και είναι εν μέρει αδιάφορη για τα πολιτικά πράγματα. Η Οκτωβριανή Επανάσταση και το σοβιετικό σύστημα που οικοδομήθηκε, επέφεραν μεγάλες αλλαγές στον κοινωνικό, οικονομικό και πολιτικό τομέα, καθώς και στον διεθνή ρόλο της Ρωσίας (Σοβιετικής Ένωσης). Σήμερα βέβαια, μετά την κατάρρευση του κομμουνιστικού καθεστώτος, η Ρωσία προσπαθεί να αποκτήσει εκ νέου σημαντικό ρόλο στα διεθνή πράγματα, αποδεχόμενη όμως το οικονομικοπολιτικό σύστημα της Δύσης, προσαρμόζοντας το βέβαια στα δικά της δεδομένα. 8