ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ. 5 ος ΤΟΜΟΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΠΡΩΤΟΒΥΖΑΝΤΙΝΟΙ ΧΡΟΝΟΙ. Εκδότες ΗΛΙΑΣ ΜΑΝΙΑΤΕΑΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΤΕΓΟΠΟΥΛΟΣ

5 ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ 5 ος ΤΟΜΟΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΠΡΩΤΟΒΥΖΑΝΤΙΝΟΙ ΧΡΟΝΟΙ Εκδότες ΗΛΙΑΣ ΜΑΝΙΑΤΕΑΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΤΕΓΟΠΟΥΛΟΣ Σχεδιασµός Συντονισµός Δρ. ΝΙΚΟΣ ΒΑΡΔΙΑΜΠΑΣΗΣ Σύµβουλος Έκδοσης Δρ. ΣΩΤΗΡΗΣ ΡΙΖΑΣ Διευθυντής Ερευνών ΚΕΙΝΕ Ακαδηµίας Αθηνών Υπεύθυνος ηλεκτρονικής έκδοσης ΓΙΩΡΓΟΣ ΤΟΤΣΚΑΣ Υπεύθυνος εικονογραφικού υλικού ΑΡΤΕΜΗΣ ΨΑΡΟΜΗΛΙΓΚΟΣ

ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΠΡΩΤΟΒΥΖΑΝΤΙΝΟΙ ΧΡΟΝΟΙ ΕΠΟΠΤΗΣ ΑΛΕΞΙΟΣ ΣΑΒΒΙΔΗΣ Καθηγητής Βυζαντινής και Μεσαιωνικής Ιστορίας Πανεπιστηµίου Αιγαίου Συγγραφείς ΒΑΚΑΛΟΥΔΗ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ Δρ. Βυζαντινής Ιστορίας Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης - Φιλόλογος Καθηγήτρια- Σύµβουλος Ελληνικού Ανοιχτού Πανεπιστήµιου ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ ΑΝΘΟΥΛΛΗΣ Δρ. Βυζαντινής Ιστορίας Πανεπιστηµίου Αιγαίου ΚΟΡΔΩΣΗΣ ΜΙΧΑΛΗΣ Καθηγητής Βυζαντινής Ιστορίας Πανεπιστηµίου Ιωαννίνων ΛΑΜΠΑΚΗΣ στελιοσ Κύριος Ερευνητής Βυζαντινής Ιστορίας Ινστιτούτου Βυζαντινών Ερευνών / Εθνικού Ιδρύµατος Ερευνών ΛΕΟΝΤΣΙΝΗ ΜΑΡΙΑ Δόκιµη Ερευνήτρια Βυζαντινής Ιστορίας Ινστιτούτου Βυζαντινών Ερευνών / Εθνικού Ιδρύµατος Ερευνών ΜΠΑΪΡΑΚΤΑΡΗΣ ΓΡΗΓΟΡΗΣ Δρ, Τµήµα Μεσογειακών Σπουδών Πανεπιστηµίου Αιγαίου Μωυσείδου Γιασµίνα Δρ Βυζαντινής Ιστορίας ΤΡΩΙΑΝΟΣ ΣΠΥΡΟΣ Οµότιµος Καθηγητής Βυζαντινού Δικαίου Νοµικής Σχολής Πανεπιστηµίου Αθηνών ΦΙΛΙΠΠΟΥ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ Δρ Βυζαντινής Ιστορίας Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης Γλωσσική Επιµέλεια - Διόρθωση ΜΑΡΙΑΝΝΑ ΓΙΑΓΙΑ, ΑΛΕΚΑ ΣΦΥΡΗ, ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΤΣΙΩΚΟΥ Εικονογραφική Τεκµηρίωση ΟΛΓΑ ΓΕΩΡΓΟΠΟΥΛΟΥ, ΖΩΓΡΑΦΙΑ ΜΠΙΔΙΚΟΥΔΗ, ΕΙΡΗΝΗ ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΥ, ΒΙΚΥ ΤΣΑΜΗ Δηµιουργικό Ατελιέ ΗΡΩ ΑΛΕΞΟΠΟΥΛΟΥ, ΡΕΒΕΚΚΑ ΚΑΛΙΜΤΖΑΚΗ, ΟΛΓΑ ΚΟΝΤΟΝΗ, ΝΙΚΗ ΞΕΝΙΚΑΚΗ, ΜΑΡΙΛΕΝΑ ΧΡΟΝΗ Γραφικά ηλεκτρονικής έκδοσης ΜΑΡΙΑ ΚΑΣΤΡΙΝΑΚΗ Προγραµµατισµός - Υλοποίηση ΧΡΗΣΤΟΣ ΓΚΙΛΙΤΣΑΣ, ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΣΠΥΡΙΔΩΝΟΣ, ΒΕΡΟΝΙΚΑ ΤΡΟΥΠΟΣΚΙΑΔΗ

ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΩΝ ΕΚΔΟΤΩΝ Μια φράση µε µεγάλη βαρύτητα αναφέρει πως «ένας λαός που δεν γνωρίζει την ιστορία του, είναι καταδικασµένος να αφανιστεί». Στις αρχές του 21ου αιώνα, οι Έλληνες, ένας λαός µε ιστορία χιλιετιών και παρουσία σε όλα τα µήκη και τα πλάτη της Γης, αλλά συνδεδεµένοι άρρηκτα µε τις ρίζες τους, στην Ελλάδα και στην Κύπρο, είναι από τα πιο προοδευµένα έθνη του κόσµου και ασφαλώς έχουν αποδείξει ότι αγαπούν και µελετούν την ιστορία τους. Οι Εκδόσεις Δοµή, µε µια παρουσία δεκαετιών στον εκδοτικό χώρο, έχουν συµβάλει στη διατήρηση και στην ανάδειξη του ελλαδικού πολιτιστικού και ιστορικού πλούτου. Η ανανεωµένη έκδοση της Εγκυκλοπαίδειας Δοµή αγκαλιάστηκε από µια νέα γενιά αναγνωστών, που εξακολουθεί να δείχνει την εµπιστοσύνη της σε έναν εκπαιδευτικό τίτλο κύρους. Και τώρα, µε όλο τον σεβασµό προς το αναγνωστικό µας κοινό, προσφέρουµε άλλο ένα ανεκτίµητο έργο γνώσης: την «Ιστορία των Ελλήνων». Η 16τοµη «Ιστορία των Ελλήνων» προσφέρει µια συνολική εικόνα της ιστορικής πορείας του ελληνικού έθνους από τους προϊστορικούς χρόνους έως σήµερα, την αυγή του 21ου αιώνα. Το έργο αυτό είναι προϊόν συλλογικής προσπάθειας, συντεταγµένο από δεκάδες ειδικούς επιστήµονες και ιστορικούς. Ενσωµατώνει τις πιο σύγχρονες ιστοριογραφικές τάσεις, αλλά είναι γραµµένο σε απλή και εύληπτη γλώσσα. Ταυτόχρονα, συνταιριάζει αρµονικά σε ένα λειτουργικό σύνολο κείµενο και εικόνα, σε µια προσπάθεια να απευθυνθεί σε ένα όσο το δυνατόν ευρύτερο κοινό, τόσο στον αναγνώστη που αγαπά την ιστορία όσο και στον ειδικό επιστήµονα και στον εκπαιδευτικό που αναζητά έναν τίτλο αναφοράς, αλλά προπάντων στον µαθητή και στον φοιτητή που καλείται να γνωρίσει την ιστορία του, από µια πηγή έγκυρη και αξιόπιστη. Πιστεύουµε ότι ανταποκριθήκαµε στις απαιτήσεις αυτού του µεγάλου εγχειρήµατος και σας ευχόµαστε καλή ανάγνωση! Οι εκδότες Ηλίας Μανιατέας - Ιωάννης Τεγόπουλος

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ο 5ος τόµος της «Ιστορίας των Ελλήνων», που αποτελεί τον πρώτο από τους τρεις τόµους που αφιερώνονται στη βυζαντινή εποχή, καλύπτει την περίοδο 324-642 µ.χ., συµπεριλαµβάνοντας όλα τα βασικά χαρακτηριστικά που διαµόρφωσαν την ονοµαζόµενη πρωτοβυζαντινή (ή πρώιµη βυζαντινή) περίοδο: την αναγνώριση και θεµελίωση του Χριστιανισµού και την παγίωση της Ορθοδοξίας, την µεταφορά της έδρας του ύστερου ρωµαϊκού κράτους από τη Δύση στην Ανατολή (Ρώµη-«Νέα Ρώµη»/ Κωνσταντινούπολη) και τον χωρισµό του ύστερου ρωµαϊκού κράτους σε ανατολικό και δυτικό, τους πολυµέτωπους αγώνες του πρώιµου Βυζαντίου σε όλα τα µέτωπά του ενάντια σε ποικιλώνυµους αντιπάλους, τα πρόσκαιρα κέρδη του «ιουστινιάνειου αιώνα» στη Δύση και τις απώλειες του Ηράκλειου στην Ανατολή. Το εισαγωγικό κεφάλαιο παρέχει επισκόπηση της προ του 324 περιόδου, ενώ τα κεφάλαια 2ο-9ο παρέχουν µια αναλυτική εικόνα της εδώ εξεταζόµενης εποχής. Στη συνέχεια, τα κεφάλαια 10ο-16ο συµπληρώνουν την εικόνα µε θεµατολογική εξέταση διαφόρων πτυχών της πρωτοβυζαντινής ιστορίας, όπως τις σχέσεις του Βυζαντίου µε τη Δύση, το Βορρά (βαλκανικό κόσµο) και την Ανατολή, την πρωτοβυζαντινή Κύπρο, τους πολιτικούς-κοινωνικούς-οικονοµικούς θεσµούς, τον πνευµατικό βίο και πολιτισµό και τους δικαιϊκούς του θεσµούς. Εκτός από την παρεχόµενη επιλογή βιβλιογραφίας από κάθε συγγραφέα στο τέλος κάθε κεφαλαίου, παρατίθεται στο τέλος (όπως και στους επόµενους δύο βυζαντινούς τόµους) συνολική βιβλιογραφία ελληνογλώσσων αυτοτελών εκδόσεων που συµπεριλαµβάνει και µεταφράσεις ξενόγλωσσων έργων. Αλέξιος Σαββίδης

Α. ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΚΕΦΑΛΑΙΑ 1-6 A dictionary of Christian biography, literature, sects and doctrines; being a continuation of «The dictionary of the Bible», έκδ. W. Smith & H. Wace, London 1877-87. H.G. Beck, Η βυζαντινή Χιλιετία, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 1990. P. Brown, Η κοινωνία και το Άγιο στην ύστερη Αρχαιότητα, εκδ. Άρτος Ζωής, Αθήνα 2000. G. Dagron, Η γέννηση µιας πρωτεύουσας: η Κωνσταντινούπολη και οι θεσµοί της από το 330 ως το 451, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 2000. Ch. Delvoye, Βυζαντινή Τέχνη, τόµ. Ι-ΙΙ, εκδ. Παπαδήµα, Αθήνα 1979/1983. Encyclopedia of religion and ethics, έκδ. J. Hastings, µε τη βοήθεια των J. A. Selbie & L. H. Gray, Edinburgh, New York [1980- ] G. Florovsky, Χριστιανισµός και πολιτισµός, εκδ. Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 2000 2. P. Grierson, Byzantine Coins, London 1982. A. Guillou, Ο βυζαντινός πολιτισµός, εκδ. Ελληνικά Γράµµατα, Αθήνα 1998. P. Lemerle, Ο πρώτος βυζαντινός ουµανισµός, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 1981. C. Mango, Βυζάντιο: η αυτοκρατορία της Νέας Ρώµης, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 1998. D. Obolensky, Η βυζαντινή κοινοπολιτεία: η Ανατολική Ευρώπη, 500-1453, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1991. G. Ostrogorsky, Ιστορία του βυζαντινού κράτους, τόµ. Α, εκδ. Βασιλόπουλος, Αθήνα 1978. S. Runciman, Βυζαντινός πολιτισµός, εκδ. Γαλαξίας, Αθήνα 1969.

T. Talbot-Rice, Ο δηµόσιος και ιδιωτικός βίος των Βυζαντινών, εκδ. Παπαδήµα, Αθήνα 1997. R. Tomlinson, From Mycenae to Constantinople, London, New York 1992. Π. Αθανασιάδη, Ιουλιανός: µια βιογραφία, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 2001. Α.Δ. Βακαλούδη, Αντισύλληψη και αµβλώσεις από την Αρχαιότητα στο Βυζάντιο, εκδ. Ηρόδοτος, Θεσσαλονίκη 2003. Α.Δ. Βακαλούδη, Η εξέλιξη της µαγείας από την Αρχαιότητα έως τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, εκδ. Κέδρος, Αθήνα 2001. Α.Δ. Βακαλούδη, Η µαγεία ως κοινωνικό φαινόµενο στο πρώιµο Βυζάντιο, 4 ος 7 ος µ.χ. αι., εκδ. Ενάλιος, Αθήνα 2001. Α.Δ. Βακαλούδη, Καλλιστεία και γάµος στο Βυζάντιο, Θεσσαλονίκη 1998. Α.Δ. Βακαλούδη, Μυστικισµός, θαυµατοποιία και ιατρική της Θεουργίας - Οι συνεχιστές του Πυθαγόρα και του Πλάτωνα στη χριστιανική εποχή - Θαυµατουργοί ιερείς ή µάγοι;, εκδ. Καρδαµίτσα, Αθήνα 2000. Ε. Γλύκατζη-Ahrweiler, Η πολιτική ιδεολογία της βυζαντινής αυτοκρατορίας (6η ανατ.), εκδ. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα 2000. Θ. Δετοράκης, Εισαγωγή στη σπουδή των αγιολογικών κειµένων, Ρέθυµνο 1992. Εγκυκλοπαιδικό Προσωπογραφικό Λεξικό Βυζαντινής Ιστορίας και Πολιτισµού (επιµέλ. Α.Γ.Κ. Σαββίδης), τόµοι 1-4, εκδ. Μέτρον-Ιωλκός, Αθήνα 1996-2002. Δ.Α. Ζακυθηνός, Βυζαντινή Ιστορία 324-1071, 2 η έκδ., Αθήνα 1977. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόµ. Ζ, Βυζαντινός Ελληνισµός πρωτοβυζαντινοί χρόνοι, Ε.Ε./Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1978. Ι.Ε. Καραγιαννόπουλος, Η πολιτική θεωρία των Βυζαντινών, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1992. Ι.Ε. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία βυζαντινού κράτους, τόµ. Α, Ιστορία πρωίµου

βυζαντινής περιόδου (324-565), (ανατ. Β ), εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1988. Ι.Ε. Καραγιαννόπουλος, Πηγαί της βυζαντινής ιστορίας, εκδ. Πουρναράς, Αθήνα 1987 5. Ι.Ε. Καραγιαννόπουλος, Το βυζαντινό κράτος, 4 η έκδ., εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1996. Φ. Κουκουλές, Βυζαντινών βίος και πολιτισµός, τόµ. 1-6, Αθήναι 1948-1955. Ν. Λάσκαρης, Monuments funéraires paléochrétiens (et byzantins) de la Grèce, εκδ. Βασιλόπουλος, Αθήνα 2001. Κ. Νικολάου, Η θέση της γυναίκας στη βυζαντινή κοινωνία (2η ανατ.), Ίδρυµα Γουλανδρή-Χορν, Αθήνα 2000. Ο θησαυρός της Ορθοδοξίας: 2000 χρόνια ιστορία-µνήµη-τέχνη (συλλογικό έργο), Αθήνα 2000. Παγκόσµιος Ιστορία Τέχνης, Παλαιοχριστιανικός και Βυζαντινός κόσµος, Αθήνα 1967. Α.Γ.Κ. Σαββίδης, Ιστορία του Βυζαντίου µε αποσπάσµατα από τις πηγές, τόµ. Α 284-717 µ.χ., 3 η έκδ., εκδ. Πατάκης, Αθήνα 2001. Α.Γ.Κ. Σαββίδης, Ούννοι, Βυζάντιο και Ευρώπη. Ο κόσµος των πρώιµων Τούρκων, 2 η έκδ., Ίδρυµα Γουλανδρή-Χορν, Αθήνα 2004. Ν. Σβορώνος, Η βυζαντινή επαρχία, Αθήνα 1991. Δ. Σοφιανός, Ταξίδια στις βυζαντινές θάλασσες, Αθήνα 1998. Ν. Χατζητάκη, Βυζαντινά ψηφιδωτά, Αθήνα 1995. Αι. Χριστοφιλοπούλου, Βυζαντινή ιστορία, τόµ. Α 324-610, 2 η έκδ., εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1992 και τόµ. Β 1 610-867, 2 η έκδ., εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1993.

ΚΕΦΑΛΑΙΑ 7-9 Αδ. Αδαµαντίου, Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, Αθήναι 1923. Κ. Αµάντος, Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, τ. I: 395 867 µ.χ., εκδ. ΟΕΔΒ, Αθήναι 1963. H. Ahrweiler, L Empire byzantin. Formation evolution, decadence. Les Grands Empires. Recueils de la Societe Jean Bodin, Bruxelles 1973. J.B. Bury, A History of the Later Roman Empire from the Death of Theodosius I to the Death Justinian, τ. I II, London 1923. The Cambridge Medieval History, IV, The byzantine Empire, τ. I II, Campridge, 1966 1967. Δ. Ζακυθηνός, Το Βυζάντιον µεταξύ Ανατολής και Δύσεως. Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, 28 (1958). _ Βυζάντιον, Κράτος και Κοινωνία, Ιστορική επισκόπησις, εκδ. Ίκαρος, Αθήναι 1951. A.H.M. Jones, The Later Roman Empire 284 602. A social economic and administrative Survey, τ. I III. Oxford 1964. Ι. Καραγιαννόπουλος, Η βυζαντινή ιστορία από τας πηγάς. Θεσσαλονίκη 1974. _ Πηγή της βυζαντινής ιστορίας, 5 η έκδ., εκδ. Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 1987. _ Ιστορία βυζαντινού κράτους, τόµ. Ι-ΙΙ (324-565, 565-1081), εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1981. Γ. Κορδάτος, Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, τόµ. Ι-ΙΙ, Αθήνα 1959. Φ. Κουκουλές, Βυζαντινών βίος και πολιτισµός, τ. I VI, Αθήναι 1948-57. Στ. Κυριακίδης, Βυζαντιναί Μελέται. Οι Σλάβοι εν Πελοποννήσω, Θεσσαλονίκη 1947. G. Ostrogorsky, Ιστορία βυζαντινού κράτους, τόµος Α, εκδ. Βασιλόπουλος,

Αθήνα 1978. Κ. Παπαρρηγόπουλος, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, 6 η έκδ., τ. Α-ΣΤ, Αθήναι 1932. S. Runciman, Ο βυζαντινός πολιτισµός, εκδ. Γαλαξίας, Αθήνα 1969. Α. Σαββίδης, Ιστορία του Βυζαντίου, τ. Α 284-717, 3 η έκδ., εκδ. Πατάκης, Αθήνα 2001. E. Stein, Histoire du Bas Empire, τ. I II, Bruxelles 1959. Β. Στεφανίδης, Εκκλησιαστική Ιστορία, Αθήναι 1970. Α. Στράτος, Το Βυζάντιον στον 7ο αιώνα, τόµοι Ι-ΙΙ, εκδ. Εστία, Αθήνα 1965-66. Ν. Τωµαδάκης, Σύλλαβος Βυζαντινών µελετών και κειµένων, Αθήνα 1961. A. Vasiliev, Ιστορία βυζαντινής αυτοκρατορίας, εκδ. Μπεργαδή, Αθήνα 1954 (ανατύπ. 1973). Αι. Χριστοφιλοπούλου, Βυζαντινή Ιστορία, Α 324-610, 2 η έκδ., εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1992. Ειδικά για τον ιουστινιάνειο αιώνα βλέπε: J.W. Barker, Justinian and the Later Roman Empire. Madison 1966. R. Browning, Justinian and Theodora, London 1971. Ch. Diehl, Justinian et la civilisation byzantine au Vie siecle. τ. I II. Paris 1901. G.W. Downey, Constantinople in the Age of Justinian. Oklaxoma 1960. J. Evans, Η εποχή του Ιουστινιανού, εκδ. Οδυσσέας, Αθήνα 1996. K. Groh, Geschichte des ostromischen Kaisers Justin II nebst den Quellen. Leipzig 1889. C. Head, Justinian II of Byzantium. Madison 1971. W.G. Holmes, The Age of Justinian and Theodora. A History of the Sixth Century.

London 1912. Τ. Λουγγής, Ιουστινιανός Πέτρος Σαβάτιος. Κοινωνία, πολιτική και ιδεολογία τον 6ο µ.χ. αιώνα, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2005. B. Rubin, Das Zeitalter Justinians, τ. I. Berlin 1960 και τ. ΙΙ (1995). P.N. Ure, Justinian and his Age. Harmondsworth 1951. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 K. Chrestou, Byzanz und die Langobarden, 500-680, εκδ. Βασιλόπουλος, Αθήνα 1991. A. Gasquet, Η βυζαντινή αυτοκρατορία και η φραγκική µοναρχία, Αθήνα 1908. H.-W. Goetz, J. Jarnut, W. Pohl, S. Kaschke (εκδ.), Regna et Gentes, Leiden- Boston 2003. J. Herrin, The formation of Crhistendom, Princeton-N. Jersey 1987. Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί Ιστορικοί και Χρονογράφοι, τόµ. Α (4 ος -7 ος αι.), εκδ. Κανάκη, Αθήνα 1997. T.C. Lounghis, Les ambassades byzantines en Occident depuis la fondation des états barbares jusqu aux Croisades (407-1096), Αθήνα 1980. Τ.Κ. Λουγγής, Δοκίµιο, για την κοινωνική εξέλιξη στη διάρκεια των λεγοµένων «Σκοτεινών Αιώνων» (602-867), Αθήνα 1985. Τ.Κ. Λουγγής, Η βυζαντινή κυριαρχία στην Ιταλία. Από το θάνατο του Μ. Θεοδοσίου ως την άλωση του Μπάρι, 395-1071 µ.χ, εκδ. Εστίας, Αθήνα 1989. T. Λουγγής, Iουστινιανός, Πέτρος Σαββάτιος. Κοινωνία, Πολιτική και Ιδεολογία τον 6ο µ.x. αιώνα, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2005. L. Magi, La Sede Romana nella corrispondenza degli imperatori e patriarchi bizantini (VI-VII Sec.), Louvain 1972.

M. McCormick, Eternal Victory: Triumphal Rulership in Late Antiquity, Byzantium and Early Medieval West, Παρίσι-Καίµπριτζ 1986. J. Richards, The Popes and the Papacy in the Early Middle Ages 476-752, Λονδίνο 1979. Αι. Χριστοφιλοπούλου, Βυζαντινή Ιστορία, τόµ. Α (324-610), 2 η έκδ., εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1992. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 Σπ. Βρυώνης, Ιστορία των Βαλκανικών λαών, Αθήνα χ.χ. [εκδ. Γρηγόρη] Δ. Zακυθηνός, Bυζαντινή Iστορία (324-1071), 2 η έκδ., Αθήνα 1977. Θεώνη Μπαζαίου-Barabas - Κατερίνα Νικολάου, Ελληνικός χώρος και πρώιµοι Σλάβοι, Βούλγαροι, Σέρβοι (6ος-15ος αι.). Αναλυτική Βιβλιογραφία (1945-1991), Αθήνα 1992 [Εκδ. ΕΙΕ ]. Μαρία Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, Οι Βαλκανικοί Λαοί κατά τους Μέσους χρόνους, Ιωάννινα 1985 [Εκδ. Παν. Ιωαννίνων]. Μαρία Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, Σλαβικές εγκαταστάσεις στη Μεσαιωνική Ελλάδα, Αθήνα 1993 [Εκδ. Ίδρυµα Γουλανδρή Xόρν]. Μαρία Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, Πηγές της Βαλκανικής Ιστορίας, 6ος-10ος αιώνας, Θεσσαλονίκη 1995 [Εκδ. Βάνιας]. Μαρία Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, Βυζάντιο και Σλάβοι Ελλάδα και Βαλκάνια (6ος - 20ός αιώνας), Θεσσαλονίκη 2001 [Εκδ. Βάνιας] D. Obolensky, Η βυζαντινή κοινοπολιτεία. Η ανατολική Ευρώπη, 500-1453, τόµοι Ι-ΙΙ, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1991. Α. Σαββίδης, Ούννοι Βυζάντιο και Ευρώπη. Ο κόσµος των πρώιµων Τούρκων, Αθήνα 2000 [Εκδ. Ίδρυµα Γουλανδρή Xόρν ].

Ε. Χρυσός, Το Βυζάντιον και Οι Γότθοι, Θεσσαλονίκη 1972. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12 H. Ahrweiler, Γενική Εισαγωγή. Ελληνισµός και Βυζάντιο: ΙΕΕ Ζ (1978). Μ. Ανάστος, Πνευµατικός βίος και πολιτισµός, ΙΕΕ Ζ (1978). Α. Βακαλούδη, Η µαγεία ως κοινωνικό φαινόµενο στο πρώιµο Βυζάντιο, 4ος-7ος αι., εκδ. Ενάλιος, Αθήνα 2001. L. Boulnois, The Silk road, µετάφρ. στα αγγλικά D. Chamberlin, London 1996. G. Bowersock, Ο Ελληνισµός στην ύστερη αρχαιότητα, µετάφρ. Μ. Γιόση, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 1966. P. Brown, Ο κόσµος της ύστερης αρχαιότητας (150-750 µ.χ.), µετάφρ. Ε. Στα- µπόγλη, εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1998. I. Frank D. Brownstone, The silk road: A history, N. York Oxford 1986. B. Hendrickx, «Βυζάντιο-αφρικανικά: Το Βυζάντιο στην Αφρική και η βυζαντινή επίδραση στα αφρικανικά κράτη», στους Α. Σαββίδη B. Hendrickx, Εισαγωγή στη βυζαντινή ιστορία, 284-1461, εκδ. Α. Σταµούλης/Ηρόδοτος, Θεσσαλονίκη 2003. B. Hendricks, Africano-byzantina: notes on methodology and sources for Black Africa, Εκκλησιαστικός Φάρος 81 (Αλεξάνδρεια Johannesburg). F. Hirth, China and the Roman Orient, Leipzig-Münich, Shanghai-Hongkong 1885. M. Kordosses, China and the Greek world I. Hellenistic-Roman-Early Byzantine period, Thessalonica 1992. Μ. Κορδώσης, Πρεσβείες µεταξύ Fu-lin (Βυζάντιο;) και Κίνας κατά τη διάρ-

κεια του µεσαίωνα και η ιστορικογεωγραφική πραγµατικότητα: «Δωδώνη», 22 (1994). Μ. Κορδώσης, Ιστορικογεωγραφικά πρωτοβυζαντινών και εν γένει παλαιοχριστιανικών χρόνων, Αθήνα 1996. Δ. Λέτσιος, Βυζάντιο και Ερυθρά θάλασσα. Σχέσεις µε τη Νουβία, Αιθιοπία και Ν. Αραβία ως την αραβική κατάκτηση, εκδ. Βασιλόπουλος, Αθήνα 1988. S. Moffet, A history of Christianity in Asia, τ. Ι, Beginning to 1500, 2 η έκδ., N. York 1998. Σ. Πατούρα, «Το Βυζάντιο και ο εκχριστιανισµός των λαών του Καυκάσου και της Κριµαίας, 6 ος αι.», Σύµµεικτα ΚΒΕ/ΕΙΕ 8 (1989). N. Pigulewskaja, Byzanz auf den Wegen nach Indien, Berlin-Amsterdam 1969. M. Rashke, New studies in Roman commerce with the East: Aufstieg und Niedergung der römischen Welt. Geschichte und Kultur in Roms in Spiegel der neuren Forschung 9, 2 (1978). Α. Σαββίδης, «Τζάννοι, ο πολεµικός λαός του Καυκάσου ως τον εκχριστιανισµό από το Βυζάντιο κατά τον 6 ο αι. µ.χ.», Στρατιωτική Ιστορία 35 (Ιούλιος 1999). I. Shahid, Byzantium and the Arabs in the 5th century, Washington 1989. I. Shahid, Byzantium and the Arabs in the 6th century, τόµ. Ι-ΙΙ, Washington 1995. Κ. Συνέλλη, Οι διπλωµατικές σχέσεις Βυζαντίου και Περσίας ως τον ΣΤ αιώνα, εκδ. Βασιλόπουλος, Αθήνα 1986. H. Uhlig, Ο δρόµος του µεταξιού. Αρχαίοι πολιτισµοί ανάµεσα στην Κίνα και τη Ρώµη, µετάφρ. Ι. Λεµπέση-Μουζακίτη, Αθήνα 1999. E. (de la) Vaissiere, Histoire des marchands Sogdiens (Bibliothèque de l Ins-

tit. des Hautes Études Chinoises, τ. XXXII), Paris 2002. R. Waterfield, Christians in Persia, London 1973. M. Wheeler, Rome beyond the imperial frontiers, London 1955 (Pelikan Books). Zhang Xu-shan, Η Κίνα και το Βυζάντιο. Σχέσεις-εµπόριο-αµοιβαίες γνώσεις, από τις αρχές του 6 ου ως τα µέσα του 7 ου αι., Αθήνα 1998 (ανατύπ. από τα «Ιστορικογεωγραφικά» 6 (1996-97)). ΚΕΦΑΛΑΙΟ 13 Α. Δηµοσθένους, Η βυζαντινή Κύπρος (965-1191). Υλικός και πνευµατικός πολιτισµός, εκδ. Ηρόδοτος, Θεσσαλονίκη 2002 Α. Δηµοσθένους, «Το έθνος των Κυπρίων». Ιδεολογικές τάσεις στη βυζαντινή Κύπρο, 965-1191µ.Χ., Επετηρίδα Κέντρου Επιστηµονικών Ερευνών Κύπρου 27 2001 Β. Εγγλεζάκης, Είκοσι µελέται διά την Εκκλησίαν Κύπρου, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 1996 P. Gounarides, The economy of Cyprus: Cyprus an ordinary province, The development of the Cypriot economy, έκδ. V. Karageorghis-D. Michaelides, Nicosia 1996 Ν. Γκιολές, Η χριστιανική τέχνη στην Κύπρο, Λευκωσία 2003 G. Hill, A history of Cyprus, v.1-4, Cambridge 1948-52 C. Mango, Chypre, carrefour du monde byzantin, XV e Congres International d Etudes Byzantines, Rapports et co rapports, V/5, Αθήνα 1976 A.H.S. Megaw, Byzantine architecture and decoration in Cyprus: Metropolitan or provincial? Dumbarton Oaks Papers 28, 1974

Medieval Cyprus, εκδ. Ν. Sevcenco-C. Moss, New Jersey 1999 Βασιλική Νεράντζη-Βαρµάζη, Μεσαιωνική ιστορία της Κύπρου µέσα από τις βυζαντινές πηγές, εκ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1995 Βασιλική Νεράντζη-Βαρµάζη, Σύνταγµα βυζαντινών πηγών κυπριακής ιστορίας, 4 ος 15 ος αι., Λευκωσία 1996 Ν. Οικονοµάκης, Η Κύπρος και οι Άραβες (622-965 µ.χ.), Λευκωσία 1984 T. Papacostas, Byzantine Cyprus: the testimony of its churches, Oxford 1999 A. Παπαγεωργίου, Η Κύπρος κατά τους βυζαντινούς χρόνους, Κύπρος, ιστορία, προβλήµατα και αγώνες του λαού της, έκδ. Γ. Τενεκίδης - Γ. Κρανιδιώτης, Αθήνα 1981 Πρακτικά Συµποσίου Κυπριακής Ιστορίας, (Κέντρο Επιστηµονικών Ερευνών Κύπρου Πανεπιστήµιο Ιωαννίνων) Ιωάννινα 1984 The sweet land of Cyprus, έκδ. A.A.M. Bryer- G. S. Georgallides, Nicosia 1993 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 14 Ε. Γλύκατζη-Αρβελέρ, Η πολιτική ιδεολογία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, εκδ. Αργώ, Αθήνα 1977. N. Baynes H. Moss (επιµ.), Βυζάντιο. Εισαγωγή στο βυζαντινό πολιτισµό, εκδ. Παπαδήµα, 2 η έκδ., Αθήνα 1983 (ανατύπ. 2001). L. Bréhier, Les institutions de l Empire byzantin, Paris 1949. Α. Γκουτζιουκώστας, Ο θεσµός του κοιαίστωρος του ιερού παλατιού. Η γένεση, οι αρµοδιότητές του και η εξέλιξή του, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2001. G. Dagron, Η γέννηση µιας πρωτεύουσας. Η Κωνσταντινούπολη και οι θεσµοί της από το 330 ως το 454, µτφρ. Μαρίνα Λουκάκη, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 2000.

W. Ensslin, «Διακυβέρνηση και διοίκηση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας», Ιστορία Βυζαντινής Αυτοκρατορίας του Καίµπριτζ, µτφρ. Ντ. Σαούλ, τ µ. Β, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1979. R. Guilland, Etudes byzantines, Paris 1959. A. Guillou, La Civilisation byzantine, Paris 1959. A. Cameron, Circus Factions. Blues and Greens at Rome and Byzantium, Oxford 1976. A.H.M. Jones, The Greek City from Alexander to Justinian, Oxford 1966. Ι. Καραγιαννόπουλος, Η πολιτική θεωρία των Βυζαντινών, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1988. Ι. Καραγιαννόπουλος, Η εξέλιξη των αγροτικών σχέσεων στο Βυζάντιο, Κέντρο σπουδών Νοτιοανατολικής Ευρώπης, Αθήνα 1995. Ι. Καραγιαννόπουλος, Το βυζαντινό κράτος, 4 η έκδ., εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1996. J. Koder, Ο κηπουρός και η καθηµερινή κουζίνα στο Βυζάντιο, εκδ. Ιδρύµατος Γουλανδρή-Χορν, Αθήνα 1992. Φ. Κουκουλές, Βυζαντινών Βίος και Πολιτισµός, 6 τόµοι, Αθήνα 1947-57. P. Lemerle, Ο πρώτος βυζαντινός ουµανισµός, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 1981. C. Mango, Βυζάντιο, η Αυτοκρατορία της Νέας Ρώµης, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 1990. Α. Σαββίδης B. Hendrickx, Εισαγωγή στη βυζαντινή ιστορία (284-1461), εκδ. Α. Σταµούλη / Ηρόδοτος, Θεσσαλονίκη 2003. A. Savvides, Observations on mines and quarries in the Byzantine Empire, Εκκλησιαστικός Φάρος 81.2 (Αλεξάνδρεια Johannesburg 2000). Ν. Σβορώνος, «Οικονοµία κοινωνία», ΙΕΕ Ζ (1978). T. Talbot Rice, Ο δηµόσιος και ιδιωτικός βίος των Βυζαντινών, εκδ. Παπαδήµα,

Αθήνα 1988. Σ. Τρωιάνος, Οι πηγές του βυζαντινού δικαίου, 2 η έκδ., εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα- Κοµοτηνή 1999. Αι. Χριστοφιλοπούλου, Η σύγκλητος εις το βυζαντινόν κράτος, Επετηρίς του Αρχείου της Ιστορίας του Ελληνικού Δικαίου 2 (1949). Αι. Χριστοφιλοπούλου, Εκλογή, αναγόρευση και στέψις του Βυζαντινού αυτοκράτορος, Ακαδηµία Αθηνών 1956 (φωτοανατύπ. 2003). Αι. Χριστοφιλοπούλου, «Το Βυζαντινό πολίτευµα», ΙΕΕ Ζ (1978). Αι. Χριστοφιλοπούλου, Το πολίτευµα και οι θεσµοί της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, 324-1204, Αθήνα 2004. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 15 Αγνή Βασιλικοπούλου-Ιωαννίδου, Εισαγωγή στη Βυζαντινή Λογοτεχνία, Αθήνα 1984. Μ. Ανάστος, Πνευµατικός βίος και πολιτισµός, Θεολογία ΙΕΕ Ζ (1978). H.G. Beck, Kirche und theologische Literatur im Byzantinischen Reich, München 1959 (ανατύπ. 1977). Γ. Γαλάβαρης, Πρωτοβυζαντινή τέχνη, ΙΕΕ Ζ (1978). Θ. Δετοράκης, Βυζαντινή Φιλολογία. Τα πρόσωπα και τα κείµενα, τόµ. Α -Β, Ηράκλειο 1995, 2004. H. Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία. Η λόγια κοσµική γραµµατεία των Βυζαντινών, τόµ. Α -Γ, εκδ. ΜΙΕΤ, 1991-1994. Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί Ιστορικοί και Χρονογράφοι, τόµ. Α (4 ος -7 ος αι.), τόµ. Β (8 ος -10 ος αι.), εκδ. Κανάκη, Αθήνα 1997, 2002. K. Krumbacher, Ιστορία της Βυζαντινής Λογοτεχνίας, τόµ. Α -Γ, ανατύπ. εκδ.

Γρηγοριάδης, Αθήνα 1974. C. Mango, The Art of the Byzantine Empire 312-1453, New Jersey 1972. Κ. Μητσάκης, Βυζαντινή Υµνογραφία, Θεσσαλονίκη 1971. Α.Γ.Κ. Σαββίδης Λ.Α. Δεριζιώτης, Ιστορία του Βυζαντίου µε αποσπάσµατα από τις πηγές, τόµος Α, 284-717 µ.χ., 3 η έκδ., εκδ. Πατάκης, Αθήνα 2001 (ανατύπ. 2002). Ν.Β. Τωµαδάκης, Κλεις της Βυζαντινής Φιλολογίας, ήτοι εισαγωγή εις την βυζαντινήν φιλολογίαν, τόµ. Α, Αθήνα 1961 (ανατύπ. Πουρναράς Θεσσαλονίκη 1993). Ν.Β. Τωµαδάκης, Η βυζαντινή υµνογραφία και ποίησις, Αθήνα 1965 (ανατύπ. Πουρναράς, Θεσσαλονίκης 1993). N.G. Wilson, Οι Λόγιοι στο Βυζάντιο, εκδ. Καρδαµίτσα, Αθήνα 1996). ΚΕΦΑΛΑΙΟ 16 B. Biondi, Il diritto romano cristiano, I-III, Μιλάνο 1952-54. M. Kaser, Das römische Privatrecht. II. Die nachklassischen Entwicklungen, Μόναχο 1975. T. Honoré, Tribonian, Λονδίνο 1978. M. Meier, Das andere Zeitalter Justinians [Hypommemata, 147.] Göttingen 2003. Παύλος Μενεβίσογλου (Μητρ. Σουηδίας), Ιστορική εισαγωγή εις τους κανόνας της Ορθοδόξου Εκκλησίας, Στοκχόλµη 1990. E. Mühlenberg (επιµ.), Die konstantinische Wende, Gütersloh 1998. Γ. Νάκος, Ιστορία ελληνικού και ρωµαϊκού δικαίου, Θεσσαλονίκη 1991. P.E. Pieler, «Νοµική φιλολογία», στον H. Hunger, Βυζαντινή λογοτεχνία, τ. Γ,

εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 1994. G. Thür και P.E. Pieler, Gerichtsbarkeit, Reallexikon für Antike und Christentum 10 (1977) 360-492. Σπ. Τρωιάνος, Οι πηγές του βυζαντινού δικαίου, 2 η έκδ., εκδ. Αντ. Σάκκουλας, Αθήνα-Κοµοτηνή 1999. Σπ. Τριωάνος, και Ι. Βελισσαροπούλου-Καράκωστα, Ιστορία Δικαίου, 3 η έκδ., εκδ. Αντ. Σάκκουλας, Αθήνα-Κοµοτηνή 2002. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Το πολίτευµα και οι θεσµοί της βυζαντινής αυτοκρατορίας 324-1204, Αθήνα 2004. N. Van der Wal και J.H.A. Lokin, Historiae iuris graeco-romani delineatio. Les sources du droit byzantin de 300 à 1453, Groningen 1985. J. Vogt, Constantin der Grosse und sein Jahrhundert, Μόναχο 1960. Β. ΓΕΝΙΚΗ ΕΛΛΗΝΟΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (Αναγράφονται µόνο αυτοτελή έργα. Δεν περιλαµβάνονται τοπικές ιστορίες πόλεων/ νησιών [πλην των κυριοτέρων: π.χ. Κωνσταντινούπολης, Θεσσαλονίκης, Αλεξάνδρειας, Αθηνών, Κρήτης, Ρόδου κ.λπ.] και µονογραφίες µε πολύ εξειδικευµένα θέµατα ή για µεµονωµένες κοσµικές ή εκκλησιαστικές προσωπικότητες, πλην αυτοκρατόρων επίσης δεν συµπεριλαµβάνονται εξειδικευ- µένα έργα για γειτονικούς του Βυζαντίου λαούς και πολιτισµούς, παρά µόνον αν συνδέονται µε το Βυζάντιο [τα περί Βυζαντίου-Αράβων, Βυζαντινών-Σλάβων και Σλαβικού Ζητήµατος στον 6 ο τόµο], καθώς και για θέµατα βυζαντινής αρχιτεκτονικής και τέχνης. Τέλος τα περί βυζαντινής θεµατικής διοίκησης και υγρού πυρός βιβλιογραφούνται επίσης στον 6 ο τόµο) Άννα Αβραµέα, Η βυζαντινή Θεσσαλία µέχρι του 1204, Αθήνα, Βιβλιοθήκη

Σοφίας Σαριπόλου, 1974 Α. Αδαµαντίου, Ιστορία Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, 2 η έκδ., Αθήνα 1920 Πολύµνια Αθανασιάδη, Ιουλιανός, µία βιογραφία, µετ. Δ. Κυρίτσης, Αθήνα, ΜΙΕΤ, 2001 Κ. Αλεξανδρής, Η θαλασσία δύναµις εις την ιστορίαν της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, Αθήνα 1956 Κ. Αµαντος, Εισαγωγή εις την βυζαντινήν ιστορίαν, 2 η έκδ., Αθήνα, Ικαρος, 1950 Κ. Αµαντος, Ιστορία βυζαντινού κράτους, τόµος Ι, 395-867, 3 η έκδ., Αθήνα, ΟΕΔΒ, 1963 K. Αµαντος, Σύντοµος ιστορία Κύπρου, Αθήνα 1956 Μ. Ανγκολντ (M.Angold), Βυζάντιο, η γέφυρα από την αρχαιότητα στο µεσαίωνα, µετ. Μαρία Παππά, Αθήνα, Νέα Σύνορα-Λιβάνης, 2003 Α. Ανδρεάδης, Ιστορία ελληνικής δηµόσιας οικονοµίας, τόµος ΙΙ, ανατύπ. Αθήνα, Παπαδήµας, 1992 (=Η δηµοσία οικονοµία των Βυζαντινών, Αθήνα 1918) Ελένη Αντωνιάδη-Μπιµπίκου, Το Βυζάντιο και ο ασιατικός τρόπος παραγωγής, Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1989 Αναστασία Βακαλούδη, Η µαγεία ως κοινωνικό φαινόµενο στο πρώιµο Βυζάντιο, 4 ος -7 ος αι., Αθήνα, Ενάλιος, 2001 Χ. Βαλασιάδης (επιµ.), Οδηγός βυζαντινών νοµισµάτων, 491-1453, Αθήνα, Γεωργιάδης, 1995 Κ. Βαρζός, Βυζαντιναί αυτοκρατόρισσαι, Αθήνα 1965 Α. Βασίλιεφ (A.Vasiliev), Ιστορία Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, µετ. Δ.Σαβράµης, Αθήνα, Μπεργαδής, 1954 (ανατύπ. 1973/ 2000) Αγνή Βασιλικοπούλου-Ιωαννίδου, Η βυζαντινή ιστοριογραφία, 324-1204, Αθήνα 1984

Αγνή Βασιλικοπούλου-Ιωαννίδου, Εισαγωγή στη βυζαντινή λογοτεχνία, Αθήνα, Καρδαµίτσα, 1984 Φωτεινή Βλαχοπούλου, Ο Μέγας Κωνσταντίνος και η διαµόρφωση του βυζαντινού κράτους, Αθήνα, Σπάνια Βιβλία-Σπανός, 1986 Σ. Βρυώνης, Βυζαντινή Κύπρος, Λευκωσία 1990 Βυζαντινή Μακεδονία, 324-1430, Θεσσαλονίκη, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, 1995 (συλλογικό έργο) Βυζαντινή Μικρά Ασία, 6 ος -12 ος αι., Αθήνα, Εθνικό Ιδρυµα Ερευνών, 1998 (συλλογικό έργο) Βυζαντινό κράτος και κοινωνία. Σύγχρονες κατευθύνσεις της έρευνας, Αθήνα, Ηρόδοτος/ Εθνικό Ιδρυµα Ερευνών, 2003 (συλλογικό έργο) Θ. Γεωργιάδης (επιµ.), Πόντος, ιστορία-λαογραφία-πολιτισµός, τόµος Ι, Θεσσαλονίκη, Μαλλιάρης-Παιδεία, 1991 (συλλογικό έργο) Κ. Γιαννακόπουλος, Μεσαιωνικός δυτικός πολιτισµός και οι κόσµοι του Βυζαντίου και του Ισλάµ, µετ. Π.Χρήστου, Θεσσαλονίκη, Κυροµάνος, 1993 Σ. Γιάτσης, Το θέαµα του ιπποδρόµου και οι σωµατικές ασκήσεις στο Βυζάντιο, Παν/µιο Θεσσαλονίκης 1988 Σ. Γιάτσης, Ιστορία της άθλησης και των αγώνων στον ελληνικό κόσµο κατά τους ελληνορωµαϊκούς, τους βυζαντινούς και τους νεότερους χρόνους, Θεσσαλονίκη 1999 Λίντα Γκάρλαντ (Lynda Garland), Βυζαντινές αυτοκράτειρες. Γυναίκες και εξουσία στο Βυζάντιο, 527-1204, µετ. Νάνσυ Κουβαράκου, Αθήνα, Ελλην/ Ιων, 2000 Α. Γκασκουέ (A.Gasquet), Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία και η φραγκική µοναρχία, ελλην. µετ., Αθήνα 1908 Α. Γκιγιού (A.Guillou), Ο βυζαντινός πολιτισµός, µετ. Π. Οντορίκο-Σµαράγδα

Τσοχανταρίδου, Αθήνα, Ελληνικά Γράµµατα, 1996 Α. Γκουτζιουκώστας, Ο θεσµός του κοιαίστορα του ιερού παλατίου, Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 2001 Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ, Η πολιτική ιδεολογία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, µετ. Τούλα Δρακοπούλου, Αθήνα, Αργώ, 1977 (ανατύπ. 1988) Φ. Γρηγορόβιος (F. Gregorovius), Ιστορία της πόλεως των Αθηνών κατά τους µέσους αιώνας από του Ιουστινιανού µέχρι της υπό των Τούρκων αλώσεως, µετ.- προσθήκες Σ.Λάµπρος, τόµοι Ι-ΙΙΙ, ανατύπ. Αθήνα, Γρηγοριάδης, 1977 και νέα µετ.: Μεσαιωνική ιστορία Αθηνών, µετ. Ά.Τσάρας, τόµος Ι, Αθήνα, Κριτική, 1990 (περίοδος Ιουστινιανός-τέλη 12 ου αι.) Θ. Δετοράκης, Ιστορία Κρήτης, Αθήνα 1986 Θ. Δετοράκης, Βυζαντινή φιλολογία, πρόσωπα και κείµενα, τόµος Ι, 150-527, Ηράκλειο Κρήτης 1995 Θ. Δετοράκης, Βυζαντινή θρησκευτική ποίηση και υµνογραφία, 2 η έκδ., Ρέθυ- µνο Κρήτης 1997 Μ. Δήµιτσας, Ιστορία Αλεξανδρείας, ανατύπ. Αθήνα, Δηµιουργία, 1995 Τζ. Έβανς (J.Evans), Η εποχή του Ιουστινιανού, µετ. Β.Κουρής, Αθήνα, Οδυσσέας, 1996 Βενέδικτος Εγγλεζάκης, 20 µελέται δια την Εκκλησίαν της Κύπρου, 4 ος -20ός αι., Αθήνα, ΜΙΕΤ/ Ιδρυµα Λεβέντη, 1996 Ε. Ελευθεριάδης (αρχιµ.), Ο αυτοκράτωρ Λέων Α ο Θραξ ο και Μακέλλης (457-474) Η βασιλεία αυτού και η εκκλησιαστική αυτού πολιτική, Παν/µιο Θεσσαλονίκης 1999 Τρ. Ευαγγελίδης, Ιστορία ποντιακής Τραπεζούντας, 756 π.χ.-1897, επιµ. Κ. Φωτιάδης, Θεσσαλονίκη, Αφοί Κυριακίδη, 1994 Δ. Ζακυθηνός, Βυζάντιον, κράτος και κοινωνία. Ιστορική επισκόπησις, Αθήνα,

Ίκαρος, 1951 Δ. Ζακυθηνός, Η βυζαντινή Ελλάς, 392-1204, Αθήνα 1965 Δ. Ζακυθηνός, Βυζαντινή ιστορία, 324-1071, 2 η έκδ., Αθήνα 1977 (ανατύπ. Ιωάννινα-Αθήνα, εκδ. Δωδώνη, 1989) Γ. Θεοχαρίδης, Ιστορία Μακεδονίας κατά τους µέσους χρόνους, 285-1354, Θεσσαλονίκη, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, 1980 Θράκη, Αθήνα, Γενική Γραµµατεία Περιφερείας Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, 1994 (συλλογικό έργο) Θράκη. Ιστορικές και γεωγραφικές προσεγγίσεις, Αθήνα, Εθνικό Ιδρυµα Ερευνών, 2000 (συλλογικό έργο) Ιστορία Ελληνικού Έθνους (Εκδοτικής Αθηνών), τόµος Ζ, 324-642, Αθήνα 1978 (συλλογικό έργο) Ν. Καλοµενόπουλος, Η στρατιωτική οργάνωσις της ελληνικής αυτοκρατορίας του Βυζαντίου, Αθήνα 1937 Έϊβεριλ Κάµερον (Averil Cameron), Η ύστερη Ρωµαϊκή Αυτοκρατορία, 284-430, µετ. Ιωάννα Κράλλη, Αθήνα, Καρδαµίτσα, 2000 Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία βυζαντινού κράτους, τόµος Ι, 324-565, Θεσσαλονίκη, Σάκκουλας, 1978 (ανατύπ. Βάνιας 1991) και τόµος ΙΙ, 565-1081, 2 η έκδ., Θεσσαλονίκη, Σάκκουλας, 1981 (ανατύπ. Βάνιας 1991) Ι. Καραγιαννόπουλος, Πηγαί βυζαντινής ιστορίας, 5 η έκδ., Θεσσαλονίκη, Πουρναράς, 1987 Ι. Καραγιαννόπουλος, Η πολιτική θεωρία των Βυζαντινών, ανατύπ. Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 1988 Ι. Καραγιανννόπουλος, Το βυζαντινό διοικητικό σύστηµα στα Βαλκάνια, 4 ος -9 ος αι., Αθήνα, Επιτροπή Σπουδών Ν-Α Ευρώπης, 1994 Ι. Καραγιαννόπουλος, Το βυζαντινό κράτος, 4 η έκδ., Θεσσαλονίκη, Βάνιας,

1996 Γ. Καρδαράς, Ακµή και παρακµή Ρωµαϊκής Αυτοκρατορίας, Αθήνα, Περισκόπιο, 2002 (εκλαϊκευτικό/ περίοδος ως το 476 µ.χ.) Π. Καρολίδης, Ο αυτοκράτωρ Ηράκλειος, Αθήνα 1904 Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί και χρονογράφοι, τόµος Ι, 4 ος -7 ος αι., Αθήνα, Κανάκης, 1997 Γ. Κόλιας, Εκκλησία και αυτοκράτωρ εις το Βυζάντιον, Αθήνα, Βιβλιοθήκη Αποστολικής Διακονίας Ελλάδος, 1959 Γ. Κόντερ (J. Koder), Το Βυζάντιο ως χώρος. Εισαγωγή στην ιστορική γεωγραφία της Ανατολικής Μεσογείου στη βυζαντινή εποχή, µετ. Δ. Σταθακόπουλος, Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 2004 Γ. Κονιδάρης, Εκκλησιαστική ιστορία Ελλάδος, 49/ 50-1966 µ.χ., τόµος Ι, Αθήνα 1960 Δέσποινα Κοντοστεργίου, Οι Οικουµενικαί Σύνοδοι, 2 η έκδ., Θεσσαλονίκη, Πουρναράς, 1997 Ι. Κορδάτος, Ιστορία Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, τόµος Ι, 300-1204, Αθήνα 1959 (ανατύπ. 20ός αι., χ.χ.) Ι. Κορδάτος, Ακµή και παρακµή του Βυζαντίου, 3 η έκδ., Αθήνα, Μπουκουµάνης, 1974 Μ. Κορδώσης, Ιστορικογεωγραφικά πρωτοβυζαντινών και εν γένει παλαιοχριστιανικών χρόνων, Αθήνα, Καραβίας, 1996 Μ. Κορδώσης, Το Βυζάντιο και ο δρόµος προς την Ανατολή. Πρωτοβυζαντινή περίοδος, 324-610, Αθήνα, Καραβίας, 2002 Φ. Κουκουλές, Βυζαντινών βίος και πολιτισµός, τόµοι Ι-VI, Aθήνα 1948-1957 (ανατύπ. Παπαζήσης χ.χ.) Β. Κουκουσάς, Ο ρόλος του αυτοκράτορος στη συνοδική πράξη της Εκκλησίας

κατά τον 5 ο αι. µε βάση τις πηγές, Θεσσαλονίκη, Α.Σταµούλης/ Ηρόδοτος, 2004 Κ. Κρουµπάχερ (K.Krumbacher), Ιστορία βυζαντινής λογοτεχνίας, µετ. Γ.Σωτηριάδης-πρόλ. Ι.Μ. Χατζηφώτης, τόµοι Ι-ΙΙΙ, ανατύπ. Αθήνα, Γρηγοριάδης, 1974 ΒΔ. Κωνσταντέλος, Βυζαντινή φιλανθρωπία και κοινωνική πρόνοια, Αθήνα, Φως, 1986 Τ. Λαµπράκης-Φ.Πάγκαλος, Ελληνες και Τούρκοι τον 6 ο αι., Αθήνα 1934 Σ. Λάµπρος, Ιστορία Ελλάδος από των αρχαιοτάτων χρόνων µέχρι της Αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως, τόµος ΙΙΙ, 146 π.χ.-780 µ.χ., ανατύπ. Αθήνα, Δηµιουργία, 1998 Σ. Λάµπρος, Λεύκωµα Βυζαντινών αυτοκρατόρων, Αθήνα 1930 (µεταθανάτια έκδ.) Ι. Λασκαράτος, Κύλικες ζωής κατευνάστριαι. Ιστορική και ιατρική προσέγγιση στις δηλητηριάσεις της βυζαντινής περιόδου, Αθήνα 1994 Π. Λεµέρλ (P.Lemerle), Ο πρώτος βυζαντινός ουµανισµός, µετ. Μαρία Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, Αθήνα, ΜΙΕΤ, 1981 (ανατύπ. 1985) Δ. Λέτσιος, Βυζάντιο και Ερυθρά Θάλασσα. Σχέσεις µε τη Νουβία, Αιθιοπία και Νότια Αραβία ως την αραβική κατάκτηση, Αθήνα, Βασιλόπουλος, 1988 Μ. Λέφτσενκο (M.Levtchenko), Ιστορία Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, µετ. Ι. Βιστάκης, πρόλ. Ι.Κορδάτος, Αθήνα, Αναγνωστίδης, 1956 (ανατύπ. χ.χ.) Σ. Λιννέρ (S.Linner), Ιστορία βυζαντινού πολιτισµού, µετ. Ζ. Ψάλτης, Αθήνα, Γκοβόστης, 1999 Τ. Λουγγής, Δοκίµιο για την κοινωνική εξέλιξη στη διάρκεια των λεγόµενων «σκοτεινών αιώνων», 602-867, Αθήνα 1985 Τ. Λουγγής, Η βυζαντινή κυριαρχία στην Ιταλία, 395-1071, Αθήνα, Εστία, 1989

Τ. Λουγγής, Η ιδεολογία της βυζαντινής ιστοριογραφίας, Αθήνα, Ηρόδοτος, 1993 Τ. Λουγγής, Επισκόπηση βυζαντινής ιστορίας, 324-1204, 2 η έκδ., Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1998 T. Λουγγής, Iουστινιανός, Πέτρος Σαββάτιος. Kοινωνία, Πολιτική και Iδεολογία τον 6ο µ.x. αιώνα, Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 2005. Κ. Μανάφης, Αι εν Κωνσταντινουπόλει βιβλιοθήκαι, Αθήνα, Βιβλιοθήκη Σοφίας Σαριπόλου, 1972 Σ. Μάνγκο (C.Mango), Βυζάντιο, η αυτοκρατορία της Νέας Ρώµης, µετ. Δ.Τσουγκαράκης, Αθήνα, ΜΙΕΤ, 1988 (ανατύπ. 1990) N. Ματσούκας, Ιστορία βυζαντινής φιλοσοφίας (µε παράρτηµα το σχολαστικισµό του δυτικού µεσαίωνα), Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 1994 Κωνσταντίνα Μέντζου-Μεϊµάρη, Συµβολαί εις την µελέτην του οικονοµικού και κοινωνικού βίου της πρωίµου βυζαντινής περιόδου. Η προσφορά των εκ της Μικράς Ασίας και Συρίας επιγραφών και αγιολογικών κειµένων, Αθήνα, Βιβλιοθήκη Σοφίας Σαριπόλου 1975 Οι µεταµορφώσεις της Πελοποννήσου, 4 ος -15 ος αι., Αθήνα, Εθνικό Ίδρυµα Ερευνών, 2000 (συλλογικό έργο) Κ. Μητσάκης, Βυζαντινή υµνογραφία, τόµος Ι: Aπό την εποχή της Καινής Διαθήκης έως την Εικονοµαχίαν, 2 η έκδ., Αθήνα 1986 Τ. Μίλλερ (T.Miller), Η γέννησις του νοσοκοµείου στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, µετ. Ν. Κελέρµενος, Αθήνα 1998 Διονυσία Μισίου, Η διαθήκη του Ηράκλειου Α και η κρίση του 641. Συµβολή στο πρόβληµα της διαδοχής στο Βυζάντιο, Παν/µιο Θεσσαλονίκης 1985 Ο µοναχισµός στην Πελοπόννησο, 4 ος -15 ος αι., Αθήνα, Εθνικό Ιδρυµα Ερευνών,

2004 (συλλογικό έργο) Ν. Μπαίηνς (N.Baynes)-Χ. Μοςς (H. Moss) (επιµ.), Βυζάντιο. Εισαγωγή στο βυζαντινό πολιτισµό, µετ. Δ.Σακκάς, Αθήνα, Παπαδήµας, 1972 (ανατύπ. 2001) (συλλογικό έργο) Δ. Μπαλάνος, Πατρολογία. Οι εκκλησιαστικοί Πατέρες και συγγραφείς των οκτώ πρώτων αι., Αθήνα 1930 Χρ. Μπαρτικιάν, Το Βυζάντιον εις τας αρµενικάς πηγάς, Θεσσαλονίκη, Κέντρον Βυζαντινών Ερευνών Α.Π.Θ., 1981 Χρ. Μπαρτικιάν, Ελληνισµός και Αρµενία, Αθήνα, Ιδρυµα Γουλανδρή-Χορν, 1991 Χ.-Γκ. Μπεκ (H.-G. Beck), Η βυζαντινή χιλιετία, µετ. Δ. Κούρτοβικ, Αθήνα, ΜΙΕΤ, 1990 Χ.-Γκ. Μπεκ, Βυζαντινόν ερωτικόν, µετ. Ι. Δηµητρούκας, Αθήνα, Βασιλόπουλος, 1999 Χ.-Γκ. Μπεκ, Ιστορία της Ορθόδοξης Εκκλησίας στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, µετ. Λ.Αναγνώστου, τόµος Ι, Αθήνα, Βασιλόπουλος, 2004 (περίοδος ως το Σχίσµα του 1054) Π. Μπράουν (P.Brown), Ο κόσµος της ύστερης αρχαιότητας, 150-750, µετ. Ελένη Σταµπόγλη, Αθήνα, εκδ. Αλεξάνδρεια, 1998 Π. Μπράουν, Η κοινωνία και το άγιο στην ύστερη αρχαιότητα, µετ. Αλεξάνδρα Παπαθανασοπούλου, Αθήνα, Αρτος Ζωής, 2000 Ρ. Μπράουνινγκ (R.Browning), Η ελληνική γλώσσα, µεσαιωνική και νέα,2 η έκδ., µετ. Μαρία Κονοµή, Αθήνα, Παπαδήµας, 1991 Ρ. Μπράουνινγκ, Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία, µετ. Ν.Κονοµής, Αθήνα, Παπαδή- µας, 1992 (περίοδος 500-1453) Βασιλική Νεράντζη-Βαρµάζη, Μεσαιωνική ιστορία της Κύπρου µέσα από τις

βυζαντινές πηγές, Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 1995 Βασιλική Νεράντζη-Βαρµάζη, Σύνταγµα βυζαντινών πηγών κυπριακής ιστορίας, 4 ος -15 ος αι., Λευκωσία, Κέντρο Επιστηµονικών Ερευνών Κύπρου, 1996 Ντ. Νίκολ (D.Nicol), Βιογραφικό λεξικό Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, µετ. Ε.Πιέρρης, Αθήνα, Ελληνική Ευρωεκδοτική, 1993 Ν. Νικολούδης, Βυζαντινή Μικρά Ασία, ακµή και παρακµή, 330-1461, Αθήνα, Ιωλκός, 2005 Ν. Νικολούδης (επιµ.), Λεξικόν βυζαντινής Πελοποννήσου, Αθήνα 1998 (συλλογικό έργο) Τζ. Νόριτς (J.Norwich), Βυζάντιο, τόµος Ι: Οι πρώτοι αιώνες, µετ. Ε.Πιέρρης, Αθήνα, Intered, 1996 (περίοδος 306-800) Tζ. Νόριτς, Σύντοµη ιστορία του Βυζαντίου, µετ. Δ.Κωστελένος, Αθήνα, Γκοβόστης, 1999 Ζ. Νταγκρόν (G.Dagron), Η γέννηση µιας πρωτεύουσας. Η Κωνσταντινούπολη και οι θεσµοί της, 330-451, µετ. Μαρίνα Λουκάκη, Αθήνα, ΜΙΕΤ, 2000 Κ. Ντηλ (Ch.Diehl), Βυζαντινές µορφές, µετ. Στέλλα Βουρδουµπά, Αθήνα, Μπεργαδής, 1969 και νέα εκτύπωση, Αθήνα, Δελφοί, χ.χ. [1995]. Νέα µετ. Α. Εµµανουήλ, τόµος Ι: Πορτραίτα Βυζαντινών, Αθήνα, Ωκεανίδα, 2003 Δ. Ξανάλατος, Βυζαντινά µελετήµατα. Συµβολή εις την ιστορίαν του βυζαντινού λαού, Αθήνα 1940 Ντ. Οµπολένσκυ (D.Obolensky), Η Βυζαντινή Κοινοπολιτεία. Η ανατολική Ευρώπη, 500-1453, µετ. Ι. Τσεβρεµές, τόµοι Ι-ΙΙ (µε συνεχή σελιδαρίθµιση), Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 1991 Κ. Όµπουεγκ-Όκουεςς (K.O bweng-okwess), Η εικόνα των Νεγροαφρικανών κατά τις βυζαντινές πηγές, 6 ος -10 ος αι., Παν/µιο Αθηνών 1986 Γκ. Οστρογκόρσκυ (G.Ostrogorsky), Ιστορία βυζαντινού κράτους, µετ. Ι.Πανα-

γόπουλος, επιµ. Ευ.Χρυσός,, τόµος Ι, 324-711, Αθήνα, Βασιλόπουλος, 1978 (ανατύπ. 1997) Ουέαρ (Κάλλιστος) (Ware), Η Ορθόδοξη Εκκλησία, µετ. Ι. Ροηλίδης, Αθήνα, Ακρίτας, 1996 Ζινάιντα Ουνταλτσόβα-Γκ. Λιτάβριν-Ι. Μεντβέντιεφ (Zinaida Udaltsova-G. Litavrin-I. Medvedev), Βυζαντινή διπλωµατία, µετ. Παναγιώτα Ματέρη-Δ.Πατέλης, Αθήνα, Ελληνικά Γράµµατα, 1995 A. Παπαθανασίου, Οι «Νόµοι των Οµηριτών». Ιεραποστολική προσέγγιση και ιστορικο-νοµική συµβολή, Αθήνα 1994 Κ. Παπαρρηγόπουλος, Ιστορία ελληνικού έθνους, 6 η έκδ., επιµ. Π.Καρολίδης, τόµοι ΙΙ.2-ΙΙΙ.1, 14 π.χ.-717 µ.χ., Αθήνα 1932 Χ. Παπασωτηρίου, Βυζαντινή υψηλή στρατηγική, 6 ος -11 ος αι., Αθήνα, Ποιότητα, 2000 Χ. Παπαχριστοδούλου, Ιστορία Ρόδου, 2 η έκδ., Αθήνα, έκδ. Δήµου Ρόδου-Στέγης Τεχνών & Γραµµάτων Δωδεκανήσου, 1994 Σοφία Πατούρα, Οι αιχµάλωτοι ως παράγοντας επικοινωνίας και πληροφόρησης, 4 ος -10 ος αι., Αθήνα, Εθνικό Ιδρυµα Ερευνών, 1994 Ι. Πηλίδης, Τίτλοι, οφφίκια και αξιώµατα εν τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία και τη Χριστιανική Ορθοδόξω Εκκλησία, Αθήνα 1985 Κ. Πλακογιαννάκης, Τιµητικοί τίτλοι και ενεργά αξιώµατα στο Βυζάντιο. Εθιµοτυπία-διοίκηση-στρατός, Θεσσαλονίκη, Ιανός/ Παιδεία, 2001 Κ. Ράδος, Το ναυτικόν του Βυζαντίου, Αθήνα 1920 Σ. Ράνσιµαν (S.Runciman), Βυζαντινός πολιτισµός, µετ. Δέσποινα Δετζώρτζη, Αθήνα, Γαλαξίας-Ερµείας, 1978 (και ανατυπώσεις) Σ. Ράνσιµαν, Η βυζαντινή θεοκρατία, µετ. Ι. Ροηλίδης, Αθήνα, Δόµος, 1982 (ανατύπ. 1991)

Κ. Ροτ (K.Roth), Ιστορία του βυζαντινού πολιτισµού, µετ. Ν.Σβορώνος, Αθήνα 1914 (ανατύπ. Μπάϋρον, 19770 Α. Σαββίδης (συνεργ.λ.δεριζιώτης), Ιστορία του Βυζαντίου µε αποσπάσµατα από τις πηγές, τόµος Ι, 284-717, 3 έκδ., Αθήνα, Πατάκης, 2001 (ανατύπ. 2002) Α. Σαββίδης, Οι Αλανοί του Καυκάσου και οι µεταναστεύσεις τους στη ύστερη αρχαιότητα και στο µεσαίωνα, Αθήνα, Ιδρυµα Γουλανδρή-Χορν, 2003 Α. Σαββίδης-Μπ. Χέντριξ (B.Hendrickx), Εισαγωγή στη βυζαντινή ιστορία, 284-1461, µετ. Αθ. Κονδύλης, Θεσσαλονίκη, Α.Σταµούλης/ Ηρόδοτος, 2003 Α. Σαββίδης, Ούννοι, Βυζάντιο και Ευρώπη. Ο κόσµος των πρωίµων Τούρκων, 2 η έκδ., Αθήνα, Ιδρυµα Γουλανδρή-Χορν, 2004 Α. Σαββίδης, Βυζάντιο-µεσαιωνικός κόσµος-ισλάµ, 3 η έκδ., Αθήνα, Παπαζήσης, 2004 Α. Σαββίδης-Ν. Νικολούδης, Ο µεσαιωνικός κόσµος. Βυζάντιο-Δύση-Ισλάµ-σλαβοβαλκανικός κόσµος, τόµος Ι, Αθήνα, Ηρόδοτος, 2005 Α. Σαββίδης (επιµ.), Εγκυκλοπαιδικό προσωπογραφικό λεξικό βυζαντινής ιστορίας και πολιτισµού, τόµοι Ι-ΙV, Αθήνα, Μέτρον-Ιωλκός, 1996-2002 (συλλογικό έργο) Μ. Σακελλαρίου (επιµ.), Μακεδονία, 4.000 χρόνια ελληνικής ιστορίας και πολιτισµού, Εκδοτική Αθηνών 1982 (συλλογικό έργο) Σ. Σπέντζας, Δηµοσιονοµική διερέυνησις βυζαντινού κράτους, 2 η έκδ., Αθήνα, Παπαζήσης, 1984 Β. Στεφανίδης, Εκκλησιαστική ιστορία, 5 η έκδ., Αθήνα, Αστήρ, 1990 Α. Στράτος, Το Βυζάντιον στον 7 ο αι., τόµοι Ι-ΙΙΙ, Αθήνα, Εστία, 1965, 1966, 1969 (περίοδος 602-641) Α. Στράτος, Βυζαντινά µελετήµατα, Αθήνα 1983

Κατερίνα Συνέλλη, Οι διπλωµατικές σχέσεις Βυζαντίου και Περσίας έως τον 6 ο αι., Αθήνα, Βασιλόπουλος, 1986 Β. Τατάκης, Η βυζαντινή φιλοσοφία, µετ. Εύα Καλπουρτζή, επιµ. Λ. Μπενάκης, Αθήνα, Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισµού και Γενικής Παιδείας/ Σχολή Μωραϊτη, 1977 Ο. Ταφραλής (O.Tafrali), Η Θεσσαλονίκη από τις απαρχές έως το 14 ο αι., µετ. Αγγελική Νικολοπούλου, βιβλιογρ. επιµ. Α. Σαββίδης, Αθήνα, Τροχαλία, 1994 Α. Τζόουνς (A. Jones), Ο Κωνσταντίνος και ο εκχριστιανισµός της Ευρώπης, Αθήνα 1982 Ταµάρα Τόλµποτ Ράις (Tamara Talbot Rice), Δηµόσιος και ιδιωτικός βίος των Βυζαντινών, µετ. Φ.Βώρος, Αθήνα, Παπαδήµας, 1972 (ανατύπ. 2000) Α. Τόυνµπη (A. Toynbee), Οι Ελληνες και οι κληρονοµιές τους, µετ. Μ.Γιανναδάκης, Αθήνα, Καρδαµίτσα, 1992 Σ. Τρωιάνος, Η θέση του νοµικού/ δικαστή στη βυζαντινή κοινωνία, Αθήνα, ΙδρυµαΓουλανδρή-Χορν, 1993 Σ. Τρωιάνος, Οι πηγές του βυζαντινού δικαίου, 2 η έκδ., Αθήνα-Κοµοτηνή, Σάκκουλας, 1999 Σ. Τρωιάνος, Η ελληνική νοµική γλώσσα. Γένεση και µορφολογική εξέλιξη της νοµικής ορολογίας στη ρωµαϊκή Ανατολή, Αθήνα-Κοµοτηνή, Σάκκουλας, 2000 Δ. Τσάµης, Εκκλησιαστική γραµµατολογία, Θεσσαλονίκη, Πουρναράς, 1985 Π. Τσεζαρέττι (P.Cesaretti), Θεοδώρα, η άνοδος µιας αυτοκράτειρας, µετ. Λ. Καρατζάς, Αθήνα, Ωκεανίδα, 2003 Δ. Τσουγκαράκης, Βυζαντινή Κρήτη, Ηράκλειο Κρήτης, Βικελαία Βιβλιοθήκη, 1990 Tusculum-Λεξικόν Ελλήνων και Λατίνων συγγραφέων της αρχαιότητας και του µεσαίωνα (των W.Buchwald, A.Hohlweg, O.Prinz), µετ. Αθ. Φούρλας, τόµοι

Ι-ΙΙ, Αθήνα, Φούρλας, 1993-2003 (οι Ελληνες συγγραφείς στον 1 ο και οι Λατίνοι στον 2 ο τόµο) Ν. Τωµαδάκης, Σύλλαβος βυζαντινών µελετών και κειµένων, τόµος Ι (ως το 1150), Αθήνα 1961 N. Tωµαδάκης, Βυζαντινή υµνογραφία και ποίησις, 3 η έκδ., Αθήνα 1965 (ανατύπ. Θεσσαλονίκη, Πουρναράς, 1993) Ι.-Φ. Φαλλµεράυερ (J.-Ph.Fallmerayer), Ιστορία της Χερσονήσου του Μοριά κατά το µεσαίωνα, τόµος I: Αφανισµός των Ελλήνων της Πελοποννήσου και επανακατοίκηση του άδειου εδάφους από τα σλαβικά φύλα, µετ. Π. Σοφτσόγλου, Αθήνα, Μεγάλη Πορεία, 2002 B. Φειδάς, Εκκλησιαστική ιστορία, τόµος Ι, 325-726, Αθήνα 1983 Β. Φειδάς, Βυζάντιο. Βίος-θεσµοί-κοινωνία-τέχνη, Αθήνα 1985 Τζ. Φρήλυ (J.Freely), Κωνσταντινούπολη, από τον Χριστιανισµό στο Ισλάµ, µετ. Έλλη Εµκε, Αθήνα, Περίπλους, 2001 Κ. Φύσκας, Θεηγόροι οπλίται. Οι Πατέρες και εκκλησιαστικοί συγγραφείς, 324-750, Αθήνα 1975 Τζ. Χάκκετ (J. Hackett), Ιστορία Ορθοδόξου Εκκλησίας Κύπρου, τόµος Ι, Αθήνα-Πειραιάς 1923 Π. Χαρανής, Οι Αρµένιοι στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, µετ. Ι. Κασσεσιάν, Αθήνα, Αρµενικοί Ορίζοντες, 1992 Γ. Χαριζάνης, Ο µοναχισµός στη Θράκη κατά τους βυζαντινούς αι., Θεσσαλονίκη 2003 Β. Χατζηβασιλείου, Ιστορία νήσου Κω, Δήµος Κω 1990 Ντ. Χέσσελινγκ (D.Hesseling), Βυζάντιον και βυζαντινός πολιτισµός, µετ. Σ. Σακελλαρόπουλος, Αθήνα 1911 (επανέκδ. Γ.Παπακωνσταντίνου χ.χ.) Χ. Χούνγκερ (H. Hunger), Βυζαντινή λογοτεχνία. Η λόγια κοσµική γραµµα-

τεία των Βυζαντινών, τόµοι Ι-ΙΙΙ, µετ. Λ. Μπενάκης-Ι.Αναστασίου-Γ.Μακρής- Τ.Κόλιας-Κατερίνα Συνέλλη-Ι. Βάσσης-Ιωάννα Οικονόµου Αγοραστού-Ελευθερία Παπαγιάννη-Σπ. Τρωιάνος-Δ. Γιάννου, Αθήνα, ΜΙΕΤ, 1987 (2 η έκδ. 1991), 1992 και 1994 Π. Χρήστου, Ελληνική Πατρολογία, τόµοι Ι-V, Περίοδος θεολογικής ακµής, 4 ος - 5 ος αι., Θεσσαλονίκη 1985-1992 Αικατερίνη Χριστοφιλοπούλου, Η Σύγκλητος εις το βυζαντινόν κράτος, Αθήνα 1949 Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Εκλογή, αναγόρευσις και στέψις του Βυζαντινού αυτοκράτορος, Αθήνα, Πραγµατείαι Ακαδηµίας Αθηνών, 1956 (ανατύπ. 2003) Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Βυζαντινή ιστορία, τόµος Ι, 324-610, 2 η έκδ., Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 1992 και τόµος ΙΙ.1, 610-867, 2 η έκδ., Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 1993 Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Το πολίτευµα και οι θεσµοί της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, 324-1204. Κράτος-διοίκηση-οικονοµία-κοινωνία, Αθήνα 2004 Χρύσανθος (Φιλιππίδης), Η Εκκλησία Τραπεζούντος, ανατύπ. Αθήνα, Επιτροπή Ποντιακών Μελετών, 1973 Ευ. Χρυσός, Η εκκλησιαστική πολιτική του Ιουστινιανού κατά την έριν περί τα Τρία Κεφάλαια και την Ε Οικουµενικήν Σύνοδον, Θεσσαλονίκη 1969 Ευ. Χρυσός, Το Βυζάντιον και οι Γότθοι, 4 ος αι., Θεσσαλονίκη 1972 Χρυσόστοµος (Παπαδόπουλος), Ιστορία Εκκλησίας Ιεροσολύµων, Ιερουσαλήµ 1910 Χρυσόστοµος (Παπαδόπουλος), Ιστορία Εκκλησίας Αλεξανδρείας, 62-1934 µ.χ., Αλεξάνδρεια 1935 Χρυσόστοµος (Παπαδόπουλος), Ιστορία Εκκλησίας Αντιοχείας, Αλεξάνδρεια 1951

ΝΙΚΟΣ ΒΑΡΔΙΑΜΠΑΣΗΣ Γεννήθηκε στο Ηράκλειο Κρήτης το 1947. Σπούδασε Ιατρική στο Πανεπιστήµιο Αθηνών (πτυχίο 1975) και παρακολούθησε µαθήµατα στη Φιλοσοφική Σχολή Αθηνών (1975 1977). Αναγορεύθηκε διδάκτωρ του Πανεπιστηµίου Αθηνών το 1978. Ειδικεύτηκε στην Παθολογία. Εργάστηκε στην Πανεπιστηµιακή Κλινική του Νοσοκοµείου ο Ευαγγελισµός (1982) και στο Γενικό Νοσοκοµείο Αεροπορίας (1984). Το 1985 εκλέχτηκε λέκτορας στη Σχολή Επιστηµών Υγείας του Πανεπιστηµίου Αθηνών, όπου δίδαξε αυτοδύναµα για µια τετραετία (1985 1989). Επίσης εργάστηκε ως γιατρός στον ΕΟΦ και διετέλεσε τακτικό µέλος της Επιτροπής Εθνικού Συνταγολογίου (1988). Παράλληλα µε τη διδασκαλία και τη άσκηση της ιατρικής (έως το 2000) ασχολείται από το ραδιόφωνο, την τηλεόραση και τον Τύπο µε τη διαχρονική ιστορία της ελληνικής γλώσσας. ΡΑΔΙΟΦΩΝΙΚΕΣ ΕΚΠΟΜΠΕΣ: «Γιατί το λέµε έτσι», Πρώτο Πρόγραµµα της Ελληνικής Ραδιοφωνίας, 1982-1988. «Κάθε µέρα και µια λέξη», «Αθήνα 9,84» 1988 1991. ΤΗΛΕΟ- ΠΤΙΚΕΣ ΕΚΠΟΜΠΕΣ: «Ιστορία µιας λέξης» Τηλεόραση ΕΤ-2 1995 1997 «Οι λέξεις στη ζωή µας» MEGA 1998 ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΙΑ: Συντάκτης της Ελευθεροτυπίας από το 1990 σε θέµατα Γλώσσας και Ιστορίας. Συντονιστής Επιµελητής του «Ε» ΙΣΤΟΡΙΚΑ. Αρχισυντάκτης του «ΟΛΥΜΠΙΑΚΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ». Συντονιστής του «Ε» Ιστορικά Πρωτοπόροι. ΔΙΔΑΚΤΙΚΟ ΕΡΓΟ (Εκτός Ιατρικής): Στο Δηµοσιογραφικό Εργαστήρι (1994) Στην Σχολή Υποκριτικής του Κ. Καζάκου. (1996) (Μάθηµα Ελληνική γλώσσα και ιστορία) ΔΗΜΟΣΙΕΥ- ΣΕΙΣ: Ιατρικό Ιστορικό (Εκδ. «Ηριδανός») Ευρύλοχος (Εκδ. «Ηριδανός») Τειρεσίας (Εκδ. «Κέδρος») Ετυµολογικό Αλφαβητάριο (Εκδ Α.Α Λιβάνη) Ιστορία µιας Λέξης (διαχρονική ιστορία της ελληνικής γλώσσας) Τόµοι. Α, Β, Γ, Δ, Ε (Εκδ Α.Α. Λιβάνη.) ΑΛΕΞΙΟΣ Γ.Κ. ΣΑΒΒΙΔΗΣ Ο Αλέξιος Γ.Κ. Σαββίδης (Aθήνα 1955) είναι καθηγητής Βυζαντινής και Μεσαιωνικής Ιστορίας στο Τµήµα Μεσογειακών Σπουδών του Πανεπιστηµίου Αιγαίου (Ρόδος), του οποίου είναι και αναπληρωτής προέδρου. Σπούδασε Φιλολογία στο Πανεπιστήµιο Αθηνών (πτυχιούχος 1978) και Βυζαντινή Ιστορία στα Πανεπιστήµια Λονδίνου (Κing s College M.Phil. 1980) και Θεσσαλονίκης (διδακτορικό 1986). Υπήρξε ερευνητής Βυζαντινής Ιστορίας στο Κέντρο (Ινστιτούτο) Βυζαντινών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύµατος

Ερευνών (Αθήνα 1985-2001) και έχει συµµετάσχει µε επιστηµονικές ανακοινώσεις σε πολλά συνέδρια στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, ενώ επίσης έχει διδάξει σε µεταπτυχιακά και προπτυχιακά προγράµµατα στα Πανεπιστήµια Αθηνών (Παιδαγωγικό Τµήµα Δηµοτικής Εκπαίδευσης), Θράκης (Νοµική Σχολή Κοµοτηνής) και Rand Afrikaans του Johannesburg Νοτίου Αφρικής (Τµήµα Ελληνικών και Λατινικών Σπουδών Τµήµα Ισλα- µικών Σπουδών). Είναι επιµελητής έκδοσης του επιστηµονικού περιοδικού Βυζαντινός Δόµος (Αθήνα 1987-98, Θεσσαλονίκη 1999-) και του Εγκυκλοπαιδικού προσωπογραφικού λεξικού βυζαντινής ιστορίας και πολιτισµού (Αθήνα 1996-), ενώ από το 2003 διευθύνει τη σειρά µονογραφιών «Θέµατα Ελληνικής και Παγκόσµιας Ιστορίας & Πολιτισµού» των εκδόσεων Ιωλκός (Αθήνα). Κύριοι τοµείς ερευνών του είναι οι σχέσεις του Βυζαντίου µε τους τουρκόφωνους λαούς της Ανατολής και των Βαλκανίων (ιδιαίτερα Σελτζούκους- Οθωµανούς), η βυζαντινή προσωπογραφία, ο ποντιακός Ελληνισµός και ο δυτικός καυκασιανός χώρος κατά το µεσαίωνα, η µεσαιωνική ιστορία του Αιγαίου, του Ιονίου και του ελλαδικού χώρου και η νοτιοανατολική Μεσόγειος την εποχή των Σταυροφοριών. Eίναι µέλος πολλών επιστηµονικών εταιρειών (µεταξύ άλλων Ελληνικής Ιστορικής Εταιρείας, Ελληνικής Επιτροπής Βυζαντινών Σπουδών, Επιτροπής Ποντιακών Μελετών, Society for the Study of the Crusades and the Latin East), έχει εκδόσει µονογραφίες και άρθρα σε επιστηµονικά περιοδικά, επετηρίδες και σύµµεικτους τόµους (ελληνικά-αγγλικά) και έχει συνεργαστεί µε εκτεταµένη ληµµατογραφία σε διάφορα εγκυκλοπαιδικά έργα (ΜΓΕ «Υδρία», Εγκυκλοπαίδεια Ποντιακού Ελληνισµού, Encyclopaedia of Islam 2η και 3η έκδ., Lexikon der Byzantinistik, Encyclopaedia of the Crusades). Κύρια αυτοτελή δηµοσιεύµατα: Byzantium in the Near East, A.D. c. 1192-1237 (1981) Βυζαντινά στασιαστικά και αυτονοµιστικά κινήµατα στα Δωδεκάνησα και στη Μικρά Ασία, 1189-c. 1240 (1987) Oι Τούρκοι και το Βυζάντιο, τόµος Α (ανατύπ. 2001) - Ιστορία του Βυζαντίου, τόµοι Α (3η έκδ. 2001) και Γ (2004) Ιntroducing Byzantine history (συνεργ. B. Hendrickx, 2001) Οι Αλανοί του Καυκάσου (2003) - Δοκίµια οθωµανικής ιστορίας (2η έκδ. 2004) Η ίδρυση της Μογγολικής Αυτοκρατορίας (2004) - Γεώργιος Μανιάκης (2004) Οι Μεγάλοι Κοµνηνοί της Τραπεζούντας και του Πόντου, 1204-1461 (2005) ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΒΑΚΑΛΟΥΔΗ Η Αναστασία Βακαλούδη γεννήθηκε και ζει στη Θεσσαλονίκη. Έχει Μεταπτυχιακό Δί-

πλωµα (Master) και Διδακτορικό Δίπλωµα (Ph.D.) στη Βυζαντινή Ιστορία από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης, έχει παρακολουθήσει κύκλο Μεταπτυχιακών Σπουδών Βυζαντινής Ιστορίας στο Ludwig-Maximilians-Universität του Μονάχου και έχει αποκτήσει Μεταπτυχιακή Εξειδίκευση Επιµορφωτών στη Διδακτική και Παιδαγωγική Αξιοποίηση των Υπολογιστικών και Δικτυακών Τεχνολογιών στην Εκπαίδευση από το Πανεπιστήµιο Αθηνών. Είναι Φιλόλογος, ασχολείται ως Επιµορφώτρια µε τη Διδακτική και Παιδαγωγική Αξιοποίηση των Υπολογιστικών και Δικτυακών Τεχνολογιών στη Δευτεροβάθµια Εκπαίδευση και διατελεί στέλεχος της Δευτεροβάθµιας Εκπαίδευσης. Έχει λάβει µέρος σε πολλά σεµινάρια, ελληνικά και διεθνή συνέδρια, επιστηµονικά προγράµµατα. Έχει διδακτικό και ερευνητικό έργο σε διάφορα Ελληνικά Πανεπιστήµια και Επιµορφωτικά Εκπαιδευτικά Κέντρα. Είναι Καθηγήτρια Σύµβουλος του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστηµίου, µέλος της Ελληνικής Ιστορικής Εταιρείας και µέλος της Επιτροπής Επιµέλειας έκδοσης του επιστηµονικού περιοδικού «Βυζαντινός Δόµος». Οι επιστηµονικές της δηµοσιεύσεις περιλαµβάνουν βιβλία όπως: «Καλλιστεία και Γάµος στο Βυζάντιο», (Εκδόσεις Κυριακίδη), Θεσσαλονίκη 1998. «Μυστικισµός, Θαυµατοποιία και Ιατρική της Θεουργίας», (Εκδόσεις Καρδαµίτσα), Αθήνα 2000. «Η Εξέλιξη της Μαγείας από την Αρχαιότητα έως τους Πρώτους Χριστιανικούς Αιώνες», (Εκδόσεις Κέδρος), Αθήνα 2001. «Η Μαγεία ως Κοινωνικό Φαινόµενο στο Πρώιµο Βυζάντιο, 4ος 7ος µ.χ. αι.», (Εκδόσεις Ενάλιος), Αθήνα 2001. «Η Γένεση του Θεϊκού Ανθρώπου στις Αρχαίες Θρησκείες, Μελέτη πηγών από την Αρχαιότητα έως το Βυζάντιο», (Εκδόσεις Κέδρος), Αθήνα 2002. «Διδάσκοντας και Μαθαίνοντας µε τις Νέες Τεχνολογίες Θεωρία και Πράξη», (Εκδόσεις Πατάκη), Αθήνα 2003. «Αντισύλληψη και Αµβλώσεις από την Αρχαιότητα στο Βυζάντιο», (Εκδόσεις Αντ. Σταµούλη), Θεσσαλονίκη 2003. «Μαγεία και Μυστηριακές Θρησκείες από την Αρχαιότητα στο Βυζάντιο», (Εκδόσεις Έσοπτρον), Αθήνα 2003. «Περιεχόµενο των Σηµειωµάτων των Χειρογράφων της Μονής Ξηροποτάµου Αγίου Όρους», (Εκδόσεις Π. Πουρναρά), Θεσσαλονίκη 2004, άρθρα που έχουν δηµοσιευτεί σε επιστη- µονικά και εκπαιδευτικά περιοδικά της Ελλάδος και του εξωτερικού και κεφάλαια σε βιβλία. (Βλ. Web site URL: http://users.sch.gr/avakalou) ΑΝΘΟΥΛΛΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ Γεννήθηκε στη Λευκωσία (Κύπρος) το 1976 και σπούδασε Ιστορία και Αρχαιολογία στο