Με την σκέψη στα της σαγήνης Άννα Ποταμιάνου Το 8 ο Συνέδριο της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας πραγματοποιήθηκε με επιτυχία στις 29 30 Νοεμβρίου 2014. Το θέμα «Η σαγήνη» επέτρεψε ενδιαφέρουσες και πολυδιάστατες προσεγγίσεις. Ο κόπος των οργανωτών, οι εργασίες των ομιλητών και η συμμετοχή όσων παρακολούθησαν το Συνέδριο έδωσαν τόνο δημιουργικό στις συναντήσεις γι αυτό ακριβώς οι σκέψεις που ακολουθούν είναι έκφρασις επιθυμίας να μην διακοπεί ο προβληματισμός γύρω από τη θεματική του. * Η έννοια της σαγήνης η οποία στον ψυχαναλυτικό λόγο συνδέθηκε με τον διεγερτικό και δυνάμει τραυματικό χαρακτήρα της αναμνήσεως μιας πραγματικής ή φαντασιωσικής σκηνής στα χρόνια που πέρασαν από την εποχή των κλινικών και θεωρητικών καταθέσεων του Freud φαίνεται να έχει ασκήσει ιδιάζουσα γοητεία στη σκέψη των ψυχαναλυτών, οδηγώντας σε προσεγγίσεις που ολοένα διευρύνουν το θέμα. Σωματικές φροντίδες που διεγείρουν το παιδί, μηνύματα που δεν του είναι κατανοητά, συναντήσεις άνισες μεταξύ ενηλίκων και παιδιών, Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 1
ερεθισμοί της σεξουαλικότητος, αλλά και αυτή καθ αυτή η ψυχαναλυτική διαδικασία, τοποθετούνται από πολλά χρόνια τώρα υπό την αιγίδα της σαγήνης, ενώ παραβλέπονται δυο βασικά σημεία: α) ότι η σαγήνη αφορά άγρευση (μέσω ακριβώς της σαγήνης), έως και παγίδευση και αιχμαλωσία. β) ότι το τραυματικό στη ψυχαναλυτική οπτική αφορά συνθήκες τις οποίες το Εγώ δεν μπορεί να διαχειρισθεί και διαστάσεις οι οποίες τείνουν να θέσουν εκποδών την αρχή της ευχαριστήσεως / δυσαρέσκειας. Από τις καταστάσεις και τις σχέσεις που προαναφέρθηκαν καμία δεν παραπέμπει άμεσα και αυτονόητα στο τραυματικό, ούτε συνιστά πάντοτε πλέγμα σαγήνης. Η έλξις / άπωσις που χαρακτηρίζει τις ψυχικές κινήσεις προσδιορίζει ταλαντεύσεις που δεν ορίζονται οπωσδήποτε από την προβληματική της δεσμεύουσας γοητείας. Ο θελκτικός και ασφαλώς διεγερτικός τόνος που κάθε έλξις ενέχει δεν οδηγεί πάντοτε σε βιώματα σαγήνης και στην μέθη της παραδόσεως. Βέβαια αυτό μπορεί να συμβεί, αλλά πρέπει η δυναμική και η οικονομία εκείνων που εμπλέκονται στη διαδικασία να το επιτρέπει. Η ψυχική ζωή δονείται από ώσεις προσεγγίσεων / απομακρύνσεων, δεσμεύσεων / αποδεσμεύσεων, συνδέσεων / αποσυνδέσεων, επενδύσεων / αποεπενδύσεων. Οι κινήσεις της επιθυμίας εναλλάσσονται με προσπάθειες απομακρύνσεως, έως αποβολής. Οι πόλοι προς τους οποίους οι ψυχικές κινήσεις ωθούν το υποκείμενο είναι πόλοι αντιθετικοί που λειτουργούν εναλλακτικά εν σχέσει με τα εντός ή εκτός του ψυχισμού. Οι πόλοι αυτοί γίνονται εστίες Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 2
σαγήνης μόνον υπό ωρισμένες προϋποθέσεις και σε ωρισμένες συνθήκες. Έξω του ψυχικού δεν δρούν μόνον ως ελκυσταί τα «αντί» και τα «εκτός» κείμενα. Είναι και τα κείμενα καθ ομοιότητα, είναι και καταστάσεις εμπειρίες που το άτομο έχει βιώσει και τις οποίες επιζητεί να ξαναβρεί. Εντός του ψυχισμού η λειτουργικότης οργανώνεται από σειρές ελκυστών που συνιστούν πόλους αντιτιθέμενους : Αναζήτησις ηρεμίας / διακίνησις διεγέρσεων. Μορφοποιούσα εργασία / τροπισμός προς τo άμορφο, προς τις αδιαμόρφωτες ενεργειακές φορτίσεις (ακαθόριστες εντάσεις, ελεύθερο άγχος). Φορά παλινδρομική / προϊόντες κυματισμοί. Το πρωτογενές της σεξουαλικότητος, ήτοι η ενόρμησις σε αναζήτηση ικανοποιήσεων / το αρνητικό των αποσβέσεων. Ψευδαισθητικές πραγματώσεις / δοκιμασίες της πραγματικότητος. Επαναληπτική προθυμία / εκροές της σκέψεως. Ο αξεδιάλυτος ομφαλός του ασυνειδήτου και των ονείρων / το «φαίνεσθαι» των εικόνων και των φαντασιώσεων. Η διαπλοκή εσωτερικών και εξωτερικών ελκυστών διαμορφώνει την ψυχική πραγματικότητα. Υποκείμενο σε πολλούς ελκυστάς το Εγώ είναι διαθέσιμο σε αστάθειες και κατακερματισμούς, όσο είναι και ικανό να ισορροπεί σε θέσεις σταθερότητος και συνοχής. Όμως όταν η λιβιδινική ενεργοποίησις προς τα σημεία έλξεως διαμορφώνεται ως σαγήνη, ως δίχτυ (sagena) που ακινητοποιεί, εκείνος που την επιβάλλει και εκείνος που την υφίσταται καθηλώνονται σε θέσεις που δεν κάνουν χώρο στην διαλεκτική της σκέψεως και των συναισθημάτων. Τότε, ως άσκησις ακαταμάχητης γοητείας η σαγήνη γίνεται ψυχικός οργανωτής Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 3
που τείνει να καταργήσει τις ταλαντεύσεις και τις διακυμάνσεις του ψυχισμού. Ο χώρος του Δελτίου δεν επιτρέπει περαιτέρω ανάπτυξη. Θα ήθελα όμως να σταθώ στην αναφορά πολλών ψυχαναλυτών στη «σαγήνη» του ψυχαναλυτικού γίγνεσθαι. Πιστεύω ότι όταν η ψυχαναλυτική εργασία σαγηνεύει, ο ψυχαναλυτικός λόγος συναντά την αποτυχία. Η ψυχική διακίνησις, την οποία ο ψυχαναλυτής επιδιώκει, ασφαλώς ωθεί στην αναζήτηση των μονοπατιών της παιδικής σεξουαλικότητος. Ασφαλώς σε πλήθος περιπτώσεων συνθέτει ένα ξύπνημα. Εάν όμως καταστεί άξων σαγήνης, τότε η εξάρτησις, η αγκίστρωσις, η εισβολή, οι εξαναγκαστικές εμφυτεύσεις και εισχωρήσεις, ιχνογραφούνται με απειλητική βιαιότητα στην αναλυτική σχέση. Στην αρχή της ζωής το οικείο της μητρικής αγκαλιάς συνεχώς συναντάται με το άγνωστο άλλων αγγιγμάτων. Ο Ferenczi και ο Laplanche είχαν δίκιο υποστηρίζοντας ότι λόγος και μηνύματα σε πολλές περιπτώσεις είναι ακατάληπτα, αινιγματικά. Ποτισμένα από την γονεϊκή ασυνείδητη σεξουαλικότητα κατά στιγμές κεντρίζουν επομένως μπορεί να διεγείρουν, έως και να πληγώνουν. Η σκέψις του Laplanche έδωσε έμφαση στον όρο της σαγήνης, αλλά αυτό έγινε εν σχέσει με μία καθορισμένη ιδέα : την γένεση της παιδικής σεξουαλικότητος, που κατά τον Laplanche «εμφυτεύεται» από τον άλλον. Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 4
Όταν παλαιότερα διατύπωσα την ιδέα της optimum σαγήνης αναφερόμουν και εγώ σε συγκεκριμένη κατάσταση : στην πρόσκληση η όποια αφορά στις αρχές της ζωής, ή και στην αρχή μίας αναλυτικής σχέσεως, όταν συγκεκριμένες συνθήκες τις οποίες έχω περιγράψει την καθιστούν αναγκαία. Όμως στην συνέχεια η αναλυτική πορεία στοχεύει την στροφή επί εαυτού. Ο αναλυτής, όπως και η μητέρα, δεν ζητείται να σαγηνεύει. Όπως έλεγαν οι παλαιότεροι είναι «εγρηγόρσιος», δηλαδή καλεί τον αναλυόμενο σε εγρήγορση. Ο θεραπευόμενος διακινείται να συναντηθεί με όσα αφορούν τον ίδιον. Αναγνώρισις της συνδρομής των ταυτίσεων για την οργάνωση εαυτού, αλλά και απομάκρυνσις από τα πρότυπα των οποίων οι ταυτίσεις καλύπτουν την παρουσία, παραίτησις από ωρισμένες διεκδικήσεις, διαμόρφωση προσωπικής διαδρομής, ο ψυχαναλυτικός λόγος καλεί σε επερώτηση σκέψεων, πράξεων και αισθημάτων. Ως διαδικασία ανιχνεύσεως και ως εργασία αποσυνδέσεων και ανασυνθέσεων δεν βρίσκει θέση, δεν εντάσσεται στους σαγηνευτικούς σχηματισμούς. Εκτός εάν η έλξις των αναζητήσεων μεταλλαγεί σε σαγήνη των κινήσεων μεταβιβάσεως / αντιμεταβιβάσεως. Αλλά τότε το αναλυτικό διάβημα συναντά κινήσεις ακυρώσεώς του. Δελτίο Ε.Ψ.Ε. Δεκέμβριος 2014 Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 5