ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ: ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ: ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ: ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ: ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ: «Ο αναπτυξιακός ρόλος του τουρισμού στη Ζάκυνθο σε συνδυασμό με την οικολογική και την πολιτιστική του διάσταση» ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΠΑΠΑΘΕΟΔΩΡΟΥ ΑΝΔΡΕΑΣ ΓΙΑΤΡΑ ΣΤΑΜΑΤΟΥΛΑ Α.Μ. 21101020 ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2009 0

1

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελ. Η Ζάκυνθος ως τουριστικός προορισμός 3-5 Γενικά χαρακτηριστικά 3 Ο αναπτυξιακός ρόλος του τουρισμού 6-15 Πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα 6 Δυνατότητες και περιορισμοί 12 Περιβάλλον: ευαίσθητος τουριστικός πόρος 15-30 Χλωρίδα και Πανίδα 19 Ιστορική Πολιτιστική Ταυτότητα 30-42 Χαρακτηριστικά ιστορικά στοιχεία 30 Πολιτιστικά πνευματικά στοιχεία 33 Συμπεράσματα - Προτάσεις 42-57 Μειονεκτήματα οργανωμένου μαζικού τουρισμού διακοπών 42 Εναλλακτικές μορφές τουρισμού 44 - Αγροτοτουρισμός 50 - Εκπαιδευτικός Συνεδριακός τουρισμός 52 - Φυσιολατρικός Οικολογικός τουρισμός 52 - Πολιτιστικός τουρισμός 53 - Θρησκευτικός τουρισμός 55 - Τουρισμός τρίτης ηλικίας 55 - Κοινωνικός τουρισμός 56 Επίλογος 57 Βιβλιογραφία 60 2

Η ΖΑΚΥΝΘΟΣ ΩΣ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΟΣ ΠΡΟΟΡΙΣΜΟΣ Γενικά χαρακτηριστικά Ο νομός Ζακύνθου, στον οποίο ανήκουν και οι νησίδες Στροφάδες (43 μίλια νότια του νησιού) βρίσκεται στο Ιόνιο πέλαγος και έχει έκταση 406 τετραγωνικά χιλιόμετρα. Η Ζάκυνθος είναι γνωστή διεθνώς με το όνομα Zante και είναι το τρίτο σε έκταση από τα Ιόνια νησιά και το ενδέκατο από τα νησιά της Ελλάδας. Το μήκος των ακτών της ανέρχεται σε 123,2 χιλιόμετρα. Οι ακτές στο νότιο και ανατολικό τμήμα είναι χαμηλές, ενώ στο δυτικό ψηλές, βραχώδεις και απόκρημνες. Οι ακτές του κόλπου του Λαγανά αποτελούν το μεγαλύτερο τμήμα της νότιας ακτογραμμής της Ζακύνθου και στο εσωτερικό του βρίσκονται οι νησίδες Μαραθονήσι, Άγιος Σώστης και Πελούζο. Το 41,9% του εδάφους της είναι καλλιεργήσιμη γη, το 40,8% βοσκότοποι, το 13,3% δάση. Το 0,5% καλύπτεται από νερά και το 3,5% καταλαμβάνουν οι οικισμοί. Η οικονομία του νομού Ζακύνθου είχε πριν από την ανάπτυξη του τουρισμού αγροτικό χαρακτήρα. Τη βάση της αγροτικής οικονομίας αποτελεί η καλλιέργεια της ελιάς, του αμπελιού και των εσπεριδοειδών. Αρκετές άλλες καλλιέργειες, αλλά και η κτηνοτροφία διενεργούνται σε περιορισμένη έκταση για συντήρηση των ίδιων των αγροτών ή την κάλυψη των τοπικών αναγκών. Σε ικανοποιητική κλίμακα διενεργείται επίσης η αλιεία. Ο ορυκτός πλούτος περιορίζεται σε αυτοφυές θείο, γύψο, λευκόλιθο και πισσάσφαλτο, η οποία είναι γνωστή από την αρχαία εποχή. Ο δευτερογενής τομέας περιορίζεται σε βιοτεχνίες επεξεργασίας αγροτικών προϊόντων (ελαιουργία), κτηνοτροφικών προϊόντων (τυρί, βούτυρο, μυζήθρα, παραδοσιακή πρέτζα), κατασκευής στόκου από λευκόλιθο, γύψου και βιοτεχνίες κηροπλαστικής. Κατασκευάζεται επίσης το μαντολάτο που θεωρείται ποιοτικώς το καλύτερο στον κόσμο. 3

Παραδοσιακές αγροτικές καλλιέργειες Ως προς τις δημογραφικές εξελίξεις, σημειώνεται μεταπολεμικά μια συνεχής μείωση του πληθυσμού μέχρι το 1981 οφειλόμενη κυρίως στην εσωτερική και εξωτερική μετανάστευση. Η φύση όμως και το κλίμα της την κατέστησαν από την αρχή της δεκαετίας του 1980 προσφιλή τουριστικό προορισμό. Η Ζάκυνθος έχει θαυμάσιο μεσογειακό κλίμα, ήπιους χειμώνες και δροσερά, αλλά ξηρά καλοκαίρια. Χάρη στις άφθονες βροχοπτώσεις της, έχει πλούσια βλάστηση και πολλές πηγές. Η χιονόπτωση στο νησί είναι σπάνιο φαινόμενο. Τα χαρακτηριστικά αυτά σε συνδυασμό με τη μεγάλη ηλιοφάνεια κάνουν το κλίμα να μοιάζει με εκείνο της γαλλικής Ριβιέρας. Χαρακτηριστικές του κλίματος και της βλάστησής της, των φυσικών γενικότερα καλλονών της, είναι οι ονομασίες και οι χαρακτηρισμοί που κατά καιρούς της αποδόθηκαν: «Υλήεσσα» (δασώδης) στα ομηρικά έπη, «nemorosa» (αλσώδης) στο Βεργίλιο, «silvosa» (δασώδης) στο σχολιαστή του Raerus, Υρία (η αρχαιότερη ονομασία της), Λουλούδι της Ανατολής (Fior di Levante), «πλωτός κήπος», «κήπος της Ελλάδας», «γηϊνος παράδεισος», «νύμφη του Ιονίου». Το νησί προσφέρει ό,τι ζητάει ο σύγχρονος παραθεριστής. Ωραίες αμμουδιές, πολλές από τις οποίες αποτελούν τον βιότοπο μιας σπάνιας μεσογειακής χελώνας, της Καρέτα Καρέτα, καθαρή θάλασσα, ήμερα βουνά κατάλληλα για ορειβασία 4

και πεζοπορίες, καλά ξενοδοχεία, κοσμική ζωή και αξιοζήλευτο πολιτιστικό επίπεδο. Παραλία «Ναυάγιο» Το ποσοστό της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή τουριστική κίνηση αυξάνεται και η Ζάκυνθος κερδίζει ένα σημαντικό μερίδιο από αυτό. Το μερίδιο του τουριστικού τομέα στο Ελληνικό ΑΕΠ, η συμβολή στην απασχόληση και στις επενδύσεις σε σύγκριση με τα αντίστοιχα ποσοστά της Ευρωπαϊκής ένωσης φαίνονται στον παρακάτω πίνακα. Π Ι Ν Α Κ Α Σ 1 Ελλάδα Ευρωπαϊκή Ένωση Συμβολή στο Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν 18,3% 14,% Συμβολή στην απασχόληση 16,3% 14,5% Συμβολή στις επενδύσεις 22,3% 15,8% Πηγή: World Travel and Tourism Counsil 5

Ο ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΟΣ ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ Πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα Πριν από τη Δεκαετία του 70 η οικονομία της Ζακύνθου ήταν κατ εξοχήν αγροτική με μικρή συμμετοχή στη σύνθεση του τοπικού εισοδήματος της κτηνοτροφίας, της βιοτεχνίας και του εμπορίου. Βασικά τοπικά προϊόντα το λάδι, η σταφίδα, το κρασί, τα εσπεριδοειδή. Η καλλιέργεια κηπευτικών κάλυπτε απλά την οικογενειακή και εν μέρει την τοπική κατανάλωση. Η τουριστική κίνηση ήταν εγχώρια και περιορισμένη, συνδυασμένη, πέρα από τις καλοκαιρινές διακοπές, με θρησκευτικές εκδηλώσεις (εορτή του πολιούχου του νησιού, Αγίου Διονυσίου, Πάσχα) και με τις αποκριάτικες εκδηλώσεις. Γενικά μεταπολεμικά η ζωή ήταν υποβαθμισμένη και μοναδική διέξοδος στην οικονομική υπανάπτυξη παρέμενε η εσωτερική και εξωτερική μετανάστευση. Η γενικότερη βελτίωση του επιπέδου ζωής στην Ελλάδα μεταπολιτευτικά, αλλά και οι αυξημένοι ρυθμοί ανάπτυξης σε ευρωπαϊκό επίπεδο διαφοροποίησαν τα δεδομένα. Το ωραίο κλίμα, το απέραντο πράσινο, η ήρεμη θάλασσα, οι μαγευτικές παραλίες, οι εναλλαγές του τοπίου ανέδειξαν τη Ζάκυνθο σε τουριστικό προορισμό. Έτσι ξεκίνησαν δειλά δειλά και οι πρώτες χαμηλού κόστους επενδύσεις τουριστικού ενδιαφέροντος (δωμάτια, ξενώνες, εστιατόρια). Οι νέες δραστηριότητες έφεραν νέους πόρους και η παραδοσιακή οικονομία του νησιού άρχισε με αργούς ρυθμούς στην αρχή και με αλματώδεις στη συνέχεια να μεταμορφώνεται. Ο τριτογενής τομέας με αιχμή τον τουρισμό και τις άμεσα ή έμμεσα συνδεόμενες με αυτόν υπηρεσίες και δραστηριότητες αρχίζει να κυριαρχεί. Ο παραδοσιακός αγροτικός τομέας χάνει σταθερά τον πρωταγωνιστικό του ρόλο. Κυρίως στις τρεις τελευταίες δεκαετίες η εθνική και διεθνής συγκυρία δεν άφησαν ανεπηρέαστη τη Ζάκυνθο. Η πολιτική και οικονομική σταθερότητα στις 6

αναπτυγμένες χώρες, η αύξηση του ελεύθερου χρόνου με παράλληλη διασφάλιση της κοινωνικής ηρεμίας, η ανάπτυξη των υποδομών και των μέσων μαζικής μεταφοράς, η «αναδιανομή» του δικαιώματος στον τουρισμό και η μετατροπή του τελευταίου σε καταναλωτικό προϊόν, γενικότερα η μεταβολή του σε «σύγχρονο» κοινωνικό αγαθό σε συνδυασμό με την υψηλή κερδοφορία των φορέων προώθησής του έδωσαν ιδιαίτερη ώθηση στον τουριστικό τομέα. Ραγδαία υπήρξε η οικιστική ανάπτυξη. Άγονες εκτάσεις αποκτούν πολύ μεγάλη αξία και ιδιαίτερα εύφορες περιοχές αλλάζουν χρήση. Έρημοι κατά κανόνα τόποι μετατρέπονται σε εκτεταμένους τουριστικούς οικισμούς. Οι οικονομικοί όροι ανατρέπονται. Ενώ αρχικά ο τουρισμός αποτελούσε συμπληρωματική δραστηριότητα αναδείχτηκε σύντομα σε κυρίαρχη. Αγρότες, έμποροι, τεχνίτες, επιστήμονες, ναυτικοί στρέφονται προς τον τουρισμό είτε ως κύρια είτε ως δεύτερη απασχόληση επενδύοντας εκεί τις οικονομίες τους. Η μεσαία τάξη διευρύνεται, αλλά και το δέσιμο των νοικοκυριών με τη γη τους και τις προηγούμενες επαγγελματικές τους απασχολήσεις κατά κανόνα διατηρείται. Η αποκλειστική ή συμπληρωματική ενασχόληση με τον τουρισμό επηρεάζει το εισόδημα, την απασχόληση, την εκπαίδευση, τις κοινωνικές σχέσεις, τα ήθη και τα έθιμα, την ποιότητα ζωής των κατοίκων. Αξίζει να επισημανθεί το γεγονός ότι όλο και σε ευρύτερη κλίμακα τουριστικοί επισκέπτες (κυρίως από Αγγλία, Γαλλία, Ιταλία, Γερμανία) εγκαθίστανται και μόνιμα στη Ζάκυνθο ή κτίζουν εξοχικές κατοικίες. Αν συνεκτιμηθούν οι μικτοί γάμοι και ο μεγάλος αριθμός οικονομικών μεταναστών που είναι απόρροια της τουριστικής ανάπτυξης φαίνεται ανάγλυφα η επίδραση του τουρισμού και στο κοινωνικό πεδίο. Καθοριστική είναι η επίδραση του τουρισμού στην απασχόληση και στην ποσοτική (το ποσοστό ανεργίας σημαντικά μικρότερο από τον εθνικό μέσο όρο) και στην ποιοτική διάσταση. Πολλών ειδών και τύπων θέσεις απασχόλησης δημιουργούνται, άμεσα ενταγμένες στον τουριστικό τομέα ή έμμεσα εξαρτημένες από αυτόν με κύριο χαρακτηριστικό την εποχικότητα (Μάιος Οκτώβριος) αφού πρόκειται κατά κανόνα για μαζικό τουρισμό θερινών διακοπών. Ορισμένοι δείκτες είναι 7

χαρακτηριστικοί της τουριστικής ανάπτυξης της Ζακύνθου. Το 1991 ο τουρισμός στη Ζάκυνθο κάλυπτε μόλις το 0,3% της τουριστικής κίνησης όλης της χώρας. Σήμερα αντιπροσωπεύει το 57,1% της τουριστικής κίνησης των Ιονίων νήσων. Στον παρακάτω πίνακα 2 παρατίθενται κλάδοι, υπηρεσίες, δραστηριότητες και θεσμικοί φορείς που η ύπαρξή τους ή ο τρόπος λειτουργίας τους καθορίζονται εν πολλοίς από την τουριστική κίνηση. Π Ι Ν Α Κ Α Σ 2 1. Κύρια τουριστικά καταλύματα (ξενοδοχεία κ.τ.λ.) 2. Συμπληρωματικά τουριστικά καταλύματα (ξενώνες. Κάμπιγκ, ενοικιαζόμενα διαμερίσματα κ.τ.λ.). 3. Τουριστικά γραφεία, πρακτορεία τουρισμού. 4. Εταιρείες ενοικίασης μεταφορικών μέσων για τουριστική χρήση (αυτοκίνητα, μοτοποδήλατα, σκάφη αναψυχής). 5. Μέσα μεταφοράς (αυτοκίνητα, πλοία, αεροπλάνα). 6. Επιχειρήσεις εστίασης και αναψυχής (εστιατόρια, μπαρ, κ.τ.λ.) 7. Εταιρείες κατασκευής και ενοικίασης μηχανολογικού εξοπλισμού που προορίζονται για τουριστικές χρήσεις. 8. Δημόσιες και ιδιωτικές υπηρεσίες που άμεσα ή έμμεσα σχετίζονται με τις τουριστικές δραστηριότητες (τράπεζες, ασφάλειες, κρατικοί φορείς υπεύθυνοι για τον τουρισμό, υπηρεσίες πολιτισμού και τουρισμού, μουσεία, πολιτιστικές εκδηλώσεις, γραφεία τουριστικών πληροφοριών κ.τ.λ.). 9. Κτηματικές και μεσιτικές εταιρείες (αγοραπωλησίες και ενοικιάσεις κατοικιών και οικοπέδων). 10. Οικοδομικές και κατασκευαστικές επιχειρήσεις (κατασκευή ξενοδοχείων, έργων υποδομής κ.τ.λ.) 11. Εμπορικές επιχειρήσεις άμεσα ή έμμεσα συνδεδεμένες με τον τουρισμό (καταστήματα τουριστικών ειδών κ.τ.λ.). 8

12. Θεσμικοί φορείς και εταιρείες που σχετίζονται με τα Μ. Μ. Ε. (διαφήμιση, τυπογραφεία κ.α.). 13. Έμμεσα συνδεόμενοι και επηρεαζόμενοι από την τουριστική ανάπτυξη κλάδοι της οικονομίας (οικοδομή, γεωργικοκτηνοτροφία, βιοτεχνικοί κλάδοι, εμπόριο κ.τ.λ.). 14. Φορείς, σωματεία και οργανώσεις που άμεσα ή έμμεσα δραστηριοποιούνται σε ζητήματα που σχετίζονται με την τουριστική ανάπτυξη. 15. Φορείς ανάδειξης της πολιτιστικής κληρονομιάς και προστασίας της φυσικής κληρονομιάς (Μουσεία, Ε. Θ. Π. Ζ., Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, Οικολογικές οργανώσεις) Και η περίπτωση της Ζακύνθου επιβεβαιώνει ότι ο τουρισμός συνιστά ένα εντυπωσιακό σύμπλεγμα δραστηριοτήτων και υπηρεσιών, ο οποίος με υπεύθυνο σχεδιασμό μπορεί να επιτελέσει μοχλό συνολικότερης αειφόρου οικονομικής, κοινωνικής και πολιτισμικής ανάπτυξης. Οι ρυθμοί όμως ανάπτυξης των υποδομών της Ζακύνθου υπήρξαν αναντίστοιχοι προς τους ρυθμούς της τουριστικής ανάπτυξης. Οι αρμόδιοι φορείς της πολιτείας (κυβερνήσεις, κεντρική διοίκηση, αυτοδιοίκηση) όχι μόνο δεν αντιλήφθηκαν έγκαιρα τα μηνύματα της επερχόμενης τουριστικής ζήτησης, αλλά και όταν ο ιδιωτικός τομέας αναλάμβανε πρωτοβουλίες, με κριτήριο κατά κανόνα τον εύκολο πλουτισμό, παρέμεναν απλοί θεατές. Τίμημα της απουσίας προγραμματισμού και της ανεπάρκειας των υποδομών η εμφάνιση αρνητικών φαινομένων που παρά το βραχυπρόθεσμο, έστω και μεσοπρόθεσμο θετικό αντίκτυπο θέτουν σε κίνδυνο τη βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη. Η μεγιστοποίηση των θετικών και η ελαχιστοποίηση των αρνητικών αποτελεσμάτων του τουρισμού είναι εφικτή υπό τον όρο ο προγραμματισμός των 9

παρεμβάσεων να υπακούει στη φέρουσα ικανότητα του νησιού και σε μεσομακροπρόθεσμες εκτιμήσεις και όχι απλά στις βραχυπρόθεσμες προσδοκίες. Στα αποτελέσματα της τουριστικής ανάπτυξης του νησιού πρέπει να καταγραφεί η γεωγραφική, επαγγελματική και η κοινωνική κινητικότητα, ιδιαίτερα εμφανείς στους νέους και τις γυναίκες, αλλά σταδιακά τείνει να αποτελέσει εγγενές χαρακτηριστικό της. Η τουριστική επίσης ανάπτυξη υπήρξε κίνητρο παλιννόστησης για πολλούς απόδημους Ζακυνθινούς που αποφάσισαν να αξιοποιήσουν στην ιδιαίτερη πατρίδα τους το προϊόν του μόχθου τους στην ξενιτιά, τις επαγγελματικές τους εμπειρίες, τις γνώσεις τους, την επιχειρηματική κουλτούρα των χωρών που τους φιλοξένησαν, τη γνώση της γλώσσας της χώρας φιλοξενίας τους, που σήμερα είναι χώρα αποστολής τουριστών στον τόπο της νέας εγκατάστασης και οικονομικής τους δραστηριοποίησης. Οι παλιννοστούντες Ζακυνθινοί, οι προερχόμενοι από ανεπτυγμένες κυρίως χώρες τουρίστες, που επιλέγουν είτε να εγκατασταθούν μόνιμα στη Ζάκυνθο, είτε να μεταφέρουν σ αυτή τις επαγγελματικές τους δραστηριότητες, είτε να χτίσουν τις εξοχικές τους κατοικίες λειτουργούν ως φορείς καινοτομιών και αυξημένων απαιτήσεων στο εύρος και στην ποιότητα των υποδομών. Αξιοσημείωτη είναι και η δραστηριοποίηση του πληθυσμού των ορεινών χωριών, που δε διαθέτουν άλλους πόρους, στον τομέα της παραδοσιακής οικοτεχνικής παραγωγής (πήλινα, εργόχειρα, δαντέλες, υφαντά). Αντικείμενα που κατασκευάζονται τους χειμερινούς μήνες, εκτίθενται και πωλούνται σε παράγκες κατασκευασμένες με γούστο και αρχοντιά κατά τους μήνες της τουριστικής κίνησης. Διατίθενται επίσης και βρώσιμα χαρακτηριστικά τοπικά προϊόντα, όπως μέλι, κρασί, λαδοτύρι. Ο τουρισμός στη Ζάκυνθο συνέβαλε αποφασιστικά με τις επενδύσεις και τη διεύρυνση της παραγωγικής βάσης της τοπικής οικονομίας στην ουσιαστική ενίσχυση της ανάπτυξης περιοχών, γεωγραφικά αποκομμένων, ορεινών και μειονεκτικών με υποβαθμισμένο ή και ανύπαρκτο αγροτικό τομέα. Αξιολογώντας κανείς τα αποτελέσματα της τουριστικής ανάπτυξης ενός αγροτικού κατά κύριο λόγο νησιού θα κατέτασσε στα θετικά τις αλλαγές στην παραγωγική 10

δομή, την αύξηση των εισοδημάτων, τη βελτίωση της ποιότητας ζωής, την ανοδική επαγγελματική κινητικότητα, την αφομοίωση δημιουργικών στοιχείων από άλλους πολιτισμούς και στα αρνητικά την υποβάθμιση της γεωργίας και γενικότερα του πρωτογενούς τομέα, την εξάρτηση από τις διεθνείς αγορές τουρισμού, την αλλοίωση των ηθών, τον έντονο καταναλωτισμό, τη μετατροπή των παραδόσεων και των εθίμων σε φτηνά θεάματα. Ενδεικτική του αναπτυξιακού ρόλου του τουρισμού είναι και η πληθυσμιακή εξέλιξη. Για πρώτη φορά μεταπολεμικά παρατηρείται σε μια μόλις δεκαετία (1991 2001) αύξηση του πληθυσμού κατά 27,38%. Στην εικοσαετία 1981 2001 η πληθυσμιακή αύξηση ήταν του 38,17%. Π Ι Ν Α Κ Α Σ 3 ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΖΑΚΥΝΘΟΥ (1865 2001) Έτη 1865 1870 1879 1889 1896 1907 1920 1928 1940 1951 1961 1971 1981 1991 2001 Πληθυσμός 44.710 44.557 44.552 44.070 45.032 42.502 37.482 40.492 41.165 38.062 35.509 30.187 30.014 32.557 41.472 11

Η μαζική όμως παρουσία τουριστών χαμηλής εισοδηματικής τάξης και η συμπίεση των τιμών έχει θορυβήσει στη Ζάκυνθο τους ανθρώπους που ασχολούνται με τον τουρισμό. Δυνατότητες και περιορισμοί Ο τουρισμός στη Ζάκυνθο έχοντας να αντιμετωπίσει τον αυξανόμενο ανταγωνισμό των τουριστικών προϊόντων πρέπει να ανανεωθεί ώστε να προσφέρει νέα προϊόντα υψηλής ποιότητας. Ο τουρισμός είναι ένας τομέας ευαίσθητος, που υπόκειται πολύ σε εξωγενείς παράγοντες. Ο τουρισμός, ο οποίος διαδραματίζει σημαντικό ρόλο και στην προσέγγιση μεταξύ των λαών, υφίσταται, ως οικονομική δραστηριότητα, τις επιπτώσεις των εξελίξεων των οικονομικών συστημάτων και μηχανισμών. Λόγω του διεθνικού χαρακτήρα ορισμένων κλάδων της τουριστικής δραστηριότητας, ο αντίκτυπος της διαδικασίας διεύρυνσης και εμβάθυνσης της ευρωπαϊκής ένωσης εμφανίζεται στον τουρισμό ενισχυμένος σε σύγκριση με ορισμένες άλλες οικονομικές δραστηριότητες. Ο τουρισμός είναι ένα φαινόμενο που χαρακτηρίζει καλύτερα από κάθε άλλο τις εξελίξεις και τις μεταβολές, που έλαβαν χώρα κατά τον τρέχοντα αιώνα, γιατί αντανακλά το σύνολο των οικονομικών, κοινωνικών, πολιτικών, τεχνολογικών και κοινωνιολογικών επιτευγμάτων. Ο τουρισμός καθώς απορρέει από τις πλέον ριζωμένες επιθυμίες και τάσεις του ανθρώπου και ανταποκρίνεται σε μια κοινωνική ανάγκη, που ο τρόπος ζωής των ανεπτυγμένων κοινωνιών αναπαράγει, αποτελεί μια σημαντική ανθρώπινη δραστηριότητα που γίνεται ολοένα και πιο δημοφιλής, συμβαδίζοντας με την οικονομική και κοινωνική πρόοδο και την διεύρυνση του πλέγματος των διεθνών σχέσεων. Το συνδυασμένο αποτέλεσμα του εσωτερικού και εξωτερικού τουρισμού δημιουργεί μια εύρωστη οικονομική δραστηριότητα, διαμορφώνει νέες σχέσεις παραγωγής, μεταβάλλει τις παραγωγικές δομές και συμβάλλει στη χρηματοδότηση 12

της οικονομικής ανάπτυξης. Είναι δύσκολο να προσδιοριστεί κάποια άλλη ανθρώπινη δραστηριότητα, η οποία σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα να ανέπτυξε τόσο έντονο χαρακτήρα και να επέφερε τόσο σημαντικά αποτελέσματα. Αυτό μπορεί να αιτιολογήσει την ελλιπή ακόμα και τώρα γνώση της φύσης του, των χαρακτηριστικών του και της επίδρασής του, καθώς και το γεγονός ότι δεν λαμβάνεται επαρκώς υπόψη κατά τη χάραξη των οικονομικών πολιτικών. Λόγω των έντονων αλληλεξαρτήσεων και αμοιβαίων σχέσεων με το σύνολο των υπόλοιπων τομέων ανθρώπινης δραστηριότητας ο τουρισμός επηρεάζει και επηρεάζεται άμεσα από μεγάλο αριθμό τομέων, ενώ διαδραματίζει ρόλο ενισχυτή σε πολλούς άλλους. Το γεγονός αυτό επιβάλλει τη συνεκτίμηση των προβλημάτων, των αναγκών και των χαρακτηριστικών του τουρισμού στην υιοθέτηση μέτρων σε όλους τους τομείς. Μέχρι σήμερα οι ενέργειες υπέρ του τουρισμού προέκυπταν αποκλειστικά από μέτρα που λαμβανόταν για άλλους τομείς και παρεπιπτόντως είχαν ευεργετικά αποτελέσματα και στον τουρισμό. Αναγνωρίζεται ότι οι βαθιές διασυνδέσεις που έχει ο τουρισμός με άλλες δραστηριότητες καθιστούν σαφές ότι τα μέτρα που αποσκοπούν στην ανάπτυξή τους ωφελούν πάντοτε τον τουρισμό, αλλά η σημασία και η έκταση που ο τουρισμός έχει ήδη λάβει δικαιολογούν μια αυτόνομη μεταχείριση. Είναι ανάγκη να αναγνωριστεί στον τουρισμό ένα καθεστώς ενηλικίωσης ως πολιτική αυτόνομη και συμπληρωματική άλλων πολιτικών, ιδίως για το περιβάλλον, την περιφερειακή ανάπτυξη, την απασχόληση, τις μεταφορές και την πολιτιστική ανάπτυξη. Η τριτογενοποίηση της οικονομίας, όχι μόνο της Ζακύνθου, αλλά ολόκληρης σχεδόν της χώρας και των περιφερειών της αποτελεί αναμφισβήτητο γεγονός οφειλόμενο κατά πολύ στην ανάπτυξη του τουρισμού. Στις τουριστικές όμως δραστηριότητες προσλαμβάνει, λόγω της φύσης του, ιδιαιτέρως οξεία μορφή το γνωστό και σοβαρό πρόβλημα της διάστασης ανάμεσα στο βραχύ χρονικό ορίζοντα της μικροεπιχειρηματικής κύρια δραστηριότητας και στο μεγαλύτερο χρονικό ορίζοντα που απαιτείται για την προώθηση των ορθών λύσεων. Το ιδιωτικό όφελος από κακές λύσεις είναι άμεσο, το κοινωνικό όμως κόστος, που κατά κανόνα είναι πολύ μεγαλύτερο, αργεί συνήθως να εκδηλωθεί. Σε ένα τομέα, 13

του οποίου οι μακροπρόθεσμες προοπτικές και η αποδοτικότητα εξαρτώνται ουσιαστικά από την ποιότητα του περιβάλλοντος φυσικού και δομημένου και των προσφερόμενων υπηρεσιών, η επιχειρηματική δραστηριότητα, όταν αναπτύσσεται χωρίς την παράλληλη δημιουργία των αναγκαίων προϋποθέσεων από πλευράς υποδομής και χωρίς τήρηση κανόνων στις χρήσεις γης, αποδίδει μεν βραχυπρόθεσμα, προκαλεί όμως μεσομακροπρόθεσμα μεγάλες και δύσκολα αναστρέψιμες αρνητικές επιπτώσεις. Η Ζάκυνθος δεν αποτελεί εξαίρεση του Ελληνικού κανόνα η ανάπτυξη των υποδομών να μην προηγείται, αλλά να έπεται της ανάπτυξης του τουριστικού ρεύματος. Ο ρυθμός ανάπτυξης των υποδομών υπολείπεται κατά πολύ και στη Ζάκυνθο του ρυθμού αύξησης των επισκεπτών του νησιού που τα τελευταία χρόνια αγγίζουν τις 500.000 ετησίως. Κοντά στην έλλειψη της απαιτούμενης μέριμνας από το κράτος και την τοπική αυτοδιοίκηση με τη σειρά της και η επιχειρηματική δραστηριότητα συντελεί πολλές φορές σε σταδιακή φθορά των ίδιων των θέσεων στις οποίες στηρίζεται. Μπορεί π.χ. να προσφέρει στον επισκέπτη οικονομικά ελκυστικό κατάλυμα, τείνει όμως να υποβαθμίσει όλα τα άλλα στοιχεία που απαρτίζουν το τουριστικό αγαθό. Εν κατακλείδι η βιωσιμότητα και η ανάπτυξη του τουρισμού προϋποθέτει εκτεταμένη παρέμβαση του κράτους τόσο προς την κατεύθυνση της δημιουργίας της αναγκαίας υποδομής, όσο και προς την κατεύθυνση της διαμόρφωσης και της καθολικής τήρησης ορισμένων βασικών κανόνων στη χρήση γης και ορισμένων ελάχιστων προτύπων στη λειτουργία των τουριστικών μονάδων, ώστε να προλαμβάνεται και να μην διαπιστώνεται εκ των υστέρων η υποβάθμιση του περιβάλλοντος και της ποιότητας των παρεχόμενων υπηρεσιών. Ανάπτυξη δεν είναι η αποσπασματική και ευκαιριακή εκμετάλλευση της τουριστικής κίνησης, αλλά η υπεύθυνη συνεργασία και ο τεκμηριωμένος σχεδιασμός εκ μέρους των δημοσίων και ιδιωτικών φορέων που εμπλέκονται στον τουριστικό τομέα προς την κατεύθυνση της αποκάλυψης, της ανάδειξης, της προβολής και της βιώσιμης αξιοποίησης όλων εκείνων των φυσικών, ιστορικών και πολιτιστικών στοιχείων, που συνθέτουν το τουριστικό προϊόν. Σε κάθε περίπτωση, ανεξάρτητα από τις ιδιαίτερες επιδόσεις μιας περιοχής στον ένα ή τον άλλο κλάδο καθοριστικό κριτήριο ορθολογικού προγραμματισμού είναι η ρεαλιστική εξέταση 14

και η συνεκτίμηση των δυνατοτήτων των άλλων κλάδων και των τρόπων αξιοποίησής τους με στόχο την άμβλυνση της μονομέρειας της οικονομικής βάσης και των κινδύνων αστάθειας ή κρίσεων που αυτή συνεπάγεται. ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ: ΕΥΑΙΣΘΗΤΟΣ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΟΣ ΠΟΡΟΣ Ο μαζικός τουρισμός διακοπών που είναι και η κύρια μορφή της τουριστικής ανάπτυξης της Ζακύνθου έχει επηρεάσει την ισορροπία του φυσικού περιβάλλοντος με την επέκταση συνήθως άναρχη στο χώρο της υπαίθρου σε περιοχές που αποτελούν περιβαλλοντικά «ευαίσθητους» τουριστικούς πόρους. Ο τουρισμός επεκτείνεται διεκδικώντας όλο και περισσότερο χώρο για τις δραστηριότητες και τις υποδομές του και απορροφώντας εκτός από τη γη και το νερό και σημαντικές επενδύσεις, αναγκαίες για τη διατήρηση και την παραγωγική ανάπτυξη του αγροτικού τομέα. Η δυναμική της τουριστικής επέκτασης σε συνδυασμό με τις αποσπασματικού συνήθως χαρακτήρα παρεμβάσεις της πολιτείας προς την κατεύθυνση του περιορισμού της επεκτατικής αυτής τάσης προκαλεί συχνά συγκρούσεις για τη χρήση γης. Το τουριστικό όμως προϊόν δεν θα μπορούσε να εξαιρεθεί από τον κανόνα ότι κάθε προϊόν που δεν ανανεώνεται παρακμάζει. Δεν νοείται «βιώσιμη» τουριστική ανάπτυξη αν δε δραστηριοποιείται ισόρροπα στην τοπική, κοινωνική, οικονομική, πολιτιστική και περιβαλλοντική δομή της κάθε τουριστικής περιοχής και αν δεν διαμορφώνει παράλληλα όρους για τη συνεχή ανατροφοδότησή της. Γι αυτό κυρίαρχη πολιτική τάση των οικολογικών οργανώσεων είναι η προγραμματισμένη και ελεγχόμενη τουριστική ανάπτυξη με έμφαση στο σεβασμό των τοπικών ιδιαιτεροτήτων. Άλλωστε όλο και περισσότερο καταγράφεται μια γενικευμένη τάση αναζήτησης τουριστικών περιοχών με ήπια και ισόρροπα αναπτυξιακά χαρακτηριστικά. 15

Η έλλειψη επομένως χωροταξικού και πολεοδομικού σχεδιασμού με βασικό του άξονα την προστασία του φυσικού και του δομημένου περιβάλλοντος και η ανεπάρκεια έργων που συντελούν στην περιβαλλοντική αναβάθμιση περιορίζουν το χρονικό ορίζοντα της τουριστικής ανάπτυξης. Ουσιαστική επομένως παράμετρο της προσπάθειας για βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη αποτελούν και τα προγράμματα περιβαλλοντικής εκπαίδευσης με αποδέκτες τον τοπικό πληθυσμό, τις τουριστικές επιχειρήσεις, αλλά και τους ίδιους τους τουρίστες. Η άνοδος του βιοτικού επιπέδου οδήγησε στην αναζήτηση ευρύτερων αξιών και στόχων πέρα από τις βασικές ανάγκες για ασφάλεια, στέγη, απασχόληση και οικονομική ευμάρεια διευρύνοντας και την έννοια της ανάπτυξης που εμπλουτίστηκε με την έννοια της ποιότητας της ζωής. Η διεύρυνση άλλωστε του διαθέσιμου χρόνου για ανάπαυση και αναψυχή έφερε στο προσκήνιο την αναζήτηση δραστηριοτήτων με βάση ευρύτερες εσωτερικές ανάγκες και αξίες αλληλένδετες με την ποιότητα ζωής. Τόσο τα αστικά κέντρα, όσο και ο αγροτικός χώρος αντιμετωπίζουν σημαντικά προβλήματα ρύπανσης (ατμόσφαιρα, πόσιμο νερό), αισθητικής υποβάθμισης, ηχητικής επιβάρυνσης, διάθεσης των αστικών και βιοτεχνικών δραστηριοτήτων. Η συνειδητοποίηση της αλληλεξάρτησης ανθρώπινης δραστηριότητας και φυσικού περιβάλλοντος, ιδιαίτερα σε τομείς εξαρτώμενους από την ποιότητα των φυσικών πόρων, οδήγησε σε ανάδειξη των προβλημάτων του περιβάλλοντος και σε ενεργοποίηση της σύγχρονης κοινωνίας για αντιμετώπισή τους με υιοθέτηση πολιτικών προστασίας του, γεγονός που οι τουριστικοί προορισμοί φαίνεται εν όλω ή εν μέρει να αγνοούν. Σταδιακά το αντικείμενο της προστασίας διευρύνθηκε από το μεμονωμένο είδος στον ευρύτερο γεωγραφικό χώρο και γενικότερα στο οικοσύστημα. Έγινε αντιληπτό ότι δεν αρκεί να προστατεύεται π.χ. ένα είδος που απειλείται, αλλά ολόκληρο το σύστημα που το στηρίζει. 16

Η σύγχρονη αντίληψη για το περιβάλλον εστιάζει το ενδιαφέρον γενικά στην κατάσταση των φυσικών πόρων και οικοσυστημάτων και στην επίδραση των ανθρώπινων αξιών, θεσμών, τεχνολογίας και κοινωνικής οργάνωσης στη διαφύλαξή τους. Ο έλεγχος επομένως των ανθρώπινων δραστηριοτήτων είναι απαραίτητος για την αντιμετώπιση των προβλημάτων του περιβάλλοντος. Με αφετηρία την αναγκαιότητα αυτή επικράτησε στις δεκαετίες του 70 και του 80 η άποψη ότι η περιβαλλοντική πολιτική είναι ασύμβατη προς την πολιτική ανάπτυξης των ανθρωπίνων δραστηριοτήτων. Η απλοποιημένη αυτή προσέγγιση της σχέσης ανάπτυξης και περιβάλλοντος μετασχηματίστηκε σταδιακά σε μια πιο σύνθετη προοπτική στα πλαίσια της οποίας αναγνωρίζεται η δυνατότητα συνύπαρξης της οικονομικής ανάπτυξης με την προστασία του περιβάλλοντος. Συμπερασματικά η βιώσιμη ανάπτυξη αποτελεί τη συνισταμένη της οικονομικής αποτελεσματικότητας, της κοινωνικής ισορροπίας και της προστασίας του περιβάλλοντος. Με άλλα λόγια οι απαιτήσεις του ανθρώπου από το περιβάλλον πρέπει να ικανοποιούνται με τέτοιο τρόπο, ώστε να μη μειώνεται η ικανότητα του περιβάλλοντος να παρέχει την ίδια ικανοποίηση και στις μελλοντικές γενιές. Οι απαιτήσεις άλλωστε του ανθρώπου για καλύτερο περιβάλλον είναι αυξημένες σχετικά με τον τόπο προορισμού του για αναψυχή και διακοπές. Σημειωτέον ότι η αύξηση του διεθνούς ανταγωνισμού στον τουριστικό τομέα εισάγει στην τουριστική αγορά νέους προορισμούς προσφέροντας νέο και σχετικά ανέπαφο περιβάλλον, γεγονός που οδηγεί αντικειμενικά σε αποδυνάμωση των παραδοσιακών και ήδη ανεπτυγμένων τουριστικών προορισμών. Ο αυξανόμενος λοιπόν ανταγωνισμός μεταξύ χωρών και περιοχών, αλλά και οι ευρύτερες αλλαγές στην τουριστική ζήτηση οδηγούν νομοτελειακά σε αυξανόμενη εξάρτηση του τουρισμού από την ποιότητα του περιβάλλοντος. Πολλοί τουριστικοί προορισμοί στην Ευρώπη στενά συνδεδεμένοι με το κυρίαρχο μεταπολεμικό μοντέλο του «μαζικού» τουρισμού, έχουν την τραυματική εμπειρία της πτώσης της τουριστικής τους κίνησης εξ αιτίας της υποβάθμισης της ποιότητας του περιβάλλοντος οφειλόμενης κυρίως σε εσφαλμένη διαχείριση της 17

τουριστικής τους ανάπτυξης. Άργησε να συνειδητοποιηθεί ότι η αφομοιωτική ικανότητα οποιουδήποτε φυσικού αποδέκτη ρύπων δεν είναι ανεξάντλητη. Η αξιοποίηση ενός φυσικού πόρου είναι βιώσιμη ως ενός ορισμένου σημείου απόδοσης. Από το σημείο της μέγιστης βιώσιμης απόδοσης μιας ανανεώσιμης πηγής και μετά αρχίζει η αντίστροφη μέτρηση. Η απότομη δηλαδή πτώση της απόδοσης. Δεν νοείται τέλος διαδικασία βιώσιμης ανάπτυξης με ταυτόχρονη απώλεια φυτικών ή ζωικών ειδών. Ο στόχος της διατήρησης της βιολογικής ποικιλότητας των ειδών επιβάλλεται να θεωρείται «ἐκ τῶν ὧν οὔκ ἄνευ». Δεν πρέπει να παραβλέπεται ή να υποτιμάται το γεγονός ότι ο τουρισμός επιφέρει συχνά την απώλεια σημαντικών βιότοπων και τη μείωση της βιολογικής ποικιλότητας. Το 75% π.χ. των αμμόλοφων από το Γιβραλτάρ ως τη Σικελία έχουν χαθεί από το 1960, γεγονός που συνεπάγεται την απώλεια τόπων αναπαραγωγής. Περισσότερα από 500 μεσογειακά είδη απειλούνται με εξαφάνιση, ενώ μόνο στη Γαλλία 145 είδη ή έχουν ήδη εκλείψει ή βρίσκονται στα πρόθυρα της εξαφάνισης. Προφανώς λοιπόν η υποβάθμιση ή ο κίνδυνος υποβάθμισης του περιβάλλοντος δε συνδέεται μόνο με την εγκατάλειψη, αλλά και με την υπερεκμετάλλευση των φυσικών πόρων στο πλαίσιο της άσκησης των ανθρώπινων οικονομικών δραστηριοτήτων. Η παραπάνω εκτενής αναφορά στη σχέση τουριστικής ανάπτυξης και ποιότητας του περιβάλλοντος κρίθηκε αναγκαία, γιατί η Ζάκυνθος - όπως άλλωστε τα περισσότερα νησιά και κυρίως τα μικρά σε έκταση αποτελεί ειδική περίπτωση τουριστικού προορισμού με σημαντικά περιορισμένους φυσικούς πόρους και άρα ελάχιστες εναλλακτικές δυνατότητες για ανάπτυξη. Γεγονός που περικλείει κινδύνους καθώς μια τυχόν κακή χρονιά ή ακόμα και κατάρρευση του τουρισμού μπορεί να δημιουργήσει ανεπανόρθωτες αλυσιδωτές επιπτώσεις στην τοπική οικονομία και κοινωνία. 18

Η υποβάθμιση του περιβάλλοντος σε συνδυασμό με τη χαμηλή ποιότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών απειλούν τη βιωσιμότητα του ίδιου του τουριστικού προϊόντος. Η έντονη και άναρχη τουριστική ανάπτυξη σε αρκετές περιπτώσεις οδηγεί σε απώλεια της ταυτότητας και της ιδιαιτερότητας ενός συγκεκριμένου τουριστικού προϊόντος, στην αλλοίωση δηλαδή εκείνων των στοιχείων που αρχικά αποτέλεσαν πόλο έλξης επισκεπτών. Είναι νομοτελειακά θνησιγενής η ανάπτυξη που βασίζεται στην υπερεκμετάλλευση των πόρων, όταν αυτή αγγίζει τα όρια της «φέρουσας» ικανότητας του φυσικού συστήματος. Η βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη δεν μπορεί να περιορίζεται μόνο στην κάλυψη των αναγκών του παρόντος, αλλά επιβάλλεται να προστατεύει και να αυξάνει τις ευκαιρίες για το μέλλον. Η διαχείριση των τουριστικών πόρων επιβάλλεται να γίνεται κατά τρόπο που να καλύπτονται οι οικονομικές, κοινωνικές και αισθητικές ανάγκες με παράλληλη διατήρηση της πολιτιστικής συνοχής, της οικολογικής ισορροπίας, της βιοποικιλότητας και γενικά των συστημάτων διατήρησης της ζωής. Η φύση προσελκύει επισκέπτες που δημιουργούν δυσλειτουργίες στον αναπαραγωγικό κύκλο με αποτέλεσμα τη μείωση σπάνιων ειδών. Παρατηρείται έτσι η αντίφαση η αύξηση του αριθμού των τουριστών εξ αιτίας της επιθυμίας τους να γνωρίσουν είδη που απειλούνται να εκλείψουν, να μεταβάλει τις υποτιθέμενες περιοχές προστασίας σε τόπους εξαφάνισης. Οι δραστηριότητες δηλαδή που σχετίζονται με τον τουρισμό, χωρίς τον απαιτούμενο σχεδιασμό, μπορούν να παρεμποδίσουν ευαίσθητες βιολογικές διαδικασίες που αφορούν σπάνια είδη. Χλωρίδα και Πανίδα Η άναρχη τουριστική ανάπτυξη σε ιδιαίτερου φυσικού κάλλους αμμώδεις ακτές της Ζακύνθου (Λαγανάς, Καλαμάκι, Δάφνη, Σεκάνια, Γέρακας, Μαραθονήσι) δρα αρνητικά στις αναπαραγωγικές διαδικασίες ζώων που χρησιμοποιούν την άμμο για 19

την εκκόλαψη των αυγών τους (χελώνα Caretta Caretta) σε περίοδο μάλιστα που συμπίπτει με τις διακοπές των ανθρώπων. Οι χελώνες αυτού του είδους συγκεντρώνονται από διάφορα μέρη της Μεσογείου κάθε καλοκαίρι στη Ζάκυνθο για ωοτοκία. Η θαλάσσια αυτή χελώνα περιλαμβάνεται στα απειλούμενα με εξαφάνιση είδη και προστατεύεται από διεθνείς συμβάσεις, αλλά και από την Ελληνική νομοθεσία. Στα μέτρα διάσωσής της εντάσσεται και η δημιουργία πρότυπου οικολογικού πάρκου. Παραλία Γέρακας Η αντίφαση έγκειται στο γεγονός ότι ο ανεπαρκής και αποσπασματικός σχεδιασμός των μέτρων, η αδυναμία πλήρους και πειστικής αιτιολόγησής τους, η επιλεκτικότητα στην εφαρμογή τους και η παντελής έλλειψη περιβαλλοντικής εκπαίδευσης κατέστησε την Caretta Caretta κατά κύριο λόγο θύμα του «μαζικού» τουρισμού και όχι πόλο έλξης θερινού τουρισμού υψηλού επιπέδου. Δεν υπήρξε από τους αρμόδιους φορείς η απαιτούμενη μέριμνα για την αναγκαία στο μεγαλύτερο δυνατό βαθμό κοινωνική αποδοχή του Εθνικού Θαλάσσιου Πάρκου Ζακύνθου από τον τοπικό πληθυσμό, ο οποίος άλλωστε είναι ο πρώτος που επηρεάζεται κοινωνικά όσο και οικονομικά από την αλλαγή προς ένα πιο «πράσινο» είδος τουρισμού. Αναμφίβολα η βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη στην 20

προστατευόμενη περιοχή του Εθνικού Θαλάσσιου Πάρκου Ζακύνθου προϋποθέτει την αναζήτηση και την επιλογή της χρυσής τομής μεταξύ οικονομικής ευημερίας και περιβαλλοντικής προστασίας. Στα πλαίσια του Ε. Θ. Π. Ζ. λειτουργεί σημειωτέον και Θεματικό Εκθεσιακό Κέντρο με τρεις θεματικές αίθουσες. Μια αφιερωμένη στη Γεωλογία, τη χλωρίδα και την πανίδα του Ε. Θ. Π. Ζ., μια αφιερωμένη στην αναπαράσταση της ωοτοκίας της Θαλάσσιας χελώνας και μια στην οποία λειτουργεί παιδική έκθεση ζωγραφικής και είναι εξοπλισμένη με διάφορα πολυμέσα για την καλύτερη ενημέρωση των παιδιών. Το εκθεσιακό αυτό κέντρο μπορεί να λειτουργήσει ως πόλος έλξης για τους περισσότερους επισκέπτες του νησιού και για τους μαθητές των σχολείων όλων των βαθμίδων που επιλέγουν κάθε χρόνο τη Ζάκυνθο ως εκδρομικό τους προορισμό. Η Caretta Caretta είναι παγκοσμίως καταχωρημένη ως «απειλούμενο είδος» σύμφωνα με την Κόκκινη Λίστα 2000 του I V C N, η οποία είναι βασισμένη σε δείκτες αφθονίας και επίπεδα εκμετάλλευσης που δείχνουν σύμφωνα με άμεση επιστημονική παρακολούθηση μια μείωση στα τελευταία δέκα χρόνια ή σε τρεις γενεές της τάξης του 50%. Η Ζάκυνθος φιλοξενεί το 25,7% του ολικού αριθμού καταγεγραμμένων φωλιών Caretta Caretta στη Μεσόγειο, ποσοστό που δικαιολογεί απόλυτα την ανάγκη προστασίας του νησιού. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι φέτος γεννήθηκαν στη Ζάκυνθο 600.000 αυγά. Σημειώνεται ότι η Ελλάδα είναι η μόνη Ευρωπαϊκή Χώρα που αποτελεί τόπο ωοτοκίας του μοναδικού αυτού είδους. Οι θαλάσσιες χελώνες Caretta Caretta μεταναστεύουν μέχρι και 1.500 χλμ. από τις ακτές ωοτοκίας τους σε περιοχές της δυτικής και ανατολικής Μεσογείου σε αναζήτηση τροφής και θερμότερων υδάτων. Σχετικά με τον πληθυσμό της Ζακύνθου πρόσφατες δορυφορικές έρευνες έδειξαν ότι οι θηλυκές χελώνες μεταναστεύουν σε κυνηγότοπους στη Αδριατική Θάλασσα και στον κόλπο του Γκαμπές, ενώ οι αρσενικές ακόμα μακρύτερα στα Τουρκικά νερά. Γενετικές έρευνες έχουν δείξει ότι οι τοπικοί πληθυσμοί χελωνών Caretta Caretta 21

κατάγονται από κοπάδια του Ατλαντικού Ωκεανού που μετανάστευσαν περίπου πριν από 12.000 χρόνια. Caretta Caretta Απειλή για τις μεσογειακές χελώνες συνιστούν η υποβάθμιση των παραλιών ωοτοκίας λόγω τουρισμού και γεωργικής ανάπτυξης, η διάβρωση των παραλιών λόγω καιρικών φαινομένων, η αρπαγή των νεογνών, τα δίχτυα των ψαράδων, η μόλυνση των υδάτων. Η περιοχή του Ε. Θ. Π. Ζ. δεν χαρακτηρίζεται μόνο από τη χελώνα, αλλά και από διάφορα είδη οικοσυστημάτων Εθνικού, αλλά και Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος, όπως συστήματα αμμοθινών, υποθαλάσσια λιβάδια ποσειδωνίας και παράκτια οικοσυστήματα στα οποία απαντώνται εκατοντάδες είδη χλωρίδας και πανίδας. Δεν είναι βέβαια μόνο η Caretta Caretta που καθιστά τη Ζάκυνθο ξεχωριστή. Σ αυτή τη γωνιά του πλανήτη υπάρχει σημαντική ζωή, και ανεκτίμητη βιοποικιλότητα. Εντυπωσιακές ακτές, απέραντοι ελαιώνες, αξιόλογοι αμπελώνες, καταπράσινα ορεινά, ευάρυθμα φυτά, έντομα, ερπετά, πουλιά και θηλαστικά, ψάρια και άλλοι θαλάσσιοι οργανισμοί, όστρακα, ορυκτά και πετρώματα συνθέτουν μια μοναδική φυσική κληρονομιά. 22

Το πεύκο, το κυπαρίσσι, η ήμερη βελανιδιά, η χαρουπιά και ορισμένοι θάμνοι, όπως το πουρνάρι, το φιλλύκι και το θαμνόκεδρο, ο σκίνος, το σπάρτο, ο ασπάλαθος, η κουμαριά, το θυμάρι, η φασκομηλιά, είναι τα κυριότερα αυτοφυή δέντρα της Ζακύνθου. Ένα δάσος με μοναδική ομορφιά και σημασία αναπτύσσεται στη κεντρική Ζάκυνθο. Πρόκειται για ένα ζωντανό μνημείο της φύσης. Αποτελείται και από μεγάλα δεντρώδη πουρνάρια πολλά από τα οποία είναι υπεραιωνόβια. Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα αγριολούλουδα που φυτρώνουν στα ξέφωτα ορισμένων δασών είναι η πηγουνιά ή νεράιδα, φυτό γνωστό από την αρχαιότητα για τις θεραπευτικές του ιδιότητες. Μέσα στα δάση της Ζακύνθου βρίσκουν επίσης άφθονη νεκρή φυτική ύλη για να τραφούν τα μανιτάρια συμβάλλοντας έτσι στην ανακύκλωση της έμβιας ύλης, έργο πολύ σημαντικό για τη συνέχιση της ζωής στον πλανήτη. Στις αμμουδερές ακτές φυτρώνουν είδη όπως η αμμοφίλη, το αγκάθι της ερήμου και ο θαλασσόκρινος, φυτό που θαύμαζαν οι αρχαίοι Έλληνες. Αμμουδιές και αμμοθίνες, παραλίες βοτσαλωτές, ακτές με βράχια, γκρεμοί και θαλασσινές σπηλιές συνθέτουν τα ακρογιάλια της Ζακύνθου. Γαλάζιες Σπηλιές 23

Είδη πουλιών που συχνάζουν στους θαμνότοπους και στις βραχώδεις περιοχές της Ζακύνθου είναι το κιρκινέζο, ο τσιροβάκος, ο τσιρόβλαχος, ο πετροκότσιφας. Στα αγροτοσυστήματα (αμπέλια, οπωρώνες, σταροχώραφα, περιβόλια και άλλες καλλιέργειες συνθέτουν το μωσαϊκό του ζακυνθινού αγροτικού τοπίου) φιλοξενούνται πολλά είδη ζώων και πουλιών. Σκαντζόχοιροι, σαύρες, σαμιαμίδια, χελιδόνια, δεκαοχτούρες, σπουργίτια, κορυδαλοί, σταρίθρες, καρδερίνες, τσίχλες, μαυροσκούφηδες, γκιώνηδες, κουκουβάγιες, νυχτερίδες. Στην ποικιλία των οικοσυστημάτων που συνθέτουν τη Ζακυνθινή ύπαιθρο οι υγρότοποι αποτελούν ιδιαίτερα σημαντική ενότητα. Το υγροτοπικό δίκτυο του νησιού συνθέτουν η λίμνη του Κεριού, οι αλυκές (τεχνητοί υγρότοποι για την απόληψη αλατιού που δε λειτουργούν πλέον ως τέτοιοι) και τα λιβάδια στην περιοχή του αεροδρομίου μαζί με τα ρέματα. Οι υγρότοποι αυτοί αποτελούν αναγκαίους σταθμούς για τα υδρόβια και τα παρυδάτια είδη πουλιών που κατά τις μεταναστεύσεις τους έχουν ανάγκη και να ξεκουράζονται, αλλά και να βρίσκουν τροφή. Στις θαλασσοσπηλιές, ανάμεσα στα βράχια των ακτών της Δυτικής και της Βόρειας Ζακύνθου, καταφεύγουν για να αναπαυθούν ή να γεννήσουν τα μικρά τους οι μεσογειακές φώκιες Monachus Monachus, ένα από τα πιο σπάνια θηλαστικά του πλανήτη μας. Είναι το μόνο είδος φώκιας που ζει στη Μεσόγειο. Στις παράκτιες περιοχές, κυρίως σε απόκρημνα βράχια και γκρεμούς, συχνά φωλιάζουν πολλά είδη πουλιών, όπως ο ασημόγλαρος, ο αρτέμης, ο θαλασσοκόρακας, ο μαυροπετρίτης και το αγριοπερίστερο, ενώ χαρακτηριστικά είδη φυτών είναι το κρίταμο και η κάπαρη που αντέχουν στην αλμύρα. Σαράντα περίπου ναυτικά μίλια νότια της Ζακύνθου «πλέει» στα νερά του Ιονίου πελάγους ένα σύμπλεγμα από μικρά νησιά και ξέρες, οι Στροφάδες ή Στροφάδια. Το Μεγάλο Στροφάδι ή Σταμφάνη και το Μικρό Στροφάδι ή Αρπίνα. Η Σταμφάνη και η Αρπίνα ήταν οι «Πλωτές Νήσοι» των αρχαίων Ελλήνων. Σύμφωνα με το μύθο έως εδώ κυνήγησαν οι γιοι του Βορέα τις φτερωτές Άρπυες. Αναγκάστηκαν 24

όμως να κάνουν στροφή προς τα πίσω. Έτσι μάλλον εξηγείται και η νεότερη ονομασία των νησιών «Στροφάδες». Τα αξιόλογα στοιχεία που συνθέτουν το ιδιαίτερο περιβάλλον τους οδήγησαν στο χαρακτηρισμό των δυο νησιών ως «Καταφύγιο Άγριας Ζωής», ως «Περιοχή προστασίας της φύσης στο πλαίσιο του Εθνικού Θαλάσσιου Πάρκου Ζακύνθου» και ως σημαντικής περιοχής του Ευρωπαϊκού Δικτύου Προστατευόμενων Περιοχών Natura 2000. Τα Στροφάδια αποτελούν έναν εξαιρετικά πολύτιμο σταθμό στο Ιόνιο πέλαγος για τα μεταναστευτικά πουλιά. Είναι η πρώτη στεριά που συναντούν καθώς ταξιδεύουν από την Αφρική προς την Ευρώπη. Κάθε άνοιξη χιλιάδες χελιδόνια, μελισσοφάγοι, συκοφάγοι, τσαλαπετεινοί, τρυγόνια και πολλά άλλα μικροπούλια καταφθάνουν εξαντλημένα από το κοπιαστικό ταξίδι αναζητώντας τροφή και ανάπαυση. Παγώνι Πολλά επίσης υδρόβια και παρυδάτια πουλιά, όπως οι χαλκόκοτες, οι χουλιαρομύτες, οι πορφυροτσικνιάδες, βρίσκουν καταφύγιο στις πρόσκαιρες υδροτοπικές εκτάσεις που σχηματίζονται σε μέρη που συγκεντρώνονται τα νερά της βροχής. Εδώ φωλιάζουν και μερικές δεκάδες ζευγάρια αρτέμηδες, ένα σπάνιο είδος θαλασσοπουλιού. Η θάλασσα γύρω από τα νησιά, πλούσια όχι μόνο σε είδη 25

ψαριών, αλλά και σε πληθυσμούς, φιλοξενεί επίσης τη μεσογειακή φώκια Monachus Monachus, το ρινοδέλφινο και το ζωνοδέλφινο. Το 1/3 σχεδόν της έκτασης της Σταμφάνης καλύπτει ένα δάσος από θαμνοκυπάρισσα. Το δάσος αυτό είναι από τα πιο μεγάλα και σημαντικά σε όλη τη δυτική Ελλάδα. Η ραγδαία και πρωτοφανής εξέλιξη της επιστήμης και της τεχνολογίας συνδυαζόμενη με την πρωτόγνωρη αύξηση του παγκόσμιου πληθυσμού εντείνει τις πιέσεις προς το φυσικό περιβάλλον, του οποίου τα «δικαιώματα» δεν πρέπει να θυσιαστούν στο βωμό της αλόγιστης και ανεξέλεγκτης ανάπτυξης. Ο άνθρωπος οφείλει το γρηγορότερο να αντιληφθεί πως όσο τέλειο και αν φτιάξει το ανθρωπογενές περιβάλλον (κατοικίες, πόλεις, χώρους εργασίας), αν καταστρέψει τη φύση δεν θα μπορέσει να επιβιώσει, αφού αυτή παράγει τα δυο βασικά αγαθά της ζωής: το οξυγόνο και το νερό. Αδήριτη λοιπόν ανάγκη και στη Ζάκυνθο και αναγκαία προϋπόθεση της βιώσιμης τουριστικής ανάπτυξης η προστασία των πολλών φυσικών βιότοπων που δεν έχουν ακόμα καταστραφεί ή υποβαθμιστεί και που πρέπει να αποτελέσουν την τελευταία γραμμή άμυνας του παλαιού φυσικού κόσμου που χάνεται. Η αίσθηση ευθύνης που φέρει ο καθένας ατομικά απέναντι στη φύση μπορεί να ενισχυθεί με την εκπαίδευση και την διεύρυνση των γνώσεων σχετικά με το περιβάλλον και τους φορείς οικολογικών αρμοδιοτήτων. Η επιμόρφωση στο τομέα του περιβάλλοντος πρέπει να απευθύνεται σε διάφορες κατηγορίες του πληθυσμού και να στοχεύει στη διεύρυνση και την εμβάθυνση των γνώσεων στον τομέα του περιβάλλοντος μέσω της χρήσης κατάλληλων εκπαιδευτικών μέσων. Η ανάγκη μιας ευρύτερης διαπαιδαγώγησης σε σχέση με το περιβάλλον είναι σήμερα αδιαμφισβήτητη. Για να διασφαλισθούν οι βασικές συνθήκες διαβίωσης του ανθρώπου και να καταστεί δυνατή η ύπαρξη και η ποιότητα ζωής των μελλοντικών γενεών, είναι αναγκαίο να εδραιωθεί κατάλληλα η συνειδητοποίηση της σημασίας του περιβάλλοντος, και αυτό ανεξάρτητα από τα μέσα πολιτικού και 26

οικονομικού προγραμματισμού. Οι άνθρωποι επιβάλλεται να καθίστανται ευαίσθητοι όσον αφορά στην αξία του περιβάλλοντος ήδη από το σχολείο. Και να έχουν την ευαισθησία αυτή και στο χώρο εργασίας και σε σχέση με έτοιμα προϊόντα και φυσικές παραγωγές. Στο σημείο αυτό θεωρείται σκόπιμη και χρήσιμη η καταχώρηση της συνέντευξης του υπεύθυνου λειτουργίας του κέντρου περιβαλλοντικής εκπαίδευσης Λιθακιάς κ. Διονυσίου Τριαντάφυλλου. ΕΡΩΤΗΣΗ: Πότε ιδρύθηκε το Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Λιθακιάς Ζακύνθου και με ποιο σκοπό; ΑΠΑΝΤΗΣΗ: Το Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Λιθακιάς λειτουργεί από το 1999 και σκοπός της ίδρυσής του υπήρξε η ευαισθητοποίηση σε θέματα περιβάλλοντος, η συνειδητοποίηση ότι ο άνθρωπος παραβιάζοντας τα δικαιώματα του περιβάλλοντος φαλκιδεύει και θέτει ουσιαστικά σε κίνδυνο τα δικά του δικαιώματα. Η Ζάκυνθος με τη φυσική της ομορφιά και την πλούσια πολιτιστική της κληρονομιά, διαθέτοντας ένα από τα δυο Εθνικά Θαλάσσια Πάρκα της Ελλάδας και ένα Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης είναι ένας ιδανικός προορισμός για τουριστική περιβαλλοντική εκπαίδευση. ΕΡΩΤΗΣΗ: Σε ποιους απευθύνεστε και με ποιο τρόπο; ΑΠΑΝΤΗΣΗ: Αποδέκτες της προσπάθειάς μας είναι εκπαιδευτικοί και μαθητές της πρωτοβάθμιας και της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης όχι μόνο της Ελλάδας, αλλά και του εξωτερικού. Στα πλαίσια της επίσημης Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης στην Ελλάδα οργανώνονται από τα σχολεία εκπαιδευτικές περιβαλλοντικές επισκέψεις σε προστατευόμενες περιοχές ή περιοχές ιδιαίτερου φυσικού κάλλους. Η Ζάκυνθος καλύπτει και τις δυο αυτές παραμέτρους. Οι εκδρομές έτσι ξεφεύγουν απ τις παραδοσιακές μορφές εκδρομών αναψυχής και σχετίζονται περισσότερο με τον οικοτουρισμό καθώς οι φυσικές ομορφιές ιδιαιτερότητες του τόπου αποτελούν και τον κύριο λόγο επιλογής προορισμού. Αποδέκτης επίσης της προσπάθειας του Κ. Π. Ε. Λιθακιάς είναι η τοπική κοινωνία στο σύνολό της. Με σεμινάρια, με έντυπο υλικό, με παρεμβάσεις στα έντυπα και ηλεκτρονικά Μ. Μ. Ε., με ενημέρωση των φορέων της Αυτοδιοίκησης, με θεματικές ημερίδες επιδιώκεται η μεγαλύτερη δυνατή συμβολή του κέντρου στα ζητήματα του 27

περιβάλλοντος με βασική συνισταμένη την αντίληψη ότι το περιβάλλον δεν είναι αναλώσιμο προϊόν. ΕΡΩΤΗΣΗ: Μιλήσατε κ. Τριαντάφυλλε για θεματικού χαρακτήρα παρεμβάσεις. Ποια είναι τα θέματα αυτών των παρεμβάσεων; ΑΠΑΝΤΗΣΗ: Το θαλάσσιο περιβάλλον και τα απειλούμενα είδη με αιχμή τη θαλάσσια χελώνα Καρέτα Καρέτα, ο ελαιώνας σαν ευρύτερο οικοσύστημα και ο σεισμός σαν φυσικό φαινόμενο με κύριο σημείο αναφοράς τις επιπτώσεις του και τους τρόπους προστασίας αποτελούν κυρίως τις θεματικές μας ενότητες. Σε σχέση με το σεισμό είναι άξιο υπόμνησης το γεγονός ότι το παραδοσιακό και δομημένο περιβάλλον της Ζακύνθου υπήρξε θύμα του. Σήμερα είμαστε σε θέση να γνωρίζομε ότι υπάρχει η δυνατότητα περιορισμού των αρνητικών επιπτώσεων από φυσικές καταστροφές. Στον άνθρωπο, στις εμπειρίες του, στη γνώση του, στη βούλησή του, στις αξίες και στις προτεραιότητές του επαφίεται η αξιοποίηση αυτής της δυνατότητας. ΕΡΩΤΗΣΗ: Θα σας ήταν εύκολο να μας δώσετε περισσότερες πληροφορίες για τη δραστηριοποίησή σας στο χώρο της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης; ΑΠΑΝΤΗΣΗ: Η άμεση επαφή των εκπαιδευτικών και των μαθητών με περιοχές ιδιαίτερου φυσικού κάλλους, η ενημέρωσή τους με αξιοποίηση και των σύγχρονων τεχνολογιών για τη χλωρίδα και την πανίδα μιας οικολογικά ευαίσθητης περιοχής, η μύησή τους στη λειτουργία και τη σημασία των οικοσυστημάτων, οι συζητήσεις στις οποίες συμμετέχουν και οι ομαδικές κατά κανόνα εργασίες τις οποίες εκπονούν δε κάνουν τη εκπαίδευση τους μόνο ευχάριστη, αλλά και δημιουργική. Η εμπειρία και τα στατιστικά στοιχεία της τελευταίας δεκαετίας αναδεικνύουν όμως και μια άλλη διάσταση της τουριστικής περιβαλλοντικής εκπαίδευσης. Τα στοιχεία που συγκεντρώθηκαν με ερωτηματολόγια και συγκεκριμένα πρωτόκολλα προκειμένου να αξιολογηθούν τα επίπεδα κινητικότητας των σχολείων πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης της Ελλάδας και του εξωτερικού, που συμμετέχουν σε ασκήσεις περιβαλλοντικής εκπαίδευσης στη Ζάκυνθο σε συνδυασμό με τα στοιχεία που συγκεντρώθηκαν από την Ένωση Ξενοδόχων και τις λιμενικές αρχές της Ζακύνθου αναδεικνύουν την τουριστική και περιβαλλοντική εκπαίδευση σε μια σημαντική μορφή εναλλακτικού τουρισμού. Ενδεικτικά 28

αναφέρεται ότι κατά μέσο όρο 1.500 μαθητές και 350 εκπαιδευτικοί συνοδοί επισκέπτονται ετήσια τη Ζάκυνθο τους μήνες εκτός της τουριστικής περιόδου. Σημειωτέον ότι ο αριθμός των επισκεπτών αυτού του είδους μπορεί να διευρυνθεί κατά πολύ εάν ενισχυθούν οι υποδομές υποδοχής και φιλοξενίας των σχετικών με το είδος διαμονής και εκπαίδευσης δραστηριοτήτων. Οι περιβαλλοντικές επισκέψεις αναδεικνύουν και τη διαρκή και λειτουργική αλληλεξάρτηση των κύριων πυλώνων της ανάπτυξης που είναι η οικονομία, η κοινωνία, το περιβάλλον και ο πολιτισμός. Οι επισκέπτες, μαθητές εκπαιδευτικοί, έρχονται πρώτα και κύρια σε επαφή με το φυσικό περιβάλλον, γνωρίζουν τον πολιτισμό της Ζακύνθου. Παράλληλα δίνουν μια οικονομική ανάσα στις επιχειρήσεις κατά τη νεκρή τουριστική περίοδο. Η επαφή τέλος με τη φυσική ομορφιά, την ιστορία, την παράδοση και τα έθιμά της δημιουργεί μεγάλες πιθανότητες οι επισκέπτες αυτοί να ξαναεπισκεφθούν τη Ζάκυνθο με τις οικογένειές τους και βέβαια να τη διαφημίσουν στο συγγενικό και το φιλικό τους περιβάλλον. Έτσι λοιπόν προκύπτει ένας αξιόλογος συνδυασμός περιβαλλοντικής εκπαίδευσης, οικονομίας και πολιτισμού. ΕΡΩΤΗΣΗ: Στη Ζάκυνθο έχει κυριαρχήσει ο μαζικός τουρισμός καλοκαιρινών διακοπών. Θεωρείτε εφικτή τη συνύπαρξη αυτού του είδους τουρισμού με τις οικολογικές ευαισθησίες, τις οποίες φιλοδοξείτε να καλλιεργήσετε; ΑΠΑΝΤΗΣΗ: Αυτό το είδος του τουρισμού είναι πλέον και οικονομικά επιζήμιο. Η συνύπαρξή του με την έλλειψη σχεδιασμού και με την απουσία της απαραίτητης υποδομής και ανωδομής έχει ήδη οδηγήσει σε ένα φαύλο κύκλο. Η χαμηλή ποιότητα του μαζικού τουρισμού υποβαθμίζει διαρκώς το τουριστικό προϊόν και η υποβάθμισή του τουριστικού προϊόντος τροφοδοτεί με τη σειρά της νομοτελειακά την όλο και χαμηλότερη ποιότητα του μαζικού τουρισμού. Αναμφίβολα η μορφή του μαζικού τουρισμού δεν είναι εύκολο να συνυπάρξει με ένα ευαίσθητο οικολογικά περιβάλλον, με θύμα βέβαια, επαναλαμβάνω, όχι μόνο το περιβάλλον, αλλά και με την ίδια την τουριστική ανάπτυξη. Εστιάζοντας στο ρόλο μας ως φορέα περιβαλλοντικής εκπαίδευσης θέλω να επισημάνω κλείνοντας ότι η περιβαλλοντική εκπαίδευση αποτελεί ένα συγκεκριμένο τύπο εκπαίδευσης που στοχεύει στη διαμόρφωση ενημερωμένου και ευαίσθητου στα περιβαλλοντικά ζητήματα πληθυσμού. Μοναδικά μας μέσα είναι η 29

καλλιέργεια γνώσεων, δεξιοτήτων, κινήτρων και στάσης ζωής, αισθήματος προσωπικής δέσμευσης ότι θα στρατευτεί ατομικά και συλλογικά προς την κατεύθυνση της πλήρους αντιμετώπισης ή έστω της άμβλυνσης των υπαρχόντων προβλημάτων και της πρόληψης νέων. Ο τουριστικός σχεδιασμός πρέπει να αντικρίζει τη φύση, όχι μόνο της Ζακύνθου, αλλά και γενικότερα, όχι σαν έναν κόσμο που προορίζεται να χαθεί, αλλά σαν ένα αγαθό που χρειάζεται να προστατευθεί και να διατηρήσει τη δυνατότητα αναπαραγωγής του προς όφελος και των σημερινών, αλλά και των μελλοντικών γενεών. Η φυσική κληρονομιά, όπως άλλωστε και η πολιτιστική, δεν ανήκει μόνο στο σήμερα, αλλά και στο αύριο. Και αυτό το αύριο του φυσικού περιβάλλοντος ταυτίζεται με το αύριο και της τουριστικής ανάπτυξης. Εάν το φυσικό περιβάλλον δεν έχει μέλλον, δεν μπορεί να έχει μέλλον ούτε ο τουρισμός. Σχεδιασμός της τουριστικής ανάπτυξης δεν μπορεί να σημαίνει την κατασπατάληση ή την υποβάθμιση των φυσικών πόρων που απλόχερα δόθηκαν σ αυτό τον τουριστικό προορισμό, αλλά την ανακάλυψη, την προστασία, την ανάδειξη, την κατανόηση και την προσφορά με αυστηρή τήρηση των κανόνων της αειφόρου ανάπτυξης όλων εκείνων των κρυμμένων μυστικών της ζακυνθινής φύσης που την κάνουν πραγματικά ξεχωριστή και αξιοθαύμαστη. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ Χαρακτηριστικά ιστορικά στοιχεία Το νησί οφείλει την ονομασία του στο γιό του βασιλιά της Τροίας Δάρδανου, ΖΑΚΥΝΘΟ, ο οποίος σύμφωνα με την εκδοχή του Παυσανία, πέρασε στο νησί γύρω στα 1500 ή 1457 π. Χ. και έχτισε την πόλη. Αντίθετα ο Θουκυδίδης θεωρεί τους Ζακυνθίους αποίκους των Αχαιών. Η διαφωνία αυτή για την ταυτότητα των αποίκων δεν αποκλείει την εκδοχή ο αποικισμός του νησιού να ήταν μια συνδυασμένη προσπάθεια οικιστών από την Αρκαδία και την Αχαΐα ή να δημιουργήθηκε η σύγχυση επειδή οι Αρκάδες που 30

ακολούθησαν το Ζάκυνθο κατάγονταν από την Ψωφίδα, που γειτνιάζει με την Αχαϊα. Από τη μελέτη των νομισματικών τύπων του νησιού (στην πίσω όψη των οποίων σταθερό μοτίβο μέχρι τον 5 ο π.χ. αιώνα ήταν ο τρίποδας, σύμβολο του Απόλλωνα και μετά ο ίδιος ο θεός καθιστός και κρατώντας λύρα) φαίνεται ότι στην ιδέα και στην οργάνωση αυτής της αποικίας έπαιξε κάποιο σημαντικό ρόλο το μαντείο των Δελφών. Η Ζάκυνθος, μετά τον αποικισμό της από το Ζάκυνθο περιήλθε στην εξουσία του Οδυσσέα υπό την αρχηγία του οποίου πήρε μέρος στην Τρωϊκή εκστρατεία με 12 πλοία. Μετά το φόνο των μνηστήρων, μεταξύ των οποίων ήταν και 20 ζακυνθινοί, οι κάτοικοι του νησιού επαναστάτησαν εναντίον του Οδυσσέα και απέκτησαν την ανεξαρτησία τους. Το νησί διακυβερνήθηκε δημοκρατικά μέχρι το 404 π.χ. Η πολυανθρωπία του νησιού, η έλλειψη των αναγκαίων αγαθών και το επιχειρησιακό τους πνεύμα έσπρωξε τους ζακυνθίους στη δημιουργία αποικιών. Αναφέρεται ότι οι Ζακύνθιοι συμμετείχαν στην ίδρυση της αποικίας του Κρότωνα στην Κάτω Ιταλία, ενώ συγγραφείς της ύστερης αρχαιότητας θεωρούν την Ισπανική Ζάκανθα ή Sagnutum Ζακυνθινή αποικία. Νέα αύξηση του πληθυσμού βρήκε τη διέξοδο μιας νέας αποικίας στις Κυδωνιές της Κρήτης. Επίσης οι ζακύνθιοι έχει υποστηριχθεί ότι δημιούργησαν αποικία και στην Πάρο. Εχει διατυπωθεί τέλος η υπόθεση εξ αιτίας της εντυπωσιακής ομοιότητας των νομισμάτων του Δαμαστίου και άλλων πόλεων της Ηπειροϊλλυρικής περιοχής με εκείνα της Ζακύνθου, ότι η Ζάκυνθος ήταν η μητρόπολη των Ελληνικών αποικιών κοντά στα ιλλυρικά ορυχεία ασημιού. Με το ξέσπασμα του Πελοποννησιακού πολέμου η Ζάκυνθος έστειλε στην Κέρκυρα 1000 βαριά οπλισμένους στρατιώτες και στη Σικελική εκστρατεία πήρε μέρος στο πλευρό της Αθήνας. Μετά την ήττα των Αθηναίων στον Πελοποννησιακό πόλεμο επιβλήθηκε στο νησί ολιγαρχικό καθεστώς. Με την ειρήνη μεταξύ Αθήνας Σπάρτης οι δημοκρατικοί κατέλαβαν την αρχή και την διατήρησαν μέχρι την κατάληψη του νησιού από το Φίλιππο τον Μακεδόνα το 217 π.χ. Η Ζάκυνθος το 191 π.χ. έγινε ρωμαϊκή. Τη Ζάκυνθο φαίνεται ότι επηρέασε και η αντιζηλία Αντωνίου Οκταβιανού. Μια σειρά χάλκινα 31