Giulia Santelmo: ένα ιστορικό μυθιστόρημα του 19ου αιώνα από την ιταλόφωνη παραγωγή της Επτανήσου. Ήβη Καζαντζή Ο Ερμάννος Λούντζης γεννήθηκε στη Ζάκυνθο το 1806, όπου και πέθανε το 1868. Σε πολύ μικρή ηλικία έχασε τον πατέρα του και μεγάλωσε με τη γερμανίδα μητέρα του και τα αδέρφια του. Όταν ξέσπασε η ελληνική επανάσταση στα 1821 ο έφηβος τότε Ερμάννος εξέφρασε την επιθυμία να πολεμήσει μαζί με τους υπόδουλους Έλληνες κατά του κατακτητή. Η μητέρα του έσπευσε να τον στείλει για σπουδές στο εξωτερικό, στην Ιταλία, όπου ασχολήθηκε με τη φιλολογία και τη νομική. Στη συνέχεια ο Λούντζης φοίτησε για ένα διάστημα στη Σορβόννη και έπειτα κατέληξε στη Γερμανία όπου άκουσε μαθήματα φιλοσοφίας από διάσημους καθηγητές και διανοητές τη εποχής, όπως τον Schelling και τον Gans (ο τελευταίος υπήρξε μαθητής και εκδότης του Hegel). Επέστρεψε στην ιδιαίτερη πατρίδα του τη Ζάκυνθο, όπου παντρεύτηκε και απέκτησε 6 παιδιά (2 από τα οποία απεβίωσαν σε μικρή ηλικία). Στη Ζάκυνθο ο Λούντζης αποσύρθηκε στη βίλα του στην περιοχή της Σαρακίνας και αφιερώθηκε στη μελέτη και τη συγγραφή. Αργότερα αποφάσισε να ασχοληθεί ενεργά με την πολιτική ζωή του τόπου του. Το 1852 εκλέχτηκε βουλευτής της Ί Ιονίου Βουλής μαζί με τον Κωνσταντίνο Λομβάρδο και το κόμμα των ενωτικών Ριζοσπαστικών και ορίστηκε πρόεδρος της επιτροπής της Ιονίου Βουλής για τη δημόσια εκπαίδευση. Τα πρώτα έργα του Λούντζη είναι γραμμένα στα ιταλικά ενώ στη συνέχεια γράφει τα τελευταία του έργα, ιστορικά δοκίμια, στα ελληνικά. Στο αρχείο του βρίσκουμε ανέκδοτες πραγματείες, θεατρικά, δοκίμια, σημειώσεις, επιστολές κ.ά. Όσον αφορά τα δημοσιευμένα έργα του: Το 1843 εκδίδει στη Μάλτα το Miscellanea 1 και στη συνέχεια, τον ίδιο χρόνο το μυθιστόρημα Una vita perduta 2. Τρία χρόνια αργότερα, το 1846 εκδίδει και πάλι στη Μάλτα ένα ακόμη μυθιστόρημα, το Giulia Santelmo 3. Μερικά χρόνια αργότερα (1851) εκδίδει Το μέλλον του ελληνικού έθνους εκ του παρελθόντος εξαγόμενον 4 και λίγο μετά (1856) το Περί της πολιτικής καταστάσεως της Επτανήσου επί Ενετών 5, έργα που ανήκουν στο χώρο της ιστοριογραφίας. Ενδιάμεσα δημοσιεύτηκαν πολλά γραπτά του σε διάφορα περιοδικά είτε στα Επτάνησα είτε στο εξωτερικό. Πολλά από τα στοιχεία της βιογραφίας του Ερμάννου Λούντζη τα αντλούμε από την αυτοβιογραφία του και από τις επιστολές του, κυρίως με του γιους του, με τους οποίους αλληλογραφούσε όταν εκείνοι σπούδαζαν στο εξωτερικό. Στο αρχείο του Λούντζη (το οποίο τεκμηρίωσε και δημοσίευσε ο Ζήσιμος Συνοδινός) υπάρχουν και άλλες επιστολές δημοσιευμένες ή ανέκδοτες με άλλους φίλους ή λόγιους της εποχής του 6. Η αυτοβιογραφία του 1 Ανωνύμου [= Ermanno Conte Lunzi], Miscellanea, Malta, Tipografia Izzo E. Co., 1843. 2 Ανωνύμου [= Ermanno Conte Lunzi], Una vita perduta, Malta, Tipografia Izzo E. Co., 1843. 3 Ανωνύμου [= Ermanno Conte Lunzi], Giulia Santelmo, Malta, Tipografia Izzo E. Co., 1846. 4 Ερμάννος Λούντζη, Το μέλλον του ελληνικού έθνους εκ του παρελθόντος εξαγόμενον, Ζάκυνθος, Τυπογραφείο «ο Παρνασσός», 1851. 5 Ερμάννος Λούντζης, Περί της πολιτικής καταστάσεως της Επτανήσου επί Ενετών, Αθήνα, Τύποις Χ. Νικολαΐδου Φιλαδελφέως, 1856. Το ίδιο βιβλίο εκδίδεται, διορθωμένο και επαυξημένο, το 1858 στη Βενετία, μεταφρασμένο στα ιταλικά από τον Μαρίνο Τυπάλδο Φορέστη και τον Νικόλαο Βαρότση, με τον τίτλο Della condizione politica delle isole Jonie sotto il dominio Veneto, preceduta da un compendio della storia delle Isole stesse dalla divisione dell Impero Bizantino. 6 Ζήσιμος Χ. Συνοδινός, Αρχεία Οικογένειας Λούντζη, Ευρετήριο, πρόλογος Νίκιας Λούντζης, Αθήνα, Περίπλους, 2004.
2 Λούντζη επίσης εκδόθηκε σε ημιτελή μορφή (από το ελληνικό της χφ, το οποίο πλέον λανθάνει ενώ έχει βρεθεί το ιταλικό) το 1962 από τον Ντίνο Κονόμο. 7 Η παιδεία και η ματιά του Λούντζη ήταν κατ εξοχήν επηρεασμένα και στραμμένα προς τη δυτική Ευρώπη. Τον ίδιο θα μπορούσαμε να τον αποκαλέσουμε κοσμοπολίτη αν λάβουμε υπόψη και την καταγωγή του, όχι μόνο από την πλευρά της μητέρας του αλλά και από την πλευρά του Επτανησιώτη αριστοκράτη πατέρα του. Οπαδός του Δυτικού Φιλελευθερισμού, ποτισμένος με το πνεύμα του ρομαντικού ιδεαλισμού, παρακολούθησε από κοντά τα απελευθερωτικά κινήματα στην Ευρώπη και διαμόρφωσε τη σκέψη του μέσα από τη δυτική φιλοσοφία και αισθητική. Μέσα σ αυτό το πνεύμα του κοσμοπολιτισμού και ουμανισμού της δυτικής Ευρώπης και των Επτανήσων ο Λούντζης βρήκε εν μέρει και έναν ιδεολογικό και πολιτικό χώρο έκφρασης μέσα από την παράταξη των Ριζοσπαστικών, οι οποίοι διεκδικούσαν την ένωση της Επτανήσου με την Ελλάδα, την εθνική ανεξαρτησία και τη λαϊκή κυριαρχία μιας Πανελλήνιας Δημοκρατίας που θα συνέπραττε με τις υπόλοιπες Ευρωπαϊκές λαϊκές κυριαρχίες. Οι βασικές του λοιπόν πολιτικές αρχές είναι τα ανθρωπιστικά δικαιώματα της ισότητας, της ισονομίας, της ελευθερίας, της ανεξιθρησκίας. Αυτές πρέσβευε και ως στοχαστής και ως πολιτικός και ως γαιοκτήμονας. Αυτά είναι και τα ζητήματα που τον απασχόλησαν σε όλη του τη ζωή και που τα εξέφρασε μέσα από τα συγγράμματά του, είτε τα δοκιμιακά είτε τα αμιγώς λογοτεχνικά. Στους κύκλους των γραμμάτων ο Λούντζης έμεινε περισσότερο γνωστός για το ιστορικό του έργο παρά για το λογοτεχνικό. Μέχρι και σήμερα τα λογοτεχνικά του πονήματα είναι ελάχιστα γνωστά. Σε αυτό σίγουρα συντελεί και το γεγονός ότι είναι γραμμένα στα ιταλικά. Το πρώτο από τα δημοσιευμένα λογοτεχνικά του έργα, το Miscellanea [«Σύμμεικτα»] (συλλογή σατιρικών διηγημάτων και αποφθεγμάτων/σκέψεων) μεταφράστηκε στα ελληνικά το 1977 από το δισέγγονό του Νίκο Λούντζη. 8 Το Una vita perduta είχε μεταφραστεί πολύ νωρίτερα, το 1878 από τον Διονύσιο Τρίκαρδο, με τον τίτλο Απολώλώς βίος. 9 Το τρίτο κατά σειρά λογοτέχνημά του το μυθιστόρημα Giulia Santelmo παραμένει αμετάφραστο μέχρι σήμερα. Πρόκειται για ένα ιστορικό μυθιστόρημα, όπως δηλώνει και ο ίδιος ο συγγραφέας του με τον υπότιτλο novella storica. Σύμφωνα με πληροφορίες που αντλούμε από τις ανέκδοτες επιστολές προς τον Λούντζη από το φίλο του, λόγιο και καθηγητή Λουδοβίκο Ιγνάτιο Μαρτζώκη που ζούσε κι αυτός στη Ζάκυνθο, το μυθιστόρημα γράφτηκε στα χρόνια 1844-45 ενώ 7 Για το ιταλικό χφ. της αυτοβιογραφίας βλ. Ζ. Συνοδινός, ό.π., σ. 60. Για την ελληνική εκδοχή της αυτοβιογραφίας αλλά και για την αλληλογραφία του Λούντζη προς τους γιους του Αναστάσιο και Νικόλαο βλ. Ερμάννου Λούντζη, Ανέκδοτα κείμενα, εισαγωγή και σχόλια Ντίνου Κονόμου, Αθήνα, Σύλλογος προς διάδοσιν ωφελίμων βιβλίων, 1962. Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τη ζωή και το έργο του Ερμάννου Λούντζη βλ. επίσης: Αναστασία-Δανάη Λαζαρίδου, «Μορφές του επτανησιακού Διαφωτισμού: ο Ερμάννος Λούντζης, η αυτοβιογραφία και η διερεύνηση των λογοτεχνικών ειδών» [ανακοίνωση στο Γ Συνέδριο ΕΕΝΣ] http://www.eenscongress.eu/?main page=1&main lang=de&eenscongress_cmd=wysiwygdialog&eenscongress_id =49. 8 Ερμάννου Λούντζη, Miscellanea, προλεγόμενα Διονυσίου Ρώμα, σημείωμα-μτφ. Νίκου Λούντζη, Αθήνα 1978. 9 Ερμάννου Λούντζη, Ο απολωλώς βίος, μεταφρασθείς εκ του ιταλικού υπό Διονυσίου Α. Τρικάρδου, εν Ζακύνθω 1878. Αρχικά η μετάφραση του μυθιστορήματος, με προλεγόμενα του Τρίκαρδου, εμφανίζεται στο περιοδικό Κόριννα σε συνέχειες, από το Μάρτιο του 1877 έως τον Φεβρουάριο του 1878. Σχετικά με το εν λόγω μυθιστόρημα βλ. και Βαγγέλης Αθανασόπουλος, «Una vita perduta (Μια χαμένη ζωή και ένα χαμένο για τη νεοελληνική λογοτεχνία μυθιστόρημα)», Περίπλους (αφιέρωμα στον Ερμάννο Λούντζη), χρόνος ΙΑ, τχ. 38-39, Ζάκυνθος 1994, σ. 70-114.
3 κυκλοφόρησε, όπως αναφέρθηκε πιο πριν, το 1846. Εκδόθηκε στο τυπογραφείο του Filippo Izzo στη Μάλτα. Αποτελείται από 38 σύντομα κεφάλαια, το καθένα από τα οποία φέρει έναν τίτλο μαζί με τη λατινική αρίθμηση. Επιπλέον, στην αρχή κάθε κεφαλαίου υπάρχει κι ένα μότο από αποσπάσματα γνωστών Ιταλών, Λατίνων και αρχαίων Ελλήνων ποιητών, σχετικά πάντα με το κεφάλαιο και την πλοκή του (Monti, Πίνδαρος, Foscolo, Πετράρχης, Ariosto, Alfieri, Δάντης, Tasso, Βιργίλιος, Manzoni κ.ά.). Στις επιστολές του Μαρτζώκη υπάρχουν αρκετές ακόμη πληροφορίες σχετικές με διορθώσεις, αλλαγές και προσθήκες που έγιναν στην πορεία της συγγραφής του μυθιστορήματος (άλλωστε ο Μαρτζώκης είναι αυτός, όπως πληροφορούμαστε από επιστολή του, που συντάσσει τον πίνακα διορθώσεων και το εισαγωγικό σημείωμα που προηγείται αυτού στην τελική έκδοση του βιβλίου). Μέσα στις επιστολές του Μαρτζώκη έχουμε και τις πρώτες κριτικές του μυθιστορήματος και το πιο σημαντικό, ανακαλύπτουμε ομοιότητες που συνδέουν το έργο με τη ζακυνθινή κοινωνική πραγματικότητα, στοιχείο ουσιαστικό για τη σύνθεση και τη σύλληψη του μυθιστορήματος. Η παρουσίαση εδώ, αναφορικά με το μυθιστόρημα, έχει σκοπό να αναδείξει την πολλαπλότητα των ταυτοτήτων του έργου, από κάθε πλευρά δόμησής του. Από τον ίδιο του τον συγγραφέα και την ιδιάζουσα ταυτότητά του, γλωσσική και πολιτισμική, από το περιεχόμενο και τις ιδέες του όσο, κι από την ίδια την ειδολογική ταυτότητα του κειμένου. Το Giulia Santelmo λοιπόν είναι ένα ρομαντικό ιστορικό μυθιστόρημα: Περιγράφει την ιστορία του έρωτα ενός ζευγαριού εν μέσω επαναστατικού ξεσηκωμού. Δεν πρόκειται όμως για μια απλή ιστορία αγάπης ανάμεσα σε δυο νεαρά άτομα του ιδίου κοινωνικού περιβάλλοντος. Ο νεαρός πατριώτης επαναστάτης Beniamino είναι ένας μεγαλοαστός τραπεζίτης, εβραίος στο θρήσκευμα, που χαίρει κοινωνικής καταξίωσης (τουλάχιστον επιφανειακά, όπως προκύπτει στο έργο) λόγω της οικονομικής του ευμάρειας. Η νεαρή κοπέλα, η Giulia, από την άλλη μεριά, είναι γόνος αριστοκρατικής οικογένειας της Νεάπολης της Ιταλίας, όπως προδίδει το όνομά της και τίτλος του μυθιστορήματος, δεδομένου ότι το επώνυμό της παραπέμπει σε τοπωνύμιο της περιοχής (Castel Santelmo). Ο έρωτάς τους θεωρείται ανάρμοστος από τον κοινωνικό περίγυρο, λόγω της θρησκευτικής ταυτότητας του νεαρού. Ταυτόχρονα μπαίνει στο προσκήνιο και ο αντίπαλος εραστής και πολιτικοκοινωνικός εχθρός του νεαρού επαναστάτη τραπεζίτη, ο Caldara (παραφθορά του ονόματος calderari, με το οποίο χαρακτηρίζανε τους οπαδούς και υπερασπιστές της δεσποτικής μοναρχίας που αντιμάχονταν τους Καρμπονάρους και τους Φιλελεύθερους και οι οποίοι στην πλειοψηφία τους ήταν πρώην εγκληματίες και κακοποιά στοιχεία). 10 Εμφανίζεται ακόμη και η φιγούρα του αγωνιστή, ψυχή του επαναστατικού κινήματος, Frà Luigi, ενός μοναχού που μάχεται κατά του τυράννου και της μοναρχίας και υπέρ της λαϊκής κυριαρχίας και της θέσπισης Συντάγματος, δίχως όμως να είναι σε θέση να κατανοήσει απόλυτα την πολιτικοκοινωνική πραγματικότητα, ακόμη και γι αυτά που ο ίδιος διεκδικεί. Η δημοκρατικότητα και η μεγαλοψυχία του σταματάνε μπροστά στην κοντόφθαλμη θρησκοληψία του. Φτάνει λοιπόν στο σημείο να εναντιωθεί όχι μόνο στον (απαράδεκτο και μιαρό κατά την άποψή του) έρωτα μεταξύ του εβραίου και της χριστιανής, αλλά και να θεωρήσει το νεαρό ως ξένο και πιθανότατα επικίνδυνο στοιχείο σε σχέση με το εξεγερμένο λαϊκό επαναστατικό σώμα, στο οποίο ο Beniamino είχε ενσωματωθεί ενεργά από την πρώτη στιγμή, 10 Η σχετική επεξήγηση δίνεται σε υποσημείωση του μυθιστορήματος. Βλ. Giulia Santelmo, ό.π., σ. 157.
4 πλημμυρισμένος από αισθήματα πατριωτισμού, δικαιοσύνης και ελευθερίας. Βλέπουμε λοιπόν ότι ήδη βρισκόμαστε μπροστά σε ένα ζήτημα ταυτότητας θρησκευτικής και εθνικής παράλληλα με την κοινωνική και πολιτική ταυτότητα του ατόμου. Η άποψη του Λούντζη, απόλυτα σύμφωνη με τις φιλοσοφικές και πολιτικές του πεποιθήσεις, είναι εναρμονισμένη με την ιδέες της ανεξιθρησκίας και της αρχής της ατομικής ελευθερίας και της προσωπικής αξίας. Κατηγορεί εμμέσως πλην σαφώς τη μικρονοϊκή προοπτική της εκκλησίας και του κλήρου και την άκριτη υποταγή των πιστών στις δογματικές και καταδικαστικές τακτικές των ταγών τους. Σε αντιπαράθεση των θρησκόληπτων στεγανών θέτει τον ψυχικό και συναισθηματικό πλούτο του ατόμου που δύναται να φέρει στην επιφάνεια ο έρωτας και τα υψηλά ιδανικά. Η Θεός είναι ένας για όλους και όλοι είμαστε ίσιοι απέναντί του και μεταξύ μας, όταν πρόκειται για την ύπαρξη και την ψυχή μας. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο ήρωας στο μυθιστόρημα: Αν ήμουν εγώ ο Κύριος αυτής της βδελυρής κοινωνίας [...] θα την ξερίζωνα τελείως, έτσι ώστε να την ξαναφτιάξω με τέτοιο τρόπο που να μη χρειάζεται να ρωτάει κανείς τον άλλονε ούτε ποιος είναι, ούτε από πού βαστάει η σκούφια του. Ο άνθρωπος, αυτός και μόνο, θα είχε αξία. 11 Η όλη προσέγγιση αυτού του πολύπλευρου ζητήματος αποτελεί θα λέγαμε τον πυρήνα του μυθιστορήματος. Τίθεται το ζήτημα της προσωπικής ελευθερίας σε όλα τα επίπεδα: εθνικό, πολιτικό, κοινωνικό, θρησκευτικό, συναισθηματικό, ψυχικό κλπ. Η φιλοσοφική διάθεση με την οποία αντιμετωπίζει το ζήτημα ο συγγραφέας μέσα από τις απόψεις των ηρώων του αποκαλύπτουν τις φιλοσοφικές του ανησυχίες, τις οποίες διαπιστώνουμε και μέσα από τα άλλα έργα του. Τα δοκίμια για το χριστιανισμό, την έκθεση του Συστήματος του Spinoza, τα μελετήματα για την ιστορία και την πολιτική του τόπου του. 12 Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι ένα από τα πρόσωπα του Giulia Santelmo, ο εβραίος υπηρέτης του Beniamino, που διαρκώς βρίσκεται σε περίσκεψη και σε φιλοσοφική διάθεση, ονομάζεται Baruch (προφανώς από τον Spinoza). Το ιστορικό συγκείμενο τοποθετείται εν είδει σκηνικού αυτού του ρομαντικού φιλοσοφικού παραμυθιού, δίνοντάς του μια ρεαλιστική και ζωντανή χροιά. Εδώ τίθεται το ζήτημα του ιστορικού κομματιού του μυθιστορήματος, θέτοντας μαζί και ερωτήματα αναφορικά με το είδος και την ταυτότητά του. Ας τα πάρουμε όμως με τη σειρά: Η πλοκή του μυθιστορήματος όπως αναφέρθηκε ξετυλίγεται στη Νεάπολη της Ιταλίας κατά της διάρκεια της Επανάστασης του 1821. Μια πρώτη νύξη ως προς τον τόπο τουλάχιστον είναι ο ίδιος ο τίτλος του μυθιστορήματος, το όνομα της πρωταγωνίστριας, το οποίο προδίδει και τον τόπο καταγωγής της. Υπάρχουν ακόμη ιστορικά πρόσωπα που αναφέρονται και που δηλώνουν, στους αναγνώστες που γνωρίζουν τουλάχιστον, το χώρο και την εποχή. Παρόλα αυτά σε όλη σχεδόν την έκταση του μυθιστορήματος παρατηρείται η απουσία αναφοράς τόσο στο χρόνο όσο και στον τόπο. Η πιο προφανής αναφορά τους γίνεται προς το τέλος του μυθιστορήματος. Ο τόπος δηλώνεται μέσα από μια περιγραφή και ρητή αναφορά του ονόματος του κόλπου της Νεάπολης, ενώ η δήλωση του χρόνου βρίσκεται χαραγμένη πάνω σε ένα ανάθημα το οποίο ο ήρωας αντικρίζει σε άλλο τόπο (σε μια εκκλησία της Φλωρεντίας), σε υστερότερο χρόνο. Μια επιγραφή, λοιπόν, η οποία μένει στην 11 Giulia Santelmo, ό.π., σ. 17. Η μετάφραση του αποσπάσματος, καθώς και όσων ακολουθήσουν από το συγκεκριμένο έργο, είναι δική μου. 12 Esposizione del sistema di Spinoza, Zante Αnno 1837, Gennajo (1873), χφ. αδημοσίευτου έργου που βρίσκεται στο αρχείο του Λούντζη, βλ. Ζ. Συνοδινός, ό.π., σ. 57. Δυο δοκίμια για την ιστορία του Χριστιανισμού, μτφ. Νίκιας Λούντζης, Αθήνα, Μουσείο Μπενάκη, 2008. Για τα ιστορικά του δοκίμια βλ. Γεώργιος Ν. Λεοντσίνης, «Το ιστοριογραφικό έργο του Ερμάννου Λούντζη και η κοινωνική ιστορία της Επτανήσου», Περίπλους, ό.π., σ. 46-50.
5 ιστορία και στο χρόνο έρχεται να τοποθετήσει το έργο σε μια συγκεκριμένη ιστορική περίοδο. Το γεγονός αυτό θέτει το ζήτημα της χρονικότητας και της σημασίας της ιστορίας σε ένα συμβολικό επίπεδο, πέρα από συγκεκριμένα περιστατικά, τόπους και χρόνους. Όσον αφορά και πάλι το ζήτημα του χώρου και χρόνου της ιστορίας και της πλοκής του μυθιστορήματος το βασικό στοιχείο αποκάλυψής τους είναι οι υποσημειώσεις που βάζει ο συγγραφέας στο τέλος κάθε κεφαλαίου. Εκεί ο Λούντζης όχι μόνο επεξηγεί, πρόσωπα, γεγονότα και συνήθειες που αναφέρονται στο κείμενό του αλλά επίσης παραθέτει άμεσα, ως βιβλιογραφική αναφορά, τις ιστορικές του πηγές. Στις υποσημειώσεις αυτές βρίσκουμε πληθώρα πληροφοριών και επεξηγήσεων των θεμάτων που ακριβώς ενδιαφέρουν τον Λούντζη: χωρία από τις Γραφές, από το Ταλμούδ και από άλλα θρησκευτικά, ιστορικά ή φιλοσοφικά βιβλία. Όλες αυτές οι πληροφορίες συνθέτουν τελικά ένα παράλληλο κείμενο με αυτό του μυθιστορήματος. Από τη μια λοιπόν έχουμε τη μυθοπλαστική ιστορία και από την άλλη έχουμε την επιστημονική καταγραφή των πηγών, των παράλληλων δηλαδή στοιχείων που αντλεί από την πραγματικότητα και από την επιστήμη. Συνεπώς περνάμε σε μια άλλη πλευρά της ταυτότητας του έργου. Στην ειδολογική του κατάταξη και στην αντίληψη του ίδιου του συγγραφέα περί ιστορικού μυθιστορήματος. Ο ορισμός του ιστορικού μυθιστορήματος είναι ένα ζήτημα που έχει απασχολήσει θεωρητικούς και δημιουργούς της λογοτεχνίας σε πολλές και διαφορετικές εποχές. 13 Οι διάφορες απόψεις παρουσιάζουν πολλά κοινά σημεία αλλά και αρκετές αποκλίσεις ανάλογα με την εποχή, με τη λογοτεχνική παραγωγή και τα δείγματά της, αλλά και ανάλογα με τους επιδιωκόμενους στόχους τόσο του συγγραφέα όσο και του κριτικού του έργου. Εδώ δε θα επεκταθώ στην παράθεση ορισμών ή θεωρητικών απόψεων περί του είδους αλλά θα προσπαθήσω να εξαγάγω τα στοιχεία του μέσα από το συγκεκριμένο μυθιστόρημα. Ο Λούντζης όπως είδαμε είχε μια ευρύτατη παιδεία και γνώση τόσο της ιστορίας και της φιλοσοφίας όσο και της λογοτεχνίας της Ευρώπης. Η γλωσσομάθειά του τον καθιστούσε ικανό να διαβάζει στο πρωτότυπο έργα της εποχής του, τη στιγμή που αυτά κυκλοφορούσαν. Είχε δηλαδή άμεση επαφή με το δυτικοευρωπαϊκό λογοτεχνικό γίγνεσθαι την εποχή της παραγωγής του, γεγονός που επεξηγεί την πρωτοπορία του στον ελληνικό χώρο και την απευθείας ένταξή του στην ευρωπαϊκή κονίστρα των γραμμάτων της εποχής. Είναι σίγουρο λοιπόν ότι ο Λούντζης γνώριζε τόσο τον Walter Scott και το έργα του όσο και τον πατέρα του ιταλικού ιστορικού μυθιστορήματος, τον Alessandro Manzoni. Άλλωστε στο Giulia Sentelmo παραθέτει και ένα απόσπασμα του Manzoni, θέτοντάς το ως μότο στην αρχή κεφαλαίου του. 14 Ακόμη στο αρχείο του υπάρχουν χειρόγραφες σημειώσεις από ταξιδιωτικές εντυπώσεις μαζί με αποσπάσματα από το έργο του λομβαρδού μυθιστοριογράφου. 15 Ωστόσο το Giulia Santelmo δεν αποτελεί μίμηση των προηγούμενων ιστορικών μυθιστορημάτων. Όπως είδαμε τα ενδιαφέροντα του Λούντζη είναι καθαρά ιδεολογικά και φιλοσοφικά, εκφρασμένα ωστόσο μέσα από μια άρτια καλλιτεχνική 13 Σχετικά με τον ορισμό του ιστορικού μυθιστορήματος, ενδεικτικά από την ελληνική βιβλιογραφία, βλ. Αποστόλου Σαχίνη, Το ιστορικό μυθιστόρημα, Θεσαλονίκη, εκδόσεις Κωνσταντινίδη, 1971[β έκδοση] και Σοφία Ντενίση, «Το κατά Scott ιστορικό μυθιστόρημα και η εξέλιξή του σύμφωνα με τις απόψεις της κριτικής του δέκατου ένατου αιώνα», σε Το ελληνικό ιστορικό μυθιστόρημα και ο Sir Walter Scott (1830-1880), Αθήνα, Καστανιώτης, 1994, σ. 107-137, όπως και στο ίδιο βιβλίο το κεφάλαιο «Η λογοτεχνική κριτική του εικοστού αιώνα για το ιστορικό μυθιστόρημα: Herbert Butterfield, Georg Lukacs, Avrom Fleishman, Harry Shaw», σ. 138-199. 14 Giulia Santelmo, ό.π., σ. 251. 15 Viaggio da Berlino a Zante 1834. Contiene dal 1 ο Aprile fino al 19 Giugno (1834). Χφ. αδημοσίευτων ταξιδιωτικών εντυπώσεων, σημειώσεων και αποσπασμάτων έργων του Schelling και του Manzoni. Βλ. Ζ. Συνοδινός, ό.π., σ. 55.
6 πένα και πλαισιωμένα από ένα εξίσου άρτια επιστημονικά τεκμηριωμένο ιστορικό συγκείμενο. Μην ξεχνάμε ότι ο Λούντζης είναι γνωστός κατά κύριο λόγο για τη συστηματική επιστημονική του έρευνα και καταγραφή της ιστορίας του τόπου του, της Επτανήσου. Συναντάμε λοιπόν πολλά επιμέρους στοιχεία που το κατατάσσουν στο ιστορικό μυθιστόρημα: Αναφέρεται και τοποθετείται σε παλαιότερη εποχή, άρα υπάρχει μια χρονική απόσταση ανάμεσα στο συγγραφέα και την εποχή του και την εξιστορούμενη εποχή (εδώ βέβαια έχουμε μια απόσταση μόνο 25 περίπου χρόνων, γεγονός που για κάποιους θεωρητικούς δεν αποτελεί δόκιμο στοιχείο του είδους) υπάρχουν αντικρουόμενοι χαρακτήρες που εμπλέκονται σε ρομαντικές καταστάσεις τα πρόσωπα αυτά είναι αντιπροσωπευτικά διαφόρων κοινωνικών στρωμάτων και τάξεων διαφαίνονται μεν τα προσωπικά τους πάθη και οι ιδιαίτερες ιστορίες τους ωστόσο το προβάδισμα δεν δίνεται σε αυτά, αλλά στα δημόσια τεκταινόμενα και ενδιαφέροντα οι πρωταγωνιστές είναι μυθιστορηματικά πρόσωπα, ενώ τα πραγματικά ιστορικά πρόσωπα παρουσιάζονται είτε ως δευτερεύοντα είτε ως πηγές έμπνευσης των πλασματικών ηρώων και σε αυτή την περίπτωση τίθεται η σχετική διαφωτιστική υποσημείωση από το συγγραφέα. 16 Αυτό ασφαλώς που αδιαμφισβήτητα τοποθετεί το έργο στη λίστα των ευρωπαϊκών ιστορικών μυθιστορημάτων είναι η αποκάλυψη και παράθεση των ιστορικών πηγών στις οποίες βασίζεται ο Λούντζης. Αυτό είναι και το εμφανές στοιχείο στο έργο. Υπάρχει όμως και ένα άλλο χαρακτηριστικό στοιχείο, όχι ίσως τόσο ρητό, όμως εξίσου σημαντικό και ουσιαστικό τόσο για την κατάταξη του έργου όσο και για τη σύνθεση και τη λειτουργία του: Η διδακτική διάσταση και η συνάρτησή του με την παρούσα κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα της εποχής και του τόπου του συγγραφέα. Η ταύτιση των ημερομηνιών της επανάστασης στη Νάπολη και στην Ελλάδα θα μπορούσε απλώς να θεωρηθεί συμπτωματική. Ωστόσο διευρύνοντας την ιστορική ματιά σε μια πιο γενική σφαίρα, κατανοούμε ότι οι επαναστάσεις αυτής της εποχής (όπως και κάθε εποχής άλλωστε) έχουν όλες έναν κοινό παρονομαστή: Τη διεκδίκηση της ελευθερίας και της κοινωνικοπολιτικής αναδιάρθρωσης. Εδώ βέβαια θα πρέπει να κάνουμε και ένα χρονικό άλμα βάζοντας στο παιχνίδι και την εποχή της συγγραφής και της αφήγησης και όχι μόνο του εξιστορούμενου χρόνου. Είναι η χρονολογία ανάμεσα στα 1844-46 διάστημα κατά το οποίο, στα Ιόνια νησιά τουλάχιστον, γίνεται μια προσπάθεια επανένωσης με το ελεύθερο πλέον ελληνικό κράτος, ενώ παράλληλα συνεχίζεται η αγγλική κυριαρχία που όσο πάει και γίνεται πιο ασφυκτική για τους Επτανησιώτες. Αν λάβουμε λοιπόν υπόψη τον πολιτικό προσανατολισμό του Ερμάννου Λούντζη, παράλληλα με τη γενικευμένη εικόνα της φιλοσοφίας και του διδακτισμού της μέσα στο μυθιστόρημα, καθώς και την απουσία καθορισμού του χωροχρονικού ιστορικού πλαισίου (πέρα από την τελική αποκάλυψη αλλά και από τις παράλληλες ιστορικές πηγές- οι οποίες όμως θα μπορούσαν κατά μια ανάγνωση να θεωρηθούν περισσότερο ως περικείμενο παρά ως συγκείμενο-) τότε μπορούμε να ισχυριστούμε ότι το πραγματικό ιστορικό υπόβαθρο έχει συμβολική λειτουργία. Η εσκεμμένη αχρονική αφήγηση έχει σκοπό τη διαχρονική της ισχύ. Οι αγώνες ενός σύγχρονου εξεγερμένου λαού στην Ευρώπη, αγώνες για την απόκτηση της ελευθερίας και της δημοκρατίας, της αυτοδιαχείρισης και της λαϊκής κυριαρχίας, αφορούν ένα πανευρωπαϊκό σύνολο. Η εξιστόρηση μιας λαϊκής εξέγερσης με ιστορική ακρίβεια δεν αποτελεί παρά μια συγκαλυμμένη μορφή αφύπνισης προς τους υπόλοιπους 16 Σχετικά με τα στοιχεία σύνθεσης του ιστορικού μυθιστορήματος βλ. Σοφία Ντενίση, ό.π., σ. 107-137.
7 ανελεύθερους. Η αντίληψη της διαχρονικής ισχύς της ιστορίας και των παραδειγμάτων της 17 αλλά και η φιλοσοφική αντίληψη της κοινής μοίρας των ανθρώπων μπροστά στη Θεία Πρόνοια διατυπώνονται ξεκάθαρα από τον ίδιο το συγγραφέα στο σημείωμά του προς τον αναγνώστη, το οποίο προηγείται του μυθιστορήματος. Σημειώνει: Έθεσα το δάκτυλο σε πάθη του παρόντος, σε πληγές που είναι ακόμα ανοιχτές, αλλά αυτό που συμπεραίνει κανείς από το βιβλίο, αυτό στο οποίο θέλει να καταλήξει, βρίσκεται στο πεπρωμένο, που κυβερνά τους ανθρώπους και τα πράγματα γύρω τους. 18 Μέσα από μια πρώτη λοιπόν προσέγγιση του μυθιστορήματος Giulia Santelmo παρατηρούμε μια πολυμορφία του είδους, του περιεχομένου αλλά και της ανάγνωσής του. Θα μπορούσαμε να το χαρακτηρίσουμε ένα υβριδικό είδος ιστορικοφιλοσοφικού μυθιστορήματος. Ένα εξαίσιο και καλοδουλεμένο δείγμα της ρομαντικής μυθιστορηματικής παραγωγής με μια παράλληλη εγκυκλοπαιδική και επιστημονική πληροφόρηση όσο και συγκρότηση. Ένα λογοτεχνικό έργο το οποίο συνδυάζει το «τερπνόν μετά του ωφελίμου» και το οποίο τοποθετείται σε μια γενικότερη σφαίρα τόσο ιστορικού όσο και φιλοσοφικού αλλά και λογοτεχνικού ενδιαφέροντος. Το γεγονός της συγγραφής του έργου στην ιταλική γλώσσα αλλά και της τοποθέτησης του ιστορικού του πλαισίου στο χώρο της Ιταλίας δεν αποτελεί αδιάσειστο στοιχείο ένταξής του στο σώμα της ιταλικής ιστορικής μυθιστοριογραφίας. Όπως σημειώθηκε και πιο πάνω η απουσία σαφούς προσδιορισμού τόπου και χρόνου και η πρόθεση διδακτισμού δίνουν μια ευρύτητα ως προς την ταυτοποίηση του κειμένου με ένα συγκεκριμένο ιστορικό συγκείμενο. Την ιδέα αυτή έρχεται να ενισχύσει η πεποίθηση και η ιδεολογική τοποθέτηση του ίδιου του Λούντζη, όπως άλλωστε και άλλων Επτανήσιων, που δεν περιορίζει τη ματιά του σε ένα στενό εθνικό πλαίσιο, αλλά σε μια διευρυμένη Συμπολιτεία, είτε από πολιτική είτε από φιλοσοφική σκοπιά. Η άποψη αυτή δε σημαίνει ασφαλώς την απουσία εθνικής συνείδησης. Τόσο ο Λούντζης (μέσα και από την πολιτική του ιδιότητα) όσο και οι υπόλοιποι Επτανήσιοι επιθυμούν διακαώς την ένωση με το ελληνικό κράτος, με τη μητέρα πατρίδα. Ωστόσο δεν παύουν να αποτελούν μέσα από την παράδοσή τους και την ιστορικοπολιτική τους πραγματικότητα μια δυτικοευρωπαϊκού προσανατολισμού κοινωνία, με βασική επιρροή την ιταλική κουλτούρα και δευτερευόντως την αγγλική και άλλες (ας μην ξεχνάμε και άλλες προσωπικότητες της Επτανήσου που παρουσιάζουν την ιδιαίτερη αυτή ταυτότητα της ελληνικής και ευρωπαϊκής κουλτούρας, τόσο στο βίο τους όσο και στα έργα τους, όπως ο συντοπίτης του Λούντζη, και εθνικός ποιητής της Ιταλίας Ugo Foscolo, αλλά και ο Σολωμός και ο Κάλβος). Δε θα ήταν λοιπόν αβάσιμο, έστω κι αν αυτό μοιάζει κάπως αυθαίρετο, εάν τοποθετούσαμε το Giulia Santelmo ανάμεσα στην ελληνική λογοτεχνική παραγωγή, υπό την ομπρέλα της ιδιαιτερότητας της ιταλόφωνης επτανησιακής παραγωγής. Με αυτήν την κατάταξη παρατηρούμε ότι το εν λόγω μυθιστόρημα βρίσκεται μέσα στα 10 πρώτα ελληνικά μυθιστορήματα (με πρώτο τον Λέανδρο του Παν. Σούτσου το 1834), ενώ για τα Επτάνησα κατέχει χρονολογικά την πρώτη θέση (ακολουθεί η Μητρική Κατάρα του συγγραφέα που υπογράφει με τα αρχικά Σ.Τ.Ξ., έκδοση Ζακύνθου το 1848). Όσο για τα ιστορικά μυθιστορήματα κι εδώ το Giulia Santelmo διεκδικεί την πρωτιά (θεωρώντας μέχρι τώρα πρώτο χρονολογικά τον Αυθέντη του 17 Βλ. Στέφανος Ροζάνης, «Ο Ερμάννος Λούντζης και η ρομαντική ιστοριογραφία», Περίπλους, ό.π., 39-45. 18 A chi vorrà leggere, στο Giulia Santelmo, ό.π., σ. [5].
8 Μωρέως του Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή, το 1857). 19 Η κίνηση αυτή αυτόματα τοποθετεί το μυθιστόρημα του Λούντζη σε μια υψηλή θέση στο χρονολογικό πίνακα των ελληνικών (ιστορικών και μη) μυθιστορημάτων, αναγνωρίζοντας κατ αυτόν τον τρόπο την αξία, αν μη τι άλλο, της πρωτοπορίας του. 19 Σχετικά με την εμφάνιση και τη χρονολογική κατάταξη των ελληνικών μυθιστορημάτων βλ.: Σοφία Ντενίση, «Παράρτημα», ό.π., σ. 297-309.